कस्तो बन्ला अबको नयाँ त्रिवि पुस्तकालय ?

A+ A A-

केही दिनअघि त्रिभुवन विश्वविद्यालय केन्द्रीय पुस्तकालयको नयाँ भवनको शिलान्यास भयो । १२ वैशाख २०७२ को भूकम्पबाट पुस्तकालयको भवन क्षतिग्रस्त भएको थियो । त्यसैले भारत सरकारको अनुदान सहयोगमा ‘नेपालमा शिक्षा क्षेत्र परियोजनाहरूको भूकम्पपछिको पुनर्निर्माण’ कार्यक्रमअन्तर्गत आधुनिक सुविधासहितको नयाँ भवन बन्न लागेको हो ।

भ्याटसहित ३६ करोड ११ लाख ६६ हजार २ सय ९१ रुपैयाँ ३७ पैसामा भवन निर्माण गर्न लागिएको हो । भवन निर्माण कार्यको प्रारम्भ गएको ६ पुसबाट सुरु भइसकेको छ । सुरु भएको मितिबाट १५ महिनाभित्र निर्माण सम्पन्न गर्नुपर्ने सम्झौतामा उल्लेख छ । भवन निर्माणको जिम्मेवारी केसी हनुमान जेभीलाई दिइएको छ ।

केन्द्रीय पुस्तकालयका प्रवक्ता विजय शर्माका अनुसार कीर्तिपुरस्थित गान्धी भवनसँगै ७ हजार ८ सय ७५ स्क्वायर मिटर क्षेत्रफलमा नयाँ पुस्तकालयको भवन बन्नेछ । विपद् प्रतिरोधी ढाँचामा बन्ने भवन तीन तलाको हुनेछ । लिफ्ट तथा हिटिङ–कुलिङ सुविधा पुस्तकालयमा रहनेछ ।

अहिले भइरहेको पुस्तकालय भने संग्रहालयको रूपमा त्यही संरचनामा रहने शर्माले जनाए । पुरानो लाइब्रेरीमा भएका सामग्रीहरू सबै त्यहीँ छोडिनेछ । ‘नयाँ पुस्तकालय अन्तर्राष्ट्रियस्तरको प्रविधियुक्त हुनेछ । पुरानो संरचना र त्यहाँका सामग्री भने संग्रहालयको रूपमा अहिले भएको ठाउँमै रहन्छ,’ उनले भने ।

अब बन्ने नयाँ पुस्तकालय पाठक तथा अनुसन्धानकर्ताका लागि २४ सै घण्टा खुला रहनेछ । पाठकले आफूलाई अनुकूल भएको समयमा पुस्तकालयमा जान सक्नेछन् । ई–लाइब्रेरी सुविधाका लागि छुट्टै कम्प्युटर ल्याब, सेमिनार वर्कसपका लागि हल, प्रदर्शनी कक्षको व्यवस्था रहनेछ ।

पुस्तकालयमा ‘अटोमेसन सफ्टवेयर’ राखेर प्रयोगकर्ताले खोजेको पुस्तक सहजै भेट्न सक्ने सुविधा हुन्छ । जुन अहिलेको भन्दा स्तरीय हुने शर्माको भनाइ छ । नयाँ पुस्तकालयमा ‘रेडियो फ्रिक्वेन्सी आइडेन्टीफिकेसन डिभाइस (आरएफआईडी)’ जडान हुनेछ । जसमा पाठकलाई एउटा कार्ड उपलब्ध गराइनेछ ।

आफूले लगेको किताब बुझाउँदा पाठकले त्यहाँ व्यवस्था गरिएको एउटा उपकरणमा राख्नेछन् । त्यसपछि कार्ड स्क्यान गर्नेछन् । र, उपकरण आफैँले पुस्तक बुुझाएको प्रमाणीकरण गर्नेछ । त्यस्तै, किताब लिनका लागि लैजाने बुक उपकरणमा ल्याएर ‘रिड’ गराएपछि उसको खातामा चढ्नेछ । यसरी किताब खोज्न, लिन र बुझाउन अहिलेभन्दा सहज हुने प्रवक्ता शर्मा बताउँछन् ।

पुस्तकालयको स्थापना

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापनासँगै २०१६ देखि केही थान पुस्तकका साथ पुस्तकालयको सुरुवात भएको थियो । उक्त समयमा दुईवटा कोठाबाट त्रिभुवन विश्वविद्यालय पुस्तकालय स्थापना भएको थियो । स्थापनाकालको ८ वर्षपछि भारत सरकारको अनुदान सहयोगमा पुस्तकालयका लागि कीर्तिपुरमा छुट्टै भवन बनाइयो । पुस्तकालय भवनको उद्घाटन तत्कालीन प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापाबाट ६ कात्तिक २०२४ मा भएको थियो ।

सो समयमा आफ्नै छुट्टै भवन भएको यो राष्ट्रको पहिलो पुस्तकालय हो । त्रिवि पुस्तकालयका सम्बन्धमा बनेको विनियम २०३० अनुसार यसलाई थप हेरफेर गरियो । र, त्रिभुवन विश्वविद्यालय केन्द्रीय पुस्तकालय नामकरण गरियो । नयाँ जिम्मेवारीका साथ केन्द्रीय विभागमा मात्र सीमित रहेको पुस्तकालय अन्य क्याम्पसहरूका पुस्तकालयहरूको अनुगमन गर्ने तथा प्राविधिक सरसल्लाह दिने दायित्व यसमा थपियो ।

साथै, सर्वसाधारण, स्वदेशी तथा विदेशी अनुसन्धानकर्तालाई पनि त्रिविको पुस्तकालयले सेवा दिन थाल्योे । जसअनुरुप त्रिविका प्राद्यापक, विद्यार्थी, अनुसन्धानकर्ता, कर्मचारी साथै अन्य स्वदेशी तथा विदेशी पाठकहरूले पनि पुस्तकालयको सदस्यता लिन सक्ने व्यवस्था गरिएको थियो ।

पुस्तकालयको वर्तमान अवस्था

पुस्तकालयमा हालसम्म नियमित १४ हजारभन्दा बढी सदस्य छन् । सदस्यता नलिएका व्यक्तिले पनि अध्ययन गर्ने सुविधा पाउने भएकाले दैनिक करिब ८ सयदेखि १ हजारसम्मको संख्यामा पाठकहरू अध्ययनका लागि आउने गर्छन् ।

स्थापनाको ६२ वर्षमा आइपुग्दा यस पुस्तकालयमा ४ लाख ३० हजारभन्दा बढी पुस्तक उपलब्ध छन् । विश्वविद्यालयले निर्माण गरेको पाठ्यक्रमका साथै पाठकहरूको आवश्यकताअनुसारका पुस्तक, जर्नल, अखबार आदि ज्ञान सामग्रीहरू खरिद गर्दै आइरहेको छ । पुस्तकालयमा १ लाख ५० हजारभन्दा बढी पुस्तकहरूलाई सफ्टवेयरमार्फत अटोमेसन गर्ने कार्य भइसकेको छ ।

साथै, ७ हजार ५ सयभन्दा बढी शोधपत्रहरू डी–स्पेश सफ्टवेयरमा राखी ओपन एक्सेसमार्फत पाठकहरूले फुल टेक्स्ट डाउनलोड गर्न मिल्ने व्यवस्था गरिएको छ । पुस्तकालयले सन् १९६४ देखि यूएनको डिपोजिटरी लाइब्रेरीको रूपमा रही यूएन र यूएनअन्तर्गतका एजेन्सीहरूका प्रकाशनहरू संकलन गरिरहेको छ । त्यसैगरी, १२ माघ २०५६ देखि आईएसबीएनको राष्ट्रिय एजेन्सीका रूपमा अभिभारा सम्हाल्दै आइरहेको छ । सुरुवातको २० वर्षपछि २०७७ असारदेखि आईएसबीएन प्रदान गर्ने सेवालाई अनलाइनमार्फत वितरण गर्ने कार्यको सुरुवात गरिएको छ ।

पुस्तकालयले २००७ सालदेखि नेपालका विभिन्न शैक्षिक तथा व्यावसायिक संस्थाहरूद्वारा नियमित र क्रमबद्ध रूपले प्रकाशन गरिने जर्नलहरूका लागि ‘नेपाल जर्नल अनलाइन (नेप्जोल)’ डाटाबेस व्यवस्थापन गर्ने कार्यको सुरुवात गरेको छ । ती जर्नलहरू अनलाइनको माध्यमबाट विश्वव्यापी रूपमा पाठकलाई निःशुल्क अध्ययन सेवा प्रदान गर्ने गरेको पुस्तकालयले जनाएको छ ।

हालसम्म नेप्जोलमा २४३ वटा स्तरीय जर्नलहरू राखिएका छन् । पाठकहरूको बढ्दो विद्युतीय अध्ययन सामग्रीप्रतिको मोहलाई ध्यानमा राख्दै सन् २००३ देखि नै पुस्तकालयले ई–रिसोर्सेस सेवा प्रदान गर्न सुरुवात गरेको हो । जसमा ‘आईएनएएसपी यूके’ नामक अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाको सहकार्यमा ब्ल्याकबेल, स्प्रिङ्गर लिंक, जोह्न विली, अक्सफोर्ड जर्नल, क्याम्ब्रिज युनिभर्सिटी प्रेसजस्ता डाटाबेस सेवा त्रिभुवन विश्वविद्यालयले देशका अन्य शैक्षिक संस्थामा पनि आईपीमार्फत उपलब्ध गराएको थियो ।

त्यस्तै, पुस्तकालयले भौतिक रूपमा पाठकहरूलाई अध्ययन गर्न गाह्रो भएकाले ५ मंसिर २०७७ देखि रिमोट एक्सेससहित ‘प्रोक्वेस्ट डाटाबेस’ सेवा सुरुवात गरेको छ । प्रोक्वेस्ट बहुविषयलाई समेटेको डाटाबेस हो । जसमा ४ लाख ५० हजारभन्दा बढी ई–बुक, ५० लाखभन्दा बढी ‘ई–थेसिस डिजर्टेसन’का साथै विभिन्न जर्नल, म्यागजिन तथा रिपोर्टहरू छन् ।

त्यसैगरी, त्रिविले सन् २०२१ मा एसियन विकास बैंक र नेसनल डिजिटल लाइब्रेरी अफ इन्डियासँग अनलाइन ई–रिसोर्सेस प्रयोगका लागि सम्झौता गरेको छ । एसियन विकास बैंकको डाटाबेसमा ३ लाखभन्दा बढी रिसोर्सेस उपलब्ध छन् । जसमा अधिकांश बैंककै विभिन्न विषयमा प्रकाशनहरू रहेका छन् ।

भारतको नेसनल डिजिटल लाइब्रेरीको डाटाबेसमा ३५ करोडभन्दा बढी लेख रचना, ७० लाखभन्दा बढी शोधपत्र, ६० लाखभन्दा बढी ई–पुस्तकका साथै हजारौँको संख्यामा अडियो–भिडियो लेक्चर तथा परीक्षासँग सम्बन्धित प्रश्नपत्रहरू छन् ।

हालसम्म अनलाइन रिमोट एक्सेस सिस्टममार्फत ई–सिस्टम रिसोर्सेस प्रयोग गर्ने पाठकहरू सदस्यता १८ हजारभन्दा बढी छन् । साथै, पुस्तकालयले जस्टोर र प्रोक्वेस्ट मयुज डाटाबेस खरिद गरी आईपी बेसमा सदस्यता लिएकालाई सामग्री उपलब्ध गराउँदै आएको छ ।

यद्यपि, त्रिविको लगानीअनुसार प्रयोगकर्ताले फाइदा लिएको देखिँदैन । त्रिविकै आंगिक क्याम्पसले समेत अनलाइनमार्फत पाउने सुविधा पनि उपलब्ध गराउन सकेको छैन । इच्छुक विद्यार्थीले व्यक्तिगत पहलमा केही सेवा लिए पनि यसलाई संस्थागत रूपमा प्रचार गर्न सकिएको देखिँदैन ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, चैत ३, २०७८ १४:००