सामन्ती संस्कार जाेगाउन गरिएका क्रान्ति

A+ A A-

कुरो २०४५ सालतिरको हो । तत्कालीन प्रहरी महानिरीक्षक (आईजीपी) हेमबहादुर सिंहले गृहमन्त्रीलाई टेलिफोनमा तपाईं भनेर सम्बोधन गर्दै मज्जाले कुराकानी गर्थे । आईजीपी सिंहले गृहमन्त्रीसँग त्यसरी कुरा गरेको मैले (मल्लले) धेरैपटक सुनेको छु । मर्यादाक्रममा आफूभन्दा माथि रहेका विभागीय मन्त्रीसँग हाकाहाकी ‘तपाईं’ भनेर सम्बोधन गर्दै कुराकानी गरेको देख्दा हामीलाई अचम्म लाग्थ्यो । त्यो पनि पञ्चायतकालमा । अहिले पनि पञ्चायतकाल ‘जी, हजुरी’जस्ता चाकडीपूर्ण सम्बोधनका लागि बदनाम भनेर धेरैले सम्झना गर्छन् । तर, त्यो बेला आईजीपीले गृहमन्त्रीसँग ‘तपाईं’ भनेर निर्धक्क संवाद गर्न सक्थे । त्यसअघि खड्गजित बराल प्रहरी आईजीपी छँदा विभागीयमन्त्रीसँग बोलीवचन र व्यवहार समकक्षीसरह हुने गरेका धेरै कथाहरू सुन्ने गरिन्थ्यो ।

अहिले कोही आईजीपीले गृहमन्त्रीसँग आममानिसको व्यवहारमा बोलिने सामान्य आदरार्थी 'तपाईं’ लगाएर कुरा गरोस् त ? अहिले त आफूभन्दा माथिल्लो पदकालाई ‘सियोस्’, ‘आज्ञा होस्’ नमिसाई कसैले मुख खोल्नै सक्दैनन् । रिसइबीबाहेक ‘आज्ञा होस्, मर्जी होस्, बक्सियोस्’ नलगाई कसैको वाक्य फुट्दैन ।

सुरक्षा संगठनमा मात्र होइन, निजामती कर्मचारीमा पनि बोलीचालीको यो संस्कार छपक्कै छ । सचिवले मन्त्रीलाई ‘बक्स्योस्, आज्ञा होस्’को भाषा प्रयोग नगरी धर छैन । जति माथिल्लो तह छिचोल्यो, उति यस्तो सामन्ती संस्कारले उनीहरूलाई गाँजेको देखिन्छ । यस्तो संस्कार कहिले भाषामा झल्किन्छ त कहिले अन्य व्यवहारमा । माथिल्लो तहकालाई ‘तपाईं’ भन्ने आँट गरोस् त कसैले ? अनि थाहा हुन्छ त्यसबापतको सजाय । सरुवा गरेर दुर्गम वा उसलाई अपायक ठाउँमा डाँडा कटाइने हो कि कता लखेटिने हो, फेरि आफ्नो अगाडि नपर्ने गरी ।

०४६ को प्रजातान्त्रिक परिवर्तनपछि नेपाली समाजमा पद र शक्तिमा विराजमान हुनेहरूमा शासकीय मानसिकताको यस्तो सामन्ती सोच बेस्सरी बढेको छ । ०६३ मा राजतन्त्र ढालेर गणतन्त्र आएसँगै सामन्ती सोच र संस्कारलाई पनि ढालेको भनेर नेताहरूले खुब भाषणबाजी गरे । सामन्ती शासकीय सोच र शैली ढालेको भन्ने नेताहरू नै अहिले उक्त सोचको प्रवर्द्धक र संरक्षक छन् । राजसंस्थाविरुद्धको आन्दोलनमा निजामती कर्मचारीको एउटा तप्कासमेत लागेको थियो । यस हिसाबले उनीहरू पनि सामन्ती संस्कार ढाल्ने कार्यमा आफ्नो योगदान रहेको सम्झन्छन् । तर, ती नेता र कर्मचारीहरू नै आज दैनिक व्यवहारमा उक्त सोच, शैलीका पालक र प्रबन्धक बनिरहेका छन् ।

अहिलेको राजनीतिक संस्कार हेर्ने हो भने कसको के जिम्मेवारी हो, के दायित्व हो, त्योभन्दा पनि व्यक्ति महत्वपूर्ण भएको छ । यहाँ व्यक्ति बलियो भए सरकारको काम कारबाही जुन मन्त्रालयले चलाए पनि हुन्छ भन्ने भाष्य विकास गरिएको छ ।

आज कुनै सरकारी अड्डा वा सुरक्षा अंगका कार्यालय जाऔँ, जहाँ ‘मर्जी होस्, सियोस्’ बिनाका बोली सुन्न कठिन छ । १०४ वर्षे जहाँनियाँ राणा शासनको यो शैली जहाँतहीँ छ । यिनै कम्युनिस्ट पार्टीहरू हैनन् शासकीय र सामन्ती सोच र व्यवहारका विरुद्ध लडेका ? अनि उनीहरूले नै होइन त्यो सोच फेर्छौं भनेको ? तर अहिले राजा लखेटेको श्रेय लिने नेताहरूको लवाइखवाइ, बोलीचाली, व्यवहार कुन हदसम्मको सामन्ती छ भन्ने त उनीहरूको व्यवहारले नै देखाइरहेको छ । पञ्चायतकालमा आईजीपीले गृहमन्त्रीलाई तपाईं भनेर कुराकानी गर्दा मन्त्रीले आफूलाई अपमान भएको ठान्दैनथ्यो ।

‘सियोस्’ जोडेर बोल्ने चाकडीको यो शैली फारसबाट दरबारमा भित्रिएको हो । ‘सम्भ्रान्त दरबारिया’ यो दरबारको चौघेराबाट निकालेर सरकारी कार्यालय र राजनीतिक दलका बैठकदेखि घरघरमा विस्तारित भएको छ । सामन्ती सोचले गर्दा नै हो नेतृत्वमा बसेकाले कसैलाई पनि विश्वास लायक देख्दैन । कसैले ‘भ्याइदिने’ हो कि आफैँलाई ‘डुबाइदिने’ हो कि ? यही कारण नेतृत्व सबै भूमिकामा आफैँलाई राख्न खोज्छ । सबै ठाउँमा ‘आफैँ’ हुन खोज्छ । मन्त्रालय होस् या सरकारी तल्लो तहको निकाय, आफैँ चलाउन खोज्छ । पद र जिम्मेवारीका हिसाबले सबैको आ–आफ्नो दायित्व छ । तर, राजनीतिक नेतृत्व सन्तुष्ट हुँदैन । ऊ आफैँ प्राविधिक हुन खोज्छ, आफैँ प्रहरी हुन खोज्छ, आफैँ अर्थशास्त्री हुन्छ र कर्मचारीतन्त्रको हरेक भूमिकामा छिरेर आफैँ स्थापित हुन खोज्छ । जुन न व्यावहारिक हुन्छ, न सम्भव ।

अहिले नेपालमा निजामती र सुरक्षा निकायको ठूलो तप्का व्यावसायिक रूपमा निष्क्रिय बन्नु र संस्था अनुशासनहीन, भद्रगोल हुनुको कारण पनि यही सामन्ती संस्कार हो । यसले कर्मचारीको कार्यक्षमता र नैतिकतामा प्रत्यक्ष असर गरेको छ । राजनीतिज्ञहरूले आफूलाई प्रभावशाली देखाउन सामन्ती शैली सरकारीतन्त्रको तल्लो तहसम्म स्थापित गर्न खोजेको देखिन्छ । जसले गर्दा प्रणाली भंग भएको छ । संस्थाहरू ध्वस्त भएका छन् ।

अहिलेको राजनीतिक संस्कार हेर्ने हो भने कसको के जिम्मेवारी हो, के दायित्व हो, त्योभन्दा पनि व्यक्ति महत्वपूर्ण भएको छ । यहाँ व्यक्ति बलियो भए सरकारको काम कारबाही जुन मन्त्रालयले चलाए पनि हुन्छ भन्ने भाष्य विकास गरिएको छ । समय बलियो छ भने एउटा मन्त्रीले अर्को मन्त्रालय, अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगका प्रमुखले नेपाली सत्तामा हालीमुहाली गरेको उदाहरण पनि हामीसामु छ । त्यसै प्रकारको न्यायालयको मुद्दा प्रतिनिधिसभामा पुगेको छ ।

अमेरिकी सहयोग परियोजना (एमसिसी)को सम्झौताका सम्बन्धमा सरोकारवाला अर्थ मन्त्रालयले लेख्नुपर्ने पत्र सत्ताका ‘मालिकहरूले’ संयुक्त रूपमा के हैसियतले लेखे ? सामान्य कूटनीतिक मर्यादा पनि राखेनन् । परराष्ट्र सम्बन्ध, सन्धिका विषयमा सबै दलका आ–आफ्ना अस्पष्ट धारणा र व्यवहार छन् । यो सामन्ती सोचको पराकाष्ठा हो । राजनीतिक नवसम्भ्रान्त शैली जन्मिएको पछिल्लो उदाहरण हो, यो । उनीहरूले जनताका विषयमा सरोकार पनि राख्दैनन् । न त संवेदनशील नै बन्छन् ।

२०४६ सालपछि समाजमा मर्यादित प्रधानमन्त्रीको नाम लिँदा कृष्णप्रसाद भट्टराई र मनमोहन अधिकारीलाई सम्झन्छ्न् । यी दुई व्यक्तित्वले कूटनीतिक तथा राजनीतिक क्षेत्रमा राष्ट्रिय स्वार्थलाई माथि राखे र व्यक्तिगत स्वार्थ हावी हुन दिएनन् । मनमोहनजी र किसुनजी सादगीका उदाहरण हुन् । खासमा दरबारिया सम्भ्रान्त भाषाशैली उनीहरूको रोजाइमा कहिल्यै परेन । साधारण मानिसको भाषामा उनीहरू रमाए । राजनीतिक संस्कृतिमा हुर्किनुभन्दा राजनीति सुसंस्कृत हुनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यी दुई जनाबाहेकलाई हेर्ने हो भने सबैले आफ्नो स्वार्थमा मात्रै सत्ता राजनीतिलाई प्रयोग गरेको देखिन्छ ।

कृष्णप्रसाद भट्टराई र मनमोहन अधिकारी, यी दुई व्यक्तित्वले कूटनीतिक तथा राजनीतिक क्षेत्रमा राष्ट्रिय स्वार्थलाई माथि राखे र व्यक्तिगत स्वार्थ हावी हुन दिएनन् ।

यीबाहेक अरुलाई हेर्ने हो भने सरकारी स्वामित्वका कारखाना कौडीको भाउमा बिक्री, सांसद खरिदबिक्री, माननीयहरूको बैंकक सयर, पजेरो काण्ड, रक्तचन्दनको तस्करी, तस्करीका लागि एयरपोर्टको ठेक्का, नेपाल वायुसेवा निगमको बलात्कार, यती ग्रुपजस्ता स्वार्थी व्यापारी वर्गलाई राज्यका सम्पत्ति बिर्ता बाँडेजस्तो बाँड्ने सामन्ती सोचका व्यावहारिक चित्रण हुन् । यदि परिवर्तनकामी भनिएका राजनीतिक दलहरूले समयमै ‘सियोस्’ संस्कारलाई बढार्न सकेको भए राज्यका सम्पति बिर्ता बाँडेजस्तो बाँड्ने सोच आउँदैनथ्यो । सोच आए पनि आँट आउँदैनथ्यो ।

आउँदो चुनावपछि पनि आउने उनै अनुहार हुन् । व्यवहार उही हो । संस्कार, सोच र शैली उही सामन्ती हो । त्यसैले आशा गर्ने ठाउँ कतै छोडेका छैनन् ।

राजनीतिक पार्टीहरूले जुन राजनीतिक संस्कार दिएका छन्, यसले समाजमा अनुशासनहीनता र अपराधीकरणलाई मात्रै बढावा दिइराखेको छ । कालो झण्डा देखाउँदा र सिंहदरबारनजिक कालो बेलुन उडाउँदा मात्रै पनि धरपकडमा उत्रने सत्ताको व्यवहार सामन्ती हो । अहिलेको प्रजातान्त्रिक अवस्थामा यो सामान्य परिघटना मात्र होइन ।

अहिलेका सत्ता सञ्चालकको बसाइ, बोलाइ, व्यवहार र दम्भ हेर्ने हो भने कुनै मध्ययुगीन सामन्तभन्दा कम छैन । राष्ट्रलाई प्राइभेट लिमिटेडजस्तै बनाउन खोजेका छन् । राष्ट्र र जनताप्रति दायित्व शिरोधार्य पनि गरेका छैनन् र जिम्मेवार पनि देखिँदैनन् । यसको कारण राजनीतिक संस्कार भएका व्यक्तिको हातमा शासनको जिम्मेवारी नहुनु हो ।

बिडम्बनाः यसरी गलत मानिसबाट शासित हुन अभिशप्त नेपाली जनताले अझै पनि निकट र अलग विकल्प खोजेका छैनन् । यहाँनेर ०५२ सालको सम्झना गरौँ । २६ वर्षअघि नेपालको प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा छन् । र, आज पनि हामी उनैबाट शासित हुन अभिशप्त छौँ । यहाँ देउवालाई प्रतिनिधि पात्रका रूपमा मात्र लिइएको हो । कुनै पनि मुलुकमा २६ वर्षसम्म उही व्यक्ति शासनमा रहन्छ भने अबको धेरै वर्ष हाम्रो भविष्य यहाँभन्दा भिन्न हुने छैन ।

मल्ल पूर्वडीआईजी र रेग्मी पूर्वएसपी हुन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत ५, २०७८ ११:५२