प्रेम र समर्पणको उदाहरण : हरि–कदम

A+ A A-

...म अनभिज्ञ छु,
यसैले म विचलित छु साह्रै नै
म कहाँ जाँदै छु, कता पुग्दै छु भनेर
यही नै सोचमा म अल्झिएको छु
बाँचेको छु ।’ – हरिराम जोशी

एकसट्ठी वर्ष । सधैँ सँगै अनि सुमधुर । वैवाहिक जीवनको यो छ दशक लामो साथ छुटेको छ मदन पुरस्कार विजेता संस्कृतिविद् हरिराम जोशी र कदमको । कदम, जसलाई जोशी कदमबाबा भन्छन्, जोशीलाई एक्लो पारेर ब्रह्मलीन भएकी छिन् । मृत्यु अपरिहार्य सत्य हो । यो थाहा पाएर पनि मानिस वियोगले विक्षिप्त हुने गर्दछ । जोशी पनि वियोगको पीडामा छन् । विचलित छन् । तर विक्षिप्त छैनन् ।

पत्नीवियोगको पीडालाई शक्तिमा बदल्न उनी लेखनमा तल्लीन छन् ।

‘कदम नै यहाँको कलम हो, अनि कलम नै म कदम हुँ । यी दुईको विछोड कहिल्यै हुँदैन । म यहाँको साथमा छु, कदम भई सदासर्वदा ।’

पत्नी कदमका यी अभिव्यक्तिले जोशीलाई लेख्ने ऊर्जा दिएको छ । कदमसँगको विछोडको चार महिनामा नै छयासी वर्षीय संस्कृतिविद् जोशीले दुई पुस्तक लेखिसिध्याए– ‘मेरा अनुभूतिहरू’ र ‘कदम : अभिनव मेरा अनुभूतिहरू ।’ पत्नी कदमप्रति समर्पित जोशीका पुस्तकहरूले नेपालको संस्कृतिमाथि थप प्रकाश पारेको छ ।

‘म त अहिले खालि आफूलाई, अनि मेरी जीवनसंगिनी, अर्धाङ्गिनी कदमबाबालाई मात्र सम्झिरहन्छु ।’

जोशीको विचलित मनलाई यी हरफहरूले शब्दमा रुपान्तरित गरेको छ । एकअर्काको साथ कहिल्यै नछाड्ने, सँगै बाँच्ने सँगै मर्ने कसम खाएका थिए हरि–कदमले । कदमसँगको विछोडले निकै एक्लो ठान्छन् आफूलाई जोशी । भन्छन्, ‘तृष्णाले छटपटाएर यो मरुभूमिको बीचमा मलाई मेरी प्रियतमाले एक्लै छोडेर गई । हामीले त सँगै कैलाश जाने कसम खाएका थियौँ । तर, उनी एक्लै कैलाशका लागि प्रस्थान गरिन् ।’

कदमसँगको वियोगले जोशी आफूलाई बेइमान ठान्छन् । पापी मान्दछन् । ‘युगयुगपर्यन्त साथमा रहने प्रण, कदमले पहिल्यै गन्तव्यमा पुगेर आफ्नो यात्रा पूरा गरिन् । तर, म पापी, बेइमान पुरुष कदमको कदम पछ्याउन सकिनँ’ भन्छन् जोशी । जोशी आफूलाई विवश ठान्छन् । यो सांसारिक मरुभूमिमा उनी आफूलाई कहाँ जाऊँ, कता जाऊँ लागिरहेको बताउँछन् ।

४ वैशाख २०१७, नयाँ वर्षको आगमनसँगै जोशीको जीवनमा भित्रिएकी थिइन् कदम । जीवनभर साथ दिने कसम खाएर सुरु भएको थियो वैवाहिक जीवन । जीवनका हरेक गोरेटोमा, सुखमा, दुःखमा हरि–कदमको हात र साथ कहिल्यै छुटेन । जोशी भावविभोर हुँदै सम्झन्छन्, ‘जीवनको अन्तिम प्रहरसम्म पनि कदमले मेरो हात छाडिनन् । मेरो हात समाएरै आफ्नो अन्तिम सास फेरिन् ।’

वास्तवमै कष्टकर थिए कदमका अन्तिम दिनहरू । विस्मृतिले गाँज्दै लगेको थियो उनलाई । विस्मृतिमा पनि हरिसँगको साथ छुट्ला भन्ने डर थियो उनको मनमा । त्यसैले हरि–कदम सधैँ सँगै हुन्थे । उनी त्यतिमै खुसी हुन्थिन् । न फोनमा कसैसँग लामो कुरा गर्न दिन्थिन्, न घरमा आएका पाहुनासँग लामो कुरा गर्न । न पढ्न दिन्थिन् । न लेख्न । उनी मात्र जीवनसाथी हरिलाई आफ्नो साथमा रहेको देख्न चाहन्थिन् । बिर्सने रोग अनि शारीरिक अस्वस्थताले कदमको पाहुना सत्कार बिथोलिएको थियो । आफ्नै पाइला चाल्न पनि सहायकको आवश्यकता चाहिन्थ्यो उनलाई ।

जेठो छोराको निधनले विचलित कदमको मन भित्रभित्रै मरिरहेको थियो । त्यसमाथि विस्मृतिले च्याप्दै लगेपछि मान्छे चिन्न पनि छोडेकी थिइन् । विस्मृतिको चरम अवस्थामा पनि उनको मुखमा जोशीको नाम कहिल्यै छुटेन– 'ड्याडी !' क्षणभरका लागि पनि जोशीलाई नदेखे कदम अनायासै कराउँथिन् ।

'ड्याडी !'

जोशीलाई भेट्न पुग्ने जोकोहीले सुनेका छन् कदमको यो आवाज । त्यो रोग थियो कि भय थियो, कि प्रेम ? न कदमले कहिल्यै भन्न सकिन् । न जोशीले ठम्याउनै सके । जोशी कदम कतिखेर निदाउँछिन् र केही लेख्छु, केही पढ्छु भनेर मौका ताकेर बस्थे । तर कदम र निद्राको बीचमा द्वन्द्व चलिरहेको हुन्थ्यो । कदम र निदरीबीचको द्वन्द्वमा जोशीको वृद्ध शरीर भने परीक्षा दिइरहेको हुन्थ्यो । न चैनले निदाउन पाउँथे, न आनन्दले बस्न ।

पत्नीको बिग्रँदो स्वास्थ्य अवस्थामा पनि जोशी संस्कृति र इतिहास अध्ययन र लेखनमा अनवरत लागिरहे, कहिले कदमका आँखा छल्दै, कहिले कदमका हात समाउँदै । ‘अभिनववेदादिकोष’ तयार पार्न थाल्दा कदमलाई विस्मृतिले गाँज्न थालिसकेको थियो । तर पनि जोशीको लगनशीलता र दृढताले पुस्तक तयार भयो । नेपालको संस्कृति र इतिहासमा केन्द्रित रहेर दुई दर्जनभन्दा बढी पुस्तक लेखिसकेका छन् जोशीले । इतिहास र संस्कृतिको अध्ययन र अनुसन्धान जोशीको दैनिकी हो । झण्डै सात दशकदेखि निरन्तर केही खोजिरहेका अनि केही लेखिरहेका भेटिन्छन् जोशी । उनको लेखनमा इतिहास र संस्कृतिलाई हेर्ने फरक धार पाइन्छ । जोशीको मनमा नेपालको संस्कृति र इतिहासका विषयमा अनुत्तरित थुप्रै प्रश्नहरू छन्, जसको खोजीमा उनी अनवरत लागिरहेका छन् ।

जोशीका फरक धारका अभिव्यक्तिहरू सुन्न र बुझ्न उनको दैलोमा सधैँ इतिहास र संस्कृतिका अध्येताहरू पुगिरहेका हुन्छन् । यो निरन्तरता अझै जारी छ । कोभिडका कारणले घरघरै भेट्ने वातावरण बिथोलिँदा जोशीको एक्लोपन बढेको छ । एकातिर पत्नीवियोग, अर्कोतर्फ कोभिडले मानिस–मानिसबीच बढेको दूरी । दैनिक सात जोर जुत्ता घरमा नपसे लच्छिन नाश हुने जोशीको मान्यतामा कोभिड महामारीले धक्का पुर्‍याएको छ । एक्लोपनलाई शक्तिमा बदल्न जोशी आफ्नै पुस्तकालयमा लीन हुन्छन्, पौराणिक पुस्तकहरूमा हराउँछन् ।

ती पुस्तकहरूको संसारबाट बाहिर निस्कँदा नेपालको इतिहास र संस्कृतिका विद्यार्थीहरूलाई दिने एउटा नयाँ पाण्डुलिपी उनको हातमा हुने पक्का छ । हरिकै शब्दमा भन्नुपर्दा, 'ती पुस्तक पुस्तक मात्र होइनन्, कदमसँगको मेरो अनन्त यात्रा पनि हो । कदम र कलम मेरा लागि पर्याय हुन् । जबसम्म मेरो कलम चल्नेछ म कदमसँगै हुनेछु ।'

२०२५ सालतिरै । ‘कदम’ (खण्डकाव्य) लेखेर पत्नी एवं प्रेमिका कदमप्रतिको आफ्नो प्रेम र समर्पण देखाइसकेका जोशी कदमप्रति आफ्नो प्रेम व्यक्त गर्दै लेख्छन्:

कदम ! मलाई माफ गर...
मेरो कर्म सिद्धिएपछि म तिमीकहाँ आउनेछु कैलाशमा
जहाँ जनगणका नायक तथा नायिका अवस्थित छन्
हामीले पहिले वाचा गरेका थियौँ कैलाश नै हाम्रो गन्तव्यस्थल भनेर
सप्तलोक, सप्तसागर त्यहीँ छन् कलश स्वरूप भएर
अनि शिव पशुपतिको रूपमा परब्रह्म पनि ।

हरि–कदमको यो प्रेम र समर्पण उदाहरणीय छ । ईर्ष्यालाग्दो छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, चैत ४, २०७८ ०६:२६