के पाक्छ सिंहदरबारका ‘गोप्य’ कोठामा ?

A+ A A-

स्वास्थ्य मन्त्रालयबाट गृह मन्त्रालयमा पठाएको फाइल अगाडि नबढेको गुनासो गर्न गृहमन्त्री बालकृष्ण खाँणलाई भेट्न एक जना सेवाग्राही लगातार तीन दिनसम्म मन्त्रालय धाए । उपचार खर्च पाउन उनी कहिले स्वास्थ्य त कहिले गृह मन्त्रालयको चक्कर लगाइरहेका थिए । तीन दिनसम्म गृह मन्त्रालय जाँदा उनले पाएको जवाफ हो, ‘मन्त्रीज्यू व्यस्त हुनुहुन्छ, गोप्यमा हुनुहुन्छ, हामी जान मिल्दैन ।’

गृह सचिवकहाँ जाँदा पनि उनले त्यही जवाफ भेट– ‘सचिवज्यू गोप्यमा हुनुहुन्छ ।’ गृहबाट पार नलागेपछि पुनः स्वास्थ्य मन्त्रालय फर्केका उनले मन्त्री र सचिव दुवैको बाहिर बस्नेहरूले दिएको एउटै जवाफ भेटे, ‘गोप्यमा हुनुहुन्छ ।’ शहरी विकासमन्त्री रामकुमारी झाँक्रीलाई भेट्न गएका उनकै पार्टीका केन्द्रीय सदस्यले पनि यही जवाफ पाएका छन्, ‘मन्त्रीज्यू गोप्यमा हुनुहुन्छ ।’

मुख्य सचिवलाई भेट्न गएका सांसदहरूले त कति पटक ‘गोप्यमा हुनुहुन्छ’ भन्ने सुनेर फर्किएका छन् । मन्त्री, सचिव, सहसचिवहरू जसकोमा गए पनि प्राय: सुनिने त्यो ‘गोप्यमा हुनुहुन्छ’ भन्ने शब्द सेवाग्राहीले सधैँ सुन्ने शब्द हो । किन ? के छ र त्यो ‘गोप्य कोठा'मा । किन मन्त्री, सचिव, सहसचिवहरू त्यही कोठा मन पराउँछन् ? के पाक्छ र त्यो ‘गोप्य’ कोठामा । किन चाहिन्छ ‘गोप्य’ कोठा ।

एकपटक सिंहदरबारका भवनहरूको सिन हेरौँ । ‘माननीय मन्त्रीज्यूको कार्यकक्ष, सचिवालय’ यस्तै लेखिएका साइन बोर्डहरू सबै मन्त्रालयमा छन् । त्यही तत्लाको तल वा माथिल्लो तलामा ‘सचिवज्यूको कार्यकक्ष’ लेखिएको हुन्छ । त्यसपछि मन्त्री र सचिवका नेमप्लेटहरू । त्यो पनि फरक । थोरै भए पनि महँगो । अरु कर्मचारीको भन्दा फरक देखिनुपर्ने । ठूलो साइजको हुनुपर्ने । यस्तैयस्तै । प्राय: मन्त्रीको कार्यकक्षमा जानका लागि तीन लेयर पार गर्नुपर्छ । अर्थात् सेवाग्राही पर्खने ठाउँ । अर्को कोठा छानिएका वा नजिकका, पहुँच भएकाले कुर्ने ठाउँ । अनि बल्ल अर्को कोठा मन्त्रीको कार्यकक्ष । त्यतिले नपुगेर ‘गोप्य कोठा' । जनताको घरदैलोमा गएर चुनाव जितेका जनताका सेवकहरूलाई त्यति लेयर र ‘गोप्य’ कोठा किन चाहिन्छ ? अझ सजिलै नखोल्ने ढोका अर्थात् पासकोड, कार्ड चाहिने ढोका । कसको डर छ र यति हदसम्म गर्नुपर्ने ?

उदेकलाग्दो कुरा त तिनै मन्त्रीहरूका हटलाइन नम्बरहरू छन्, सेवाग्राहीलाई समस्या परेको खण्डमा सम्पर्क गर्न । जसले महाराजा शैलीमा सिंहदरबारबाट शासन गरिहेको छ, उसले हटलाइन नम्बर दिएर के नै सम्बोधन हुन्छर ? सामाजिक सञ्जालमा एकछिन वाहवाही पाउनबाहेक के नै नतिजा आउँछ र ? जब व्यवहार नै जनमुखी छैन भने । जनमुखी भए त तीन/चार लेयर र ‘गोप्य’ कोठाका बारेमा बोल्थे होला नि ? किन क्रान्तिकारी भनिएकाहरू पनि त्यही ‘गोप्य’ कोठामा रमाइरहेका छन् ?

हो, सबै ‘गोप्य’ कोठामा गलत मात्र काम नहुन सक्छ । सबै खराब छन् भन्न पक्कै खोएिको हैन । धेरै राम्रा प्रशासकहरू पनि छन्, र त उनीहरूले पनि त्यो ‘गोप्य’ कोठामा काम गर्ने शैलीका बारेमा बेलाबेलामा प्रश्नहरू उठाइरहेका छन् । सकेसम्म परिवर्तन दिएका पनि छन् ।

स्थायी सरकारको उपमा पाएका कर्मचारीका माथिल्लो लेयर पनि त्यही ‘गोप्य’ कोठा प्रयोग गर्न किन आतुर छ । अपवादबाहेक प्राय: सहसचिवको कार्यकक्षमा ‘गोप्य’ कोठा छ । पर्सनल ट्वाइलेट छ । सचिवहरूको त नहुने कुरै भएन । कुनैकुनै सचिवका त दुईवटा ‘गोप्य’ कोठाहरू छन् । मन्त्री, राज्यमन्त्री, सचिव र सहसचिवहरूलाई गच्छेअनुसार निर्माण गरिएका ‘गोप्य’ कोठा कति होलान् सिंहदरबारमा ।

कुन प्रयोजनका लागि निर्माण गरिएका हुन् ती ‘गोप्य’ कोठा । ती कोठामा राखिएका सोफा, टेबल, कार्पेट, टेलिभिजन, फोनलगायतका सामग्रीहरूको खर्चका बारेमा किन सतर्कता केन्द्र र अख्तियारले प्रश्न उठाउँदैन ? किन महालेखाले प्रश्न उठाउँदैन ? कि उनीहरू पनि यही शैली मन पराउँछन् ? हुन त त्यहाँ पनि त त्यही वर्गको उपस्थिति छ, जसले यही कुराको प्रतिनिधित्व गर्छ ।

खरदार सुब्बा, अधिकृतले दिने सेवाप्रवाह पारदर्शी हुनुपर्छ भनेर निजी बैङ्कहरूको जस्तो सिसा, आल्मुनियमका पार्टेसनहरू राख्न लगाउने सहसचिव, सचिव, मन्त्रीहरूचाहिँ आफ्नो कार्यकक्षमा आउने सेवाग्राही लम्बेतान लेयर पार गरोस् भन्ने किन चाहन्छन् ? किन त्यही सेवाग्राहीबाट छुट्टिएर अर्को व्यक्तिसँग ‘गोप्य’ कोठामा वार्तालाप गर्छन् । के काम भइरहेको छ, सेवाग्राहीले देखून् भनेर कार्यालयका संरचना बनाउनुपर्छ भनेर सिंहदरबारमा नीति, योजना र कार्यक्रम निर्माण गर्नेहरूचाहिँ किन बन्द कोठा मन पराउँछन् ?

अचम्मलाग्दो पक्ष सांसदसँग गफ गरेर बसेको मन्त्री सहसचिवले च्यापेर आएको फाइल हेर्न गोप्यमा जान्छ । कानुन बनाउने विधायकले पनि थाहा पाउन नहुने के त्यस्तो चीज हुन्छ, त्यो फाइलमा र सहसचिवसँगै ‘गोप्य’ कोठामा मन्त्री जानुपर्छ । ‘एकछिन है माननीयज्यू’ भन्दै सचिव पनि फाइलसँगै ‘गोप्य’मा छिर्छ । आफ्नो कार्यकक्षमा आएका विधायकहरूलाई लुकाएर सहसचिवसँग छुट्टै छलफल गर्नुपर्ने त्यो पनि ‘गोप्य’मा गएर । यस्तो गर्न सचिवहरूले कसरी सक्छन् ?

धेरै भिडभाड हुने भएका कारण ‘गोप्य’ कोठा चाहिन्छ भन्नेहरू पनि होलान् । अर्थात् सेवाप्रवाहकै लागि ‘गोप्य’ कोठा चाहिन्छ भन्नेहरू पनि होलान् । तर्क गरेर जित्न सबैले आफ्नो–आफ्नो पक्षलाई बलियो बनाउँछन्, त्यो स्वाभाविक पनि हो । तर एक पटक सोचौँ त ? ढोकामा राखिएका सहयोगीबाट अनुमति लिएर भित्र पस्ने परिपाटी भएका कार्यकक्षहरू आफैँमा ‘गोप्य’ हैनन् र ? मन्त्री, सचिवहरूका कार्यकक्षसँगै भएका बैठककक्षलाई छलफल गर्ने, धेरै जना भएर भेटघाट गर्ने थलो बनाउन किन सकिँदैन ?

‘गोप्य’ कोठा किन भनेर प्रश्न गर्नुभयो भने सामान्य जवाफ आउँछ– ‘खाजा खान र केही महत्त्वपूर्ण फाइलहरू अध्ययन गर्न, सेवाग्राही वा कर्मचारीहरू धेरै भएको बेला साइडलाइन छलफल गर्न ।’

यो जवाफ सामान्य नै लाग्छ, तर यसको गहिरो अर्थ छ । ती मन्त्री, कर्मचारीहरू के घरमा, आफन्तकोमा साइड लागेर खाना, खाजा खान्छन् । किन मन्त्रालय पनि एक परिवार हो भन्ने सोच्दैनन् ? मिलेर काम गर्ने मिलेर नतिजा निकाल्ने भन्ने ध्यान किन हुँदैन ? के मन्त्रालयमा जस्तो रवाफ, शासक र रैतीजस्तो व्यवहार घरमा पनि गर्न सक्छन् ? कतै राज्यशक्तिको दोहन त हैन यो ?

कार्यकक्षमा भएका सेवाग्राही र कर्मचारी, सांसदलाई छाडेर ‘गोप्य’मा गएर गफ गर्नुपर्ने त्यो कस्तो व्यक्ति आएको हो ? त्यो व्यक्तिसँग त्यति महत्त्वका साथ भेट्नुपर्ने के कारण छ ? एक जना सहचिवले भने, ‘सिंहदरबारमा सेवाग्राही, कर्मचारीभन्दा बिचौलियाहरू बढी छन् । उनीहरू भेट्ने स्थल हो ‘गोप्य' कोठा ।’ उनका अनुसार ‘गोप्य’ कोठामा प्राय: गैरकानुनी कामहरू हुन्छन् । सेटिङ गर्ने, फाइलमा मोलमोलाइ गर्ने, सरुवामा बार्गेनिङ गर्नेजस्ता कार्य पनि तिनै गोप्य कोठामा हुन्छन् । उनको अनुभवमा अरुलाई खुइल्याउने काम पनि त्यही ‘गोप्य’ कोठामा बसेर तय हुने गर्छ । बिचौलियाका प्रियहरू प्राय: ‘गोप्य’ कोठामा भेटिन्छन् । जनताका सेवकहरू त खुल्ला हुनुपर्ने हैन र ? किन सटाकसुटुक गर्नुपर्छ ? किन एकान्त रोज्नुपर्छ ? कुनै स्वार्थ छैन भने किन गोप्य चाहिन्छ ? हैन भने किन लुकाएर भेट्नु किन लुकेर काम गर्नु ?

कार्यकक्षबाहिर ढोकामा भित्र जाने अनुमति दिने व्यक्ति, ढोकामा लक, नाम, ठेगाना, काम टिपाएर भित्र जानुपर्ने । त्यही कक्षबाहिर खाजा पाक्नुपर्ने, घण्टी बजाएपछि कार्यकक्षमा पानी, खानेकुरा, फाइल, कर्मचारी सबै उपलब्ध हुने तर नतिजा शून्य । किन ? बिहान १० बजेदेखि ५ बजेसम्म यही शैली अपनाएका शासकले किन सकारात्मक नतिजा दिन नसकेका त ? काम त भइरहेकै छ नदेखेर हो भन्ने पनि जवाफ आउन सक्छ । हो, नेपाली समाज नै नकारात्मक सोचवाला छ तर राम्रो काम गर्नेहरू प्रशंसा पाएर वाहवाही भएका उदाहरणहरू पनि कम छैनन् । एकछिनमा हिरो बनेकाहरू पनि धेरै छन् । सिंहदरबार छिरेको प्रशासक र मन्त्री किन वाहवाही हुन सक्दैन ? कतै तिनै ‘गोप्य’ कोठामा भेटिने बिचौलियाका कारण त हैन ?

बिचौलियाका प्रियहरू प्राय: ‘गोप्य’ कोठामा भेटिन्छन् । जनताका सेवकहरू त खुल्ला हुनुपर्ने हैन र ? किन सटाकसुटुक गर्नुपर्छ ? किन एकान्त रोज्नुपर्छ ? कुनै स्वार्थ छैन भने किन गोप्य चाहिन्छ ? हैन भने किन लुकाएर भेट्नु, किन लुकेर काम गर्नु ?

सेवाग्राहीको गाली, धाक धम्की खाएर, लोभ प्रलोभन र केही स्वार्थ भए पनि सेवा दिइरहेका कार्यालयका खरदार, सुब्बा, अधिकृत मन्त्रालयमा छिर्दा कस्तो अनुभव गर्दाहुन् । अझ तिनै मन्त्री, सचिवहरूले पारदर्शिताको कुरा गरेको सुनेर के सोचेर काममा जाँदा हुन् । सेवाग्राहीलाई एक्लै भेट्न, ‘गोप्य’ कुरा गर्न नसकून् भनेर सीसी क्यामेरा, पारदर्शी कक्ष तयार गर्न लगाउनेहरू नै ‘गोप्य’मा रमाएको देख्दा के सोच्लान् सेवाग्राहीहरूले ? अझ कार्यालयका कर्मचारीले हप्ता बुझाउने ठाउँ त्यही ‘गोप्य’ कोठा त कतै भएको छैन ? मन्त्रालयका ‘गोप्य’ कोठामा बुझाउने हप्ता त्यो सामान्य कर्मचारीले पारदर्शी कक्षबाट उठाउन सक्छ ? वा उसले पनि कुनै तिकडम पो गर्छ कि ?

हो, सबै ‘गोप्य’ कोठामा गलत मात्र काम नहुन सक्छ । सबै खराब छन् भन्न पक्कै खोएिको हैन । धेरै राम्रा प्रशासकहरू पनि छन्, र त उनीहरूले पनि त्यो ‘गोप्य’ कोठामा काम गर्ने शैलीका बारेमा बेलाबेलामा प्रश्नहरू उठाइरहेका छन् । सकेसम्म परिवर्तन दिएका पनि छन् । नेपालका प्रशासकहरूको सेवा सुविधा कम छ भन्ने गुनासो बेलाबेलामा सुनिन्छ । त्यसमा केही सत्यता पनि छ । सेवासुविधा के तलब, पेन्सन मात्र हो त ? त्यो पनि होइन होला नि ? आफ्नो शासकीय शैलीका लागि गरिने फजुल खर्च पनि सुविधामा पर्ने होइन र ? एक सचिव, मन्त्री फेरिँदा कार्यकक्षमा कति फर्निचर, कार्पेट परिवर्तन हुन्छन् ? त्यहाँ प्रयोग भएका सामान, त्यहाँ गरिने व्यवहार के सामान्य वा जनताका सेवकजस्तो मात्र छ त ? त्यहाँ त राजर्षि शैली देख्न सकिन्छ । यस्तो विषयमा सामान्य नागरिक भएर हाम्रा प्रशासक, जनताका सेवक नेताहरूले सोचेका छन् ?

आराम गर्ने, खाजा खाने वा अरु नै बहानामा ‘गोप्य’ कोठामा बिचौलियाको सेवा पो गरिहेका छन् कि ! कुनै मन्त्री, सचिव वा सहसचिवहरू छन्, जसले मलाई ‘गोप्य’ कोठा चाहिँदैन भन्न सक्छ ? अनुमति लिएर आउने मेरो कार्यकक्ष नै ‘गोप्य’ बराबर छ भन्ने चेत कहिले आउँछ ? महालेखाले कहिले देख्छ त्यो फजुल खर्च ? कहिले बन्द होलान् सिंहदरबारका ‘गोप्य’ कोठा । र, कहिले भन्न पाइन्छ समानताको सुरुवात सिंहदरबाट भयो, शासक र रैतीजस्तो व्यवहार हट्यो ?

प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत ६, २०७८ १६:४७