आमाको नामबाट नागरिकता नपाएपछि अधिवक्ता बनेकी कुञ्जनी

A+ A A-

‘दिदी यो सामान परसम्म लग्दिनु त, २ सय रुपैयाँ दिन्छु ।’

‘ओहो ! २ सय रुपैयाँ । सानो झोला बोकिदिँदा त्यति रकम पाइने ?’

पोखराको सुकुम्बासी बस्तीकी एक वृद्धा झोला भनेको ठाउँसम्म लगिदिन तयार भइन् । त्यहीँ वरपर घुमिरहने एक युवकको आग्रह उनले नकारिनन् ।

२ सय रुपैयाँ कमाउनु पनि ठूलो थियो उनका लागि । घरमा रहेका तीन बालबच्चालाई केही किनिदिन पो सकिन्छ कि भन्ने आस उनमा थियो । त्यसैले पछ्यौरीमा बेरेर झोला भनेको ठाउँसम्म लगिदिने भइन् ।

तर, झोलाभित्र के छ ? उनलाई अत्तोपत्तो थिएन । एक्कासि प्रहरीको चेकजाँचमा परिन् । झोलामा चरेस रहेछ । ती वृद्धा लागुऔषध ओसारपसारको मुद्दामा फसिन् । प्रहरीले मुद्दा चलाएपछि उनले ९० दिन अनुसन्धानका लागि हिरासतमै बस्नुपर्ने भयो । त्यतिञ्जेल उनका छोराछोरी छिमेकीको रेखदेखमा बसे ।

९० दिन हिरासतभित्र रहँदाको उनको छटपटी, छोराछोरीको चिन्ता र बगेका आँसु । यसको हिसाब सायदै निकाल्न सकिएला । उनले त्यसबेला झेलेको पीडा सामान्य थिएन । यद्यपि, अहिले उनी धरौटीमा रिहा भएकी छिन् । उनको मुद्दा अझै चलिरहेकै छ । २ सय कमाउने उद्देश्यले झोला बोकेकी उनले १५ हजार धरौटीको आर्थिक भार बेहोर्नुपर्‍यो । टिनको छाप्रो बनाउँछु भनेर बचाएर राखेको पैसा सबै तिर्नुपर्‍यो ।

धरौटीमा छुट्न पनि त्यति सहज कहाँ थियो र ? हिरासतमै रहँदा उनलाई नि:शुल्क कानुनी सहायता दिन पुगेकी थिइन् – अधिवक्ता कुञ्जनी परियार प्यासी ।

‘एड्भोकेसी फोरम’ भन्ने संस्थाका कारण उनले ती वृद्धालाई भेटेकी हुन् । उक्त संस्थाले हिरासतमा रहेकाहरूको कानुनी सहायताका लागि काम गरिरहेको हुन्छ । यसरी हिरासततिर डुल्दा नै उनले ती महिलालाई भेट्टाइन्, जो लागुऔषध ओसारपसारको मुद्दामा फसेकी थिइन् ।

असहायहरूलाई नि:शुल्क कानुनी सेवा दिने कुञ्जनीको अधिवक्तासम्मको यात्रा पनि कहाँ सहज थियो र ? सानोमा ‘ल’ पढ्ने उनको उद्देश्य नै थिएन । परिबन्दले घेर्दै ल्याएपछि कानुन विषय पढ्न बाध्य भएकी थिइन् ।

कुञ्जनीका अनुसार उनलाई सानैबाट नर्स बन्छु भन्ने सोच थियो । आमाले नर्सिङ पढ्न नपाएकाले पनि आमाको इच्छा पूरा गर्न चाहन्थिन् । एसएलसी दिनासाथ विवाह गरेकी उनकी आमाले पनि आफ्नो अपूरो सपना छोरीमार्फत पूरा गराउने सोचिन् । छोरीलाई नर्स नै बनाउने अठोट लिइन् ।

एसएलसीपछि 'मार्गदर्शन' भन्ने संस्थामा नर्सिङ तयारी कक्षा लिइन् । ‘ब्रिज कोर्स’को नतिजा आएपछि नर्सिङको फारम भर्नुपर्ने थियो । त्यसभन्दा अघि उनी नागरिकता बनाउने तर्खरमा लागिन् । कारण, नागरिकता नभई त्यसबेला नर्सिङमा फारम भर्न पाइँदैनथ्यो ।

कुञ्जनीलाई आमाको नामबाट नागरिकता बनाउन सहज भएन । ‘आमा साथी हुन सक्छ, अभिभावकचाहिँ हैन’ भन्नेजस्ता कुराले उनलाई वाक्क बनाइसकेको थियो । तत्काल नागरिकता नबन्ने स्थिति देखेपछि उनले नर्सिङको बाटो बन्द गरिदिइन् । यद्यपि, अहिले उनको नागरिकता बनेको छ । सपना कुञ्जनीको मुद्दामा सर्वोच्चले फैसला गरेपछि ०६९ सालमा मात्र उनले आमाको नाममा नागरिकता पाएकी थिइन् । तैपनि, हालका प्रदेशसभा सदस्य धनञ्जय दवाडीले नागरिकता पाउने बेलामा साक्षी बस्नुपरेको थियो ।

नागरिकता नभएर नर्सिङ पढ्न नपाएकी उनले कक्षा ११ बाटै बालक्लबहरूमा आफ्नो सक्रियता थप बढाइन् । जसका कारण उनको बोल्ने कलाको विकास हुँदै थियो । १२ सकेपछि पोखराको कन्या क्याम्पसमा स्नातक पढ्न भर्ना गर्ने भइन् । सोहीताका बालक्लबबाट अनुगमनका क्रममा जाँदा ‘बीए एलएलबी’ कोर्स आएको थाहा पाइन् । उनका नजिकका सरले सोही विषय पढ्न सिफारिस गरे । तर, उक्त कोर्स अंग्रेजी माध्यममा थियो । सरकारी माध्यममा पढेकाले अंग्रेजीमा पढ्नुपर्ने भनेपछि सुन्दा उनलाई डर लाग्यो ।

त्यसमाथि नयाँ कोर्स, शुल्क पनि उस्तै महँगो । शुल्क नै २ लाख ५० हजारको हाराहारीमा छ भनेपछि उनलाई पढ्ने कि नपढ्ने भन्ने अन्योल भयो । त्यति पैसा जुटाउन सक्ने अवस्था उनको परिवारको थिएन । त्यसमाथि बीए एलएलबी दिउँसो पढाइ हुन्थ्यो । काम गर्न नपाइने देखेपछि उनले नपढ्ने निधो पनि गरिन् ।

तर, सबै कुरा अर्थले मात्र कहाँ रोक्छ र ? उनलाई अग्रज र साथीभाइको साथ मिल्यो । बीए एलएलबीको प्रवेश परीक्षाको दिन पृथ्वीनारायण क्याम्पसका सहायक क्याम्पस प्रमुखले पनि उनलाई साथ दिइन् । स्नातकमा ‘ल’ नपढ्ने निधो गरेकी उनलाई सहायक प्रमुख मीना गुरुङले नै गाली गरेर परीक्षा दिन लगाइन् । ‘प्रवेश परीक्षा छ, खुरुक्क ल्याउनु’ भन्दै मीना म्यामले दाइलाई भन्नुभएछ । दाइले भनेपछि म परीक्षा दिन गएँ,’ उनले सुनाइन् ।

२०६८ सालको प्रवेश परीक्षामा उनले ६ नम्बरमा नाम निकालिन् । त्यसपछि चाहिँ ‘ल’ पढ्ने अठोट नै लिइन् । आमाको नामबाट नागरिकता नपाएपछि कानुन पढ्ने सोच उनमा आएको थियो । तर, आर्थिक अभावका कारण उनलाई उक्त कोर्स पढ्न गाह्रो थियो । जुन कुरा उनले आफ्ना शिक्षकहरूसँग राखिन् ।

शिक्षकहरूले पनि साथ सहयोग गरे । कुञ्जनी स्वयम् विभिन्न संघसंस्थामा आबद्ध भएर काम गरिन् । स्नातक प्रथम वर्षमा मामाले सहयोग गरेकोले पनि सहजै भयो । दोस्रो वर्षबाट भने समस्या सुरु भयो । उनलाई बिहेका प्रस्तावहरू आउन थाले । घरको आर्थिक अवस्थाका कारण पनि छिट्टै बिहे गर्नुपर्छ भन्ने दबाब आउन थाल्यो ।

पहिला सपना देखाउने आमाले नै पछि बिहेको कुरा झिक्न थालिन् । भाइलाई पढाउनुपर्ने बाध्यता एकातिर थियो, अर्कोतिर कोर्स पनि महँगो थियो । सबै धान्न एक्लैले नसक्ने भएकाले पनि बिहे गर्ने कुरामा आमाको जोड थियो । बाल्यकालमा नै बुबाले अर्को विवाह गरेर गएपछि उनकी आमा एक्लैले परिवार धानेकी थिइन् ।

‘बुबाले सानैमा छोडेर जानुभयो । अहिलेसम्म भेट भएको छैन । मलाई त घरतिरको परिवारबारे पनि त्यति थाहा छैन,’ कुञ्जनी सुनाउँछिन्, ‘मामाघर लम्जुङमा केही समय बसेँ । त्यसपछि सानैमा पोखरा गयौँ । जहाँ पुग्नलाई अहिले पनि एक दिन लाग्छ । पहिला त पुग्नै दुई/तीन दिन नै लाग्थ्यो ।’

बिहेको प्रस्ताव आउन थालेपछि उनले घरमै 'विद्रोह' गरिन् । घरमा खाना नै नखाई चार दिनसम्म बसिन् । घरमै 'भोक हडताल' गरेपछि गरेपछि कसको के लाग्छ र ? उनकी आमा बिहे नगर्ने कुरामा सहमत भइन् । तर, त्यो सहमति त्यसै जुटेको थिएन । ‘आफूलाई पढ्न आफैँले कमाउनुपर्छ’ भन्ने सर्त उनकी आमाले राखिन् । जुन मान्न राजी भइन्, कुञ्जनी ।

त्यसबेला उनी १८ वर्षभन्दा मुनिकाले चलाएको छुनुमुनु रेडियोमा काम गर्थिन् । धेरै पैसा हुँदैनथ्यो । रेडियोका अध्यक्ष दिलीपराज श्रेष्ठसँग उनले सहयोगको आग्रह गरिन् । बाल दिवसको दिन पारेर उनले पढ्न सहयोग गरिदिन अनुरोध गरिन् ।

‘ल कुञ्जनी, तिमीलाई बाल दिवसको उपहार छ,’ रेडियोका अध्यक्षले उनको आग्रह सम्बोधन गरे । र, दोस्रो वर्षको पढाइ सक्न उनलाई सहज भयो ।

तेस्रो वर्षमा अध्ययन गर्दा ‘ग्लोबल युथ फोरम’बाट नेपालका बालबालिकालाई प्रतिनिधित्व गरेर अमेरिका जाने अवसर पाइन् । अमेरिकाबाट फर्किएपछि अरुले पनि पत्याउन थाले । कन्सल्टेन्सीका कामहरू बढ्न थाले । त्यसपछि पूर्ण रूपमा आफैँले काम गरेर पढन् थालिन् ।

कुञ्जनी विद्यार्थीकालमा गरिएका संघर्षका कथाभन्दा कतै भावुक त कतै उत्साहित सुनिन्थिन् । कति दिन त एक छाक खाएर मात्र पनि पढेकी छिन्, उनले । बिहान नै उठेर रेडियो गयो, १० बजेतिर उमालेको चाउचाउ खाएर क्याम्पस गयो, र पुन: बेलुकी ४ बजे काम गर्न रेडियोमा आयो । यसरी चाउचाउको झोल खाएर उनका कैयौँ दिन बितेका छन् ।

रेडियो पनि ८ बजेसम्म मात्र सञ्चालन हुन्थ्यो । ८ बजेपछि उनी बल्ल घर जान्थिन् । ‘बीए एलएलबी पढेको भन्दा धेरैले सजिलै पढेको देख्थे । तर, मलाई व्यवस्थापन गर्नै गाह्रो हुन्थ्यो,’ उनले भनिन् ।

यद्यपि, त्यही बालक्लब र रेडियोको स्कुलिङले नै काम गर्न सहज बनायो । बोल्ने कला पनि त्यसैबाट सिकेको उनी बताउँछिन् । यसरी उनले फस्ट डिभिजनमा स्नातक सकिन् ।

कानुनमा स्नातक सकेपछि सबैको इच्छा हुन्छ, बार काउन्सिलबाट लाइसेन्स लिने । उनले पनि बार काउन्सिलको लाइसेन्सका लागि परीक्षा दिइन् । नतिजाको दिन उनका आँखा आँसुले भरिए । उनकाे नाम ११ नम्बरमा निस्केकाे थियाे । २०७४ को संविधान दिवस (असोज ३) मा बारबाट लाइसेन्स लिइन् ।

बारको लाइसेन्स पाउनु कुञ्जनीका लागि सबैभन्दा धेरै खुसीको दिन थियो । र, उनको खुसी भन्नु नै आमाको खुसी हो । त्यसैले सबैभन्दा पहिले उनले आमाको हातमा लाइसेन्स थमाइन् । आमाले धर्मकर्ममा विश्वास गर्ने भएकाले पूजा गर्ने थानको अगाडि लगेर लाइसेन्स दिइन् ।

‘मैले जे भनेकी थिएँ, पूरा गरेँ आमा ।’

छोरीको मुखबाट सफलताको नतिजा सुन्दा आमा भक्कानिइन् । हतपत खुलेर प्रशंसा गरिनहाल्ने बानी भए पनि आमाको भावले छोरीको प्रशंसा गरिरहेको प्रस्ट देखिन्थ्यो । थानकै अगाडि लाइसेन्सलाई अँगालेर आमा रोइन् ।

त्यस दिन कुञ्जनीले प्रण गरिन्– महिला तथा बालबालिकाको हकमा लड्ने ।

बारको लाइसेन्स लिएपछि ‘न्याय कुञ्जनी ल एसोसिएट’ नामको फर्म खोलिन् । ‘नयाँ अधिवक्तालाई कतिपय सिनियरले झोला बोकाएर हिँडाउने कामबाहेक गर्दैनन् । तर, मेरो केसमा भने वरिष्ठ अधिवक्ता हरि सुवेदीले मुद्दा लड्नै दिनुभयो,’ उनी भन्छिन्, ‘यस्ता कुराले पनि मलाई तिखार्‍यो । सानै उमेरमा फर्म खोलेर बस्ने साहस त्यसैले दियो ।’

०७५ सालमा कुञ्जनीले पहिलोपटक देवानीसम्बन्धी मुद्दा हेर्ने मौका पाइन् । जुन अंश मुद्दा २०१७ सालबाट जेलिएर आएको थियो । ०१७ सालमा मुद्दा चलेर मिलापत्र नै भइसकेको, फेरि ०३२ सालमा आएर विवादित बन्दै आएर पछिल्लोपटक तेस्रो पुस्ताले मुद्दा हालेको थियो ।

त्यो मुद्दामा उनले ०१७ सालदेखिको कागजपत्र खोतल्ने मौका पाइन् । नेपालको न्यायिक इतिहासबारे केही बुझ्ने मौका पाइन् । ‘अक्षर केही बुझिँदैन थियो । त्यो हेरेर बहस गर्नुपरेको थियो । त्यसमाथि पहिलो मुद्दा भएकाले गाह्रो थियो,’ उनले भनिन्, ‘अन्तत : मुद्दा हाम्रो पक्षले जित्यो ।’

त्यस्तै, मुस्ताङ जाँदा उनले त्यहाँ एउटा परिवार भेटिन् । जहाँ श्रीमान् अर्को विवाह गरेर गएको अवस्था थियो । तैपनि बेलाबेला आएर दु:ख दिने काम श्रीमान्‌ले छोडेका थिएनन् । दुईवटा बच्चा थिए । आफ्नै परिवारको प्रतिबिम्ब उनले त्यहाँ पाइन् ।

कुञ्जनीका अनुसार, ती महिला डिभोर्स गर्न चाहेर पनि पैसा नभएका कारण रोकिएकी थिइन् । त्यसमाथि मुस्ताङमा देवानी प्रकृतिका मुद्दाहरू त्यति नआउने रहेछ । उनले ती दिदीको मुद्दा दर्ता गराएर पोखरा फर्किइन् । ‘त्यसपछि उहाँहरूको डिभोर्स भएछ र पाउने सम्पत्ति सबै पाउनुभएछ । मलाई अझै फोन गरिरहुनुहुन्छ,’ ती महिलालाई उद्धृत गर्दै उनले भनिन्, ‘बहिनी, मेरी छोरीलाई पनि तिमीजस्तै वकिल बनाउँछु ।’

न्यायालयको क्षेत्रमा यसरी थुप्रै सेवाहरू गरिसकेकी छिन्, कुञ्जनीले । उनको फर्मबाट पैसा नभएकै कारण कोही पीडितले फर्कनुपर्दैन । त्यसमाथि नागरिकताको सवालमा कोही आयो भने त उनले नि:शुल्क सेवा दिने गरेकी छिन् ।

न्यायपालिका सबैको पहुँचमा नपुगेकोमा उनको दुखेसो छ । कतिपय ठाउँका मान्छेहरू अझै न्यायालय जान डराउने उनी बताउँछिन् । न्यायालयभित्र छिर्दै गर्दा महिलाहरूको संख्या पनि एकदमै कम रहेको उनले पाइन् । भन्छिन्, ‘चार वर्षमा मैले एकपटक मात्र महिला श्रीमान्‌कोमा बहस गर्न पाएकी छु । दलित समुदायका त झन् थोरै छन् । न्यायपालिकाको चरित्र समावेशी छैन ।’

काम गर्न आएका नयाँ वकिललाई पनि धेरै चुनौती हुने कुञ्जनी बताउँछिन् । जस्तो, अनुभवका आधारमा सेवाग्राहीले वकिल रोज्ने गर्छन् । सेवाग्राही नै नआई कसरी अनुभव बटुल्ने ? सुरुवाती चरणमा उनले यस्तै समस्या झेल्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।

यस्तै समस्या समाधान गर्ने अठोट लिएर अहिले उनी बारको निर्वाचनमा होमिएकी छिन् । बार निर्वाचनमा कान्छी उम्मेदवार रहेकी उनले केन्द्रीय सदस्यमा उम्मेदवारी दिएकी छिन् । ‘५०–६० वर्षका उम्मेदवारहरू अझै लडिरहेका हुन्छन् । २७ वर्षको उमेरमै बारको केन्द्रीय सदस्य लड्ने सायदै कोही होलान् । त्यसैले युवाहरूको सार्थक सहभागिता गराउनु नै मेरो उद्देश्य हो,’ उनले भनिन् ।

कुञ्जनीलाई आफूले मात्र जित्नु छैन । सँगसँगै न्याय नपाएर बसेकाहरूको बुलन्द आवाज बन्नु छ । हरेक नागरिकमा न्यायिक चेतना छर्नु छ । सामान्य नागरिक न्यायालयदेखि नै डराउने अवस्थाको अन्त्य गर्नु छ । र, सँगसँगै जिताउनु छ – कयौँ (अ)नागरिकहरूलाई पनि ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत १, २०७८ ०६:०८