सम्झनामा अध्येता शुक्रसागर

तस्बिरः मीनरत्न बज्राचार्य

A+ A A-

कीर्तिपुरवासी अध्येता शुक्रसागर श्रेष्ठ लेखक र अनुसन्धानकर्ता मात्र थिएनन्, आफ्ना विचार सधैं खरो र स्पष्टसँग व्यक्त गर्ने वाचाल थिए । उनी चिन्तक थिए । खोजकर्ता थिए । घुमन्ते थिए । रोमान्टिक थिए । कथावाचक थिए ।

उनी केही न केही खोजी गर्दै हिँड्ने, शान्त, सरल र मेहनती थिए । उनी संसारका दुर्लभ पुस्तकदेखि काठमाडौंमा चल्ने टेम्पो, माइक्रो अथवा बसका पछाडि लेखिने लहडी–साहित्य र शिलालेख पढ्थे । प्रेमबारे लेखिएका पुस्तक पनि खोजीखोजी पढ्थे र त्यसबारे पनि अनुसन्धान गर्थे ।

उनी जति मायाले जिए, त्यति नै तिरस्कृत पनि भए । र, मृत्युलाई समयमा नै चिन्न सकेनन् । २२ दिनसम्म अस्पतालको शय्यामा रोगसँग संघर्ष गरे । मधुमेह, क्रोनिक ग्यास्ट्रिक र लिभरको रोगसँग लड्दा लड्दै ५ जेठ २०७४ मा उनी जीवनबाट हारे ।

श्रेष्ठको पेटमा केही साताअघि आन्तरिक रक्तस्राव भएपछि स्वास्थ्यमा समस्या थपिएको थियो । अन्तिम अवस्थामा लिभर सिरोसिसका कारण उनको निधन भयो ।

उनी इतिहासविद् पनि हुन् । उनले कैयौं महत्त्वपूर्ण सर्भे गरेका छन् । उनले स्वयम्भू महाचैत्य, चाँगुनारायण मन्दिर, रामग्राम उत्खनन, मुस्ताङ कालीगण्डकी क्षेत्रको मानव गुफा अन्वेषण, धादिङ सल्यानटारको अध्ययन, हनुमानढोका दरबार क्षेत्र, कीर्तिपुर सहरको विस्तृत अन्वेषण तथा धेरै ऐतिहासिक सहरको कला तथा वास्तुकलाको अनुसन्धान गरेका थिए ।

मुस्ताङ गुफाको उत्खननमा श्रेष्ठ जर्मन टोलीसँग सहभागी भएका थिए भने रामग्रामको उत्खनन उनकै नेतृत्वमा भएको थियो । बुद्धको मावली कहाँ हो भन्ने दोधार हुँदा श्रेष्ठले रामग्राम नै बुद्धको मावली भएको प्रमाणित गरेका थिए ।

नवलपरासीको दक्षिण झरही नदीको किनारमा रहेको थुम्कोलाई पुरातत्त्वविद् बाबुकृष्ण रिजालले बुद्धको मावली रामग्राम भएको बताए पनि त्यसलाई प्रमाणित गर्ने काम शुक्रसागर श्रेष्ठले नै गरेका हुन् ।

कीर्तिपुरको सांस्कृतिक र पुरात्त्विक इतिहास (२०५७) का साथै उनले विदेशी अनुसन्धानात्मक अध्येतासँग संयुक्त रूपमा पुस्तक प्रकाशन गरेका छन् । जसमा Street Shrines of Kirtipur: As long as the sun and moon endure (2014), Sacred Grove of Lumbini: Historical and Archeological Significance (1989) महत्त्वपूर्ण पुस्तकहरु हुन् ।

पुरातत्त्व विषयको जर्नल ‘प्राचीन नेपाल’का सम्पादक श्रेष्ठका अनुसन्धानमूलक लेखसमेत प्रकाशित भएका छन् ।

उनी फोटोग्राफीमा पनि झुकाव राख्थे । तर, यो सोख हुनेखानेहरुको पहुँचमा मात्र सीमित थियो ।

त्रिपुरेश्वरमा टाइपिस्टका रुपमा खरिदारको काममा नियुक्त भए । उनी नियमित रुपमा एउटै चिया पसलमा चिया खान्थे । उनले त्यहाँ एक विशेष मानिसलाई सधैंजसो देख्थे । ती मानिस थिए, नेपालकै पहिलो पर्यटन फोटोग्राफर मुकुन्दबहादुर श्रेष्ठ । त्यतिबेला श्रेष्ठ विशेष ब्याक गियरसमेत भएको मोटरसाइकलमा सवार हुन्थे ।

शुक्रसागरले एक दिन हिम्मत जुटाएर उनीसँग कुराकानी गरे । यसपछि उनीहरुबीच बेलाबेलामा कुराकानी भयो । त्यस्तै, शुक्रसागरले उनीबाट फोटोग्राफीको धेरै ज्ञान हासिल गरे । उनले मुकुन्दबहादुरलाई फोटोग्राफी गुरुका रुपमा स्वीकार गरे ।

एक दिन उनी तत्कालीन वीर पुस्तकालय पुरातत्त्व विभागमा निल्स (Niels Gutschow) The Nepalese Caitya. 1500 Years of Buddhist Votive Architecture in the Kathmandu Valley (1997) पढ्दै थिए । पछाडिबाट कसैले उनलाई डिस्टर्ब गर्दै थियो । उनले फर्केर हेरे, एक विदेशी रहेछन् ।

ती विदेशीले भने, ‘यो तिमीले किन पढेको ?’

उनले जबाफमा भने, ‘यो मेरो देशको बारेमा थियो त्यसैले कति साँचो लेखेको छ भनेर पढ्दै गरेको ।’

उनको कुरा सुनेर ती विदेशी प्रभावित भए । उनी त्यसै किताबका लेखक निल्स थिए । निल्सले भने, ‘म नेपालीले मेरो किताब पहिलोपटक पढेको भेटें भनेर खुसी भएको थिएँ ।’

निल्सले भने, ‘यो किताब तिमीले किनेर त पक्कै पढेको होइनौ । म तिम्रो नाममा यो किताब दिन चाहन्छु । अफिसको लेटर हेडमा मलाई अनुरोध पत्र लेख्नू । म निःशुल्क उपलब्ध गराइदिन्छु ।’

उनले भने, ‘त्यो पाप म गर्न सक्दिनँ त्यसैले दिने नै भए यसमा वा यही नै दिए हुन्छ ।’

त्यो किताब निकै महँगो थियो । त्यसैले उनले किताब पाएनन् तर उनले किताबलाई फोटोकपी गरेर पढे ।

निल्सले त्यस दिनदेखि उनलाई कहिल्यै छोडेनन् । पछ्याउँदै गए । त्यस्तै, उनी पनि निल्सको जीवनशैली र अनुसन्धान शैलीबाट प्रभावित भए ।

चीन भ्रमणका क्रममा उनले वृद्ध मानिसको पसलबाट सामान किने । उनले त्यो सामान ती वृद्धलाई सहयोग गर्न किनेका थिए । त्यो सामान उनका लागि अनुपयोगी थियो । त्यो सामान मिल्काइदिए पनि हुने खालको थियो तर उनले त्यो सामानलाई टिपोट कापी बनाइदिए । यसरी उनी ससाना वस्तुलाई पनि उपयोगी बनाउँथे ।

उनीसँग दुर्लभ र बहुमुल्य किताबको भण्डार थियो । उनी धेरै समय त पढेर, लेखेर र घुमेर नै बिताउँथे । उनी भन्थे, ‘आफूले त्यत्रो किताब पढेको जस्तो लागेको तर वास्तवमा मलाई त पुस्तक नै पढ्न आउँदैन रहेछ । हिजोबाट मात्रै किताब कसरी पढ्नुपर्छ भनेर सिकें ।’

त्यस्तै, उनी किताबको पानामा नै आफ्नो टिपोटसमेत लेख्थे ।

ऐतिहासिक पात्र गणेशमान सिंहलाई कालकोठोरीबाट निकाल्न सेन्टर जेलबाट भाग्न ढल निकास सफा गरिदिने उनै थिए । उनी साधारण थिए । सधैं सहजै उपलब्ध भइदिन्थे ।

उनी हिमालको टाकुराबाट नै त्यसको नाम भन्न सक्थे । विभिन्न तस्बिरमा उनले ‘यो हिमाल यही नै हो’ भनेर किटान गर्थे । कीर्तिपुरको एक टुप्पोबाट सगरमाथाको उचाइ देखिन्छ भनेर देखाइदिने पनि उनै हुन् । स्थानीय फोटोग्राफर नारायण महर्जनले कीर्तिपुरबाट सगरमाथाको तस्बिर खिचेका छन् ।

उनका अप्रकाशित कृतिमा ‘माउन्ट एभरेस्ट’ पनि हो । उनले ककनी, चन्द्रागिरि, चोभार र नगरकोटबाट देखिएको हिमालको तस्बिरमाथि स्केच कोरेर त्यो समयमा नै हिमालयन प्रोफाइल तयार गरी प्रकाशित गरेका थिए ।

उनी निरन्तर काममा लाग्न आफ्नो जीवन साथीको ठूलो हात हुने बताउँथे । विशेषतः विदेशीको सफलता यसै कारण हो भन्थे । नेपाली श्रीमतीले श्रीमानलाई चिन्न नै नचाहेको कारण हामी धेरै कुराबाट वञ्चित भएको र विदेशीलाई विद्वानको पगरी दिनुपरेको बताउँथे । तर, उनले आफ्नी जीवनसाथीको सधैं तारिफ गरे ।

जीवनको उत्तराद्र्धमा उनले काठमाडौंका मन्दिरमा कुँदिएको ‘एरोतिक आर्ट’मा काम गरेका थिए । भारतको वात्सायन कालभन्दा पुराना शैलीका मूर्ति भेटेको उनले अनौपचारिक कुराकानीमा व्यक्त गर्थे ।

उनका धेरै प्रकाशोन्मुख पुस्तकको नामावली प्रकाशित छन् । जसमध्येमा न्यातापोल अर्थात् पाँच तले मन्दिरको निर्माणसम्बन्धी पुस्तक बुक प्वाइन्टबाट बजारमा चाँडै आउँदै छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, असार १८, २०७६ ००:०९