जघन्य अपराधमा किशाेरकिशाेरी, एक हजारभन्दा बढी बाल सुधारगृहमा

A+ A A-

२१ माघ २०७७ मा बैतडीकी १७ वर्षीया किशोरी भागरथी भट्टको बलात्कारपछि हत्या भयो । घटनाको प्रकृति र ‘क्राइम सिन’का आधारमा प्रहरीले भागरथीको हत्या सामूहिक बलात्कारपछि भएको अनुमान गरेको थियो ।

हुन पनि हत्याराले अनुसन्धानलाई सघाउने कुनै ‘क्लु’समेत छोडेको थिएन । प्रहरीको आंशका थियो, भागरथीको हत्या पेशेवर अपराधीबाट भएको हुनुपर्छ । सुदूरपश्चिम प्रदेश प्रहरी कार्यालयका तत्कालीन प्रमख प्रहरी नायब महानिरीक्षक (डीआईजी) उत्तमराज सुवेदीसहितको टोली जिल्ला प्रहरी कार्यालयलाई अनुसन्धानमा सघाउन घटनास्थल नै पुगे पनि एक सातासम्म अभियुक्त पहिल्याउन सकेन । यसले समेत घटनामा खुंखार अपराधीको संलग्नता हुनुपर्ने प्रहरीको पूर्वानूमानलाई बल पुर्‍यायो ।

डीआईजी सुवेदीसहितको टोली हत्याको १३ दिनपछि भने भागरथीकै सहपाठी किशोरले यति जघन्य अपराध गराएको निष्कर्षमा पुग्यो । भागरथीकै छिमेकीसमेत रहेका १७ वर्षीय किशोरले अनुभवी अपराधीले झैँ घटना घटाएर ‘क्लु’ लुकाएको चाल पाउँदा प्रहरी नै चकित परेको थियो । भागरथीको शव फेला परेको दिनदेखि नै उनी प्रहरीलाई सहयोग गर्न अग्रपंक्तिमा खटिएका थिए । आफूमाथि शंका नहोस् भनेर किशोरले यस्तो चलाखी गरेका थिए । पारिवारिक रिसिइबीका कारण भागरथीलाई भिरबाट लडाएर बलात्कारपछि हत्या गरेको किशोरले स्वीकारेका थिए ।

एक वर्षपछि १० फागुन ०७८ मा जिल्ला अदालत बैतडीले किशोरलाई दोषी ठहर गर्दै साढे १२ वर्ष कैद सजाय सुनाएपछि उनी अहिले डोटीको बाल सुधारगृहमा छन् । अपरिपक्व उमेरका किशोरको मस्तिष्कमा बलात्कार पछि हत्या गर्ने जस्तो जघन्य अपराधको अंकुरण भएको यो घटना मात्र एक्लो होइन । कारागार व्यवस्था विभागका अनुसार विभिन्न अपराधमा संलग्न भएको अभियोगमा अहिले नाबालिग उमेरका १ हजारभन्दा बढी बालबालिका बाल सुधारगृहमा छन् ।

१८ वर्ष उमेर नपुगेका दोषी ठहर भए वा पुर्पक्षका लागि थुनामा पठाउँदा बाल सुधारगृहमा राख्नुपर्ने नियम छ । बालबालिकासम्बन्धी ऐन, ०४८ को दफा ४२ मा कानुनको विवादमा परेका बालबालिकालाई सुधारका लागि बाल सुधारगृहमा राख्नुपर्ने उल्लेख छ । विभागका अनुसार १८ वर्षमुनिका ५ सय ३ जना बालबालिका विभिन्न अपराधमा संलग्न भएको पुष्टिपछि अदालतको आदेशपछि बाल सुधारगृहमा छन् भने ५ सय २५ जना बालबालिका पुर्पक्षका लागि थुनामा छन् ।

विभागका प्रवक्ता झङ्कनाथ ढकालका अनुसार उमेर नपुग्दै अपराधमा जोडिन पुगेका बालबालिका हत्या, बलात्कार, लागुऔषध ओसारपसार, वन्यजन्तु तस्करी र मानव बेचबिखनजस्ता जघन्य अपराधमा समेत संलग्न रहेको देखिएको छ । ‘धेरैजसो चाहिँ बलात्कार अभियोगमा सुधारगृहमा छन्,’ उनी भन्छन् ।

महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालयअन्तर्गत कारागार व्यवस्थापन विभाग र शैक्षिक कार्यक्रम (युसेप) नेपालले बालसुधारगृहको व्यवस्थापन गर्दै आएको छ । हाल भक्तपुर, मोरङ, कास्की, बाँके, मकवानपुर, डोटी, पर्सा र रूपन्देही गरी ८ जिल्लामा बाल सुधारगृह सञ्चालनमा छन् । कुल बाल सुधारगृहमा एक हजार २८ बालबालिका सुधारका लागि राखिएको छ ।तीमध्ये सबैभन्दा बढी भक्तपुर बाल सुधारगृहमा २ सय ५६ र मोरङको सुधारगृहमा दुई सय बालबालिका छन् ।

कस्तो हुन्छ सुधारगृह ?

कच्चा उमेरका बालबालिका अपराधमा संलग्न भए पनि उनीहरूलाई सही बाटोमा लगाउन सकिन्छ भन्ने उद्देश्यसहित छुट्टै बाल सुधारगृहमा राखिन्छ । अन्य कैदीसँगै जेलमा राख्दा किशोरवयका मस्तिष्कमा झनै खतरनाक अपराधको विजारोपण हुन सक्ने जोखिम भएकाले समेत नाबालिगहरूलाई भिन्दै राखेर सुधार्ने ध्येय राखिएको हुन्छ ।

‘बालबालिकाले कसुरजन्य कार्य गरेमा उनीहरूलाई कडा सजाय दिनुको सट्टा सुधार गरिनुपर्छ भन्ने मान्यता हो,’ बाल सुधारगृह भक्तपुरका निर्देशक केशव सुवाल भन्छन् । बाल सुधारगृह अन्य कैदीबन्दी राखिएको कारागारजस्तो हुँदैन । सुधारगृहभित्र रहेका बालबालिकालाई शिक्षा, खेलकुद, योग, ध्यान, व्यायामसँगै जीवन उपयोगी सीप तथा तालिमको व्यवस्था हुन्छ ।

‘बालबालिकाहरू अरुको लहैलहैमा लागेर विभिन्न अपराध गर्न पुगेका हुन्छन् । उनीहरूलाई कसरी सुधार्ने र समाजमा पुनर्स्थापना गर्ने भन्ने नै मुख्य कुरा हो,’ सुवाल भन्छन्, ‘हामी उनीहरूलाई निरन्तर परामर्श गरेर सुधार्ने कोसिस गर्छौं ।’ भक्तपुर सुधारगृहमा रहेका २ सय ५६ मध्ये ३४ जना बालिका छन् ।

बाल सुधारगृहमा रहेका बालबालिकालाई सरकारले प्रतिव्यक्ति दैनिक सात सय ग्राम चामल र ६० रुपैयाँ दिने गरेको छ । त्योबाहेक वर्षको दुई जोर लुगा, दुई वर्षमा एक जोर विस्तारा र वर्षमा एक पटक ३ सय रुपैयाँ चाडपर्व खर्च उपलब्ध गराउँदै आएको छ ।

अत्यासलाग्दाे तथ्यांक

प्रहरी प्रधान कार्यालयको पछिल्लो तीन आर्थिक वर्षको तथ्यांकले अपराधमा बालबालिकाको संख्या बढ्दो मात्र देखाएको छैन, जघन्य प्रकृतिका अपराधमा उनीहरूको संलग्नता धेरै देखाउँछ ।

पछिल्लो तीन आर्थिक वर्षमा २ हजार ८ सय ७३ जना बालबालिका अपराधमा संलग्न रहेको प्रहरी तथ्यांक छ । तीमध्ये ठूलो हिस्सा जघन्य अपराधको छ । सबैभन्दा धेरै किशोरलाई बलात्कारको अभियोग लागेको छ । प्रहरीका अनुसार तीन आर्थिक वर्षमा ६ सय ८९ जना बालक बलात्कारको आरोपमा पक्राउ परेका छन् । जुन कुल अपराधको २४ प्रतिशत हो । जबर्जस्ती करणी उद्योगमा १ सय ७८ बालबालिका संलग्न रहेको देखिन्छ । यो कुल अपराधको ६ प्रतिशत हो ।

त्यस्तै कर्तव्य ज्यान मुद्दामा ८१ जना संलग्न रहेका छन् । जुन कुल अपराधको दुई प्रतिशत हुन आउँछ । बलात्कारबाहेक बाल यौन दुराचार, चोरी, लागुऔषध कारोबारसम्मका जघन्य अपराधमासमेत बालबालिकाको संलग्ता देखिएको छ । झस्काउने अर्को पक्ष के छ भने अपराधमा सामेल हुने यस्ता बालबालिकाको संख्या बर्सेनि बढिरहेको छ । आर्थिक वर्ष ०७५/७६ मा ९ सय ८७ जना बालबालिका विभिन्न आपराधमा संलग्न रहेकोमा ०७६/७७ मा त्यो संख्या केही घटेर ६ सय ३७ मा झरेको छ ।

तर, आर्थिक वर्ष ०७७/७८ मा आइपुग्दा भने अपराधमा सामेल बालबालिकाको संख्या झण्डै दोब्बरले बढेको छ । ०७७/७८ मा १ हजार २ सय ४९ बालबालिका विभिन्न अपराधमा संलग्न भएको प्रहरीको तथ्यांक छ । ‘बालबालिकाहरू अपराधमा संलग्न हुने क्रम बढेको हाम्रो तथ्यांकले देखाउँछ,’ प्रहरी प्रवक्ता प्रहरी वरिष्ठ उपरीक्षक (एसएसपी) विष्णु केसी भन्छन्, ‘अब यो प्रहरीको मात्र समस्याको विषय भएन, समाज र सिंगो राज्य गम्भीर भएर यसको समाधान खोज्नुपर्छ ।’

अपराधमा बालबालिकाको संलग्नता अत्यासलाग्दो रहेको आधा दशकअघि नै सरकारी निकायको आँखामा नपरेको होइन । ०७२ मा कानुन, न्याय तथा संसदीय मामिला मन्त्रालयले गरेको अपराधसम्बन्धी बेसलाइन सर्वेक्षणले विभिन्न अपराधमा संलग्न बालबालिकामध्ये १६ वर्षभन्दा मुनिका १.७ प्रतिशत र १९ वर्षमुनिका बालबालिकाको संलग्नता १४.१ प्रतिशत देखाएको थियो ।

उक्त सर्वेक्षणले कर्तव्य ज्यान/ज्यान मार्ने उद्योगमा ३५.७ प्रतिशत १६ वर्षमुनिका बालबालिका संलग्न रहेको समेत उल्लेख गरेको छ । तर, प्रहरीको पछिल्लो तथ्यांकले भने सबैभन्दा बढी यौनजन्य अपराधमा बालबालिकाको संलग्नता बढी देखाएको छ ।

यति धेरै बालबालिका अपराधमा संलग्न हुनु भविष्यका लागि अत्यासलाग्दो अवस्था रहेको प्रहरी प्रवक्ता एसएसपी केसीको भनाइ छ । ‘लहैलहै र देखासिकीका कारण बालबालिका अपराधमा संलग्न हुने गरेको पाइएको छ,’ उनी भन्छन्, ‘सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोगका कारण यौनजन्य गतिविधिमा संलग्न भएका छन् । त्यसैले अभिभावक, शिक्षण संस्था सबैले बालबालिकामाथि सकारात्मक निगरानी राख्नुपर्ने देखिन्छ ।’

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन ३०, २०७८ १८:५३