भाेजपुरकाे सामान्य परिवारमा जन्मेका डा. मेघनाथ धिमाल, जसले पीएचडीसम्म छात्रवृत्तिमै पढे

भाेजपुरकाे सामान्य परिवारमा जन्मेका डा. मेघनाथ धिमाल, जसले पीएचडीसम्म छात्रवृत्तिमै पढे

A+ A A-

‘दुइटा ढुङ्गा एकअर्कामा ठोकाउँदा आगोको झिल्का किन आउँछ ?’

‘पानी किन बग्छ होला ?’

सानो छँदा यस्तै जिज्ञासाले घोत्लिन्थे, डा. मेघनाथ धिमाल । उनले घर्षण, गुरुत्वाकर्षणका नियमहरू त पढेका थिएनन्, तैपनि यस्ता प्रश्नको जवाफ खोज्न उनी लागिपर्थे । आफ्ना बुबालाई यस्तै खाले प्रश्न सोधिरहन्थे । उनका बुबाले आफूले जानेअनुरूप उत्तर त दिन्थे । तर, उनलाई बुबाको उत्तरले सन्तुष्ट पार्दैनथ्यो ।

धिमालले कक्षा चढ्दै गर्दा नयाँ विषयवस्तु थपिँदै थिए । उनको जिज्ञासा मेट्ने कतिपय विज्ञानका नियमहरू पनि विषयवस्तुमा भेटिन थाले । पढ्दै गर्दा, विज्ञानका अनेकौँ नियमहरू जान्न थाले । नियमका सामान्य कुराहरू पढेर केही जान्ने मौका त पाए, तर उनलाई सन्तुष्टि भने मिलेन । धिमाललाई विज्ञान र प्रकृतिसम्बन्धी थप कुराहरू जान्ने इच्छा हुँदै गयो ।

‘वातावरणमा के–कस्तो असर परिरहेको छ ? वातावरण र मानिसबीच के सम्बन्ध छ ?’

माथिल्लो तह चढ्दै जाँदा धिमालको जिज्ञासाको क्षेत्र पनि बढ्दै जान थाल्यो । यस्तै जिज्ञासाहरूले उनलाई पढ्ने ऊर्जा दिइरह्यो । र, वातावरण विज्ञानको विद्यार्थी रहेका उनले वातावरण स्वास्थ्य विज्ञानमै पीएचडी गरे । विगत १५ वर्षदेखि वातावरणीय स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित अनुसन्धानमा संलग्न छन् । उनी नेपाल स्वास्थ्य अनुुसन्धान परिषद् (एनएचआरसी) का प्रमुख अनुसन्धान अधिकृत पनि हुन् ।

बाह्रौँ सन्तानको रूपमा ४० वर्षअघि भोजपुरमा जन्मिएका थिए, धिमाल । १२ जना दाइदिदीमध्ये ९ जना मात्र जीवित रहे । परिवारको आर्थिक स्थिति पनि खासै सबल थिएन । यद्यपि उनको पढ्ने हुटहुटीलाई परिस्थितिले छेकेन । जबकि त्यसबेला धिमालको परिवारमा कक्षा १२ पूरा गरेका कोही थिएनन् ।

‘सबै सन्तान बाँच्लान् भन्ने आस हुन्नथ्यो । त्यसैले धेरै सन्तान हुन्थे । पछि आर्थिक रूपमा पनि सहज हुन्छ भनेर धेरै सन्तान पाउने चलन थियो,’ धिमाल भन्छन्, ‘त्यो समयमा जनताको स्वास्थ्य स्थिति र चेतना अहिलेभन्दा कम थियो । त्यसैले पनि अहिले स्वास्थ्यसम्बन्धी नै काम गर्न पाउँदा भने आनन्द लाग्छ ।’

धिमाल जन्मिएको केही वर्षपछि उनको परिवार बसाइँसराइ गरेर तराई झरे । तराईमा उनलाई पहाडे भनेर साथीहरूले जिस्क्याउँथे । तर, पहाडे भनेर जिस्काइनुभन्दा पनि तीतो सम्झना ‘आदिवासी जनजाति’ भनेर हेपिँदाको छ । कोहीले त छोएको पानीसमेत नखाएको सम्झना पनि उनलाई ताजै छ ।

उनका अनुसार तराईमा जनजाति धिमालहरू बसोबास गर्थे । जसलाई कथित् उच्च जातकाले हेप्थे । छोएको खाँदैनथे । त्यही सम्झेर धिमाल पनि कैयौँपटक अपहेलित बने ।

एकपटक आईएस्सी (कक्षा १२) पढ्न उनी छात्रवृत्तिका लागि छानिएका थिए । उनले अन्तर्वार्ता दिनुपर्ने थियो । तर, अन्तर्वार्ताका क्रममा क्याम्पसका प्रमुखले उनी धिमाल भएका कारण कोटामा नाम दिएको भन्ने सोचेछन् । र, उनलाई झुट बोलेर कोटामा नाम निकालेको भनेर अन्तर्वार्ता नै नलिने भनेछन् ।

‘तपाईं जनजातिजस्तो देखिनु हुँदैन । झुट बोलेर कोटामा नाम निकाल्नुभएको ? यसरी अन्तर्वार्ता लिँदैनौँ,’ क्याम्पस प्रमुखलाई उद्धृत गर्दै उनले शिलापत्रलाई सुनाए ।

पछि जसोतसो कोटामा नाम निकाल्न नखोजेको बताउँदै अन्तर्वार्ता भने दिए । यस्ता विभिन्न घटनाहरूले उनलाई छुवाछुतजस्ता समाजका चलनहरूविरुद्ध काम गर्न पनि सिकायो । धिमालहरूका लागि केही गर्नैपर्छ भन्ने अठोट उनमा थियो ।

धिमाल सरकारी विद्यालयमा पढेका हुन् । उनी पढाइमा सधैँ अब्बल थिए । एसएलसी परीक्षामा पनि जिल्लामा दोस्रो भएका थिए । उनले सधैँ छात्रवृत्ति पाएर आफ्नो पढाइ पूरा गरेका हुन् ।

वातावरण विज्ञानमा आईएस्सी र स्नातक तह पूरा गरेका धिमाल मिहिनेती थिए । स्नातक तहमा पढ्दै गर्दा विद्यालयमा स्वास्थ्य, जनसंख्या र वातावरण शिक्षा पढाउन थाले । ‘स्कुलमा दिउँसो पढाउँथेँ । साँझमा गणितको ट्युसन पनि पढाउँथेँ । आफ्नो लागि खर्च यसैबाट मिलाउँथेँ,’ उनले विगत सम्झिए ।

धिमालले २००५ सालमा एनएचआरसी नाम निकाले । वातावरणीय स्वास्थ्य अनुसन्धान अधिकारीका रूपमा काम गरे । त्यहाँ काम थालेपछि आफ्ना अनुसन्धान अघि बढाउन विभिन्न देशको भ्रमण गर्ने मौका पाए । जसले उनमा अनुसन्धान गर्ने आत्मविश्वास पलायो ।

सन् २०११ मा धिमालले पीएचडी गर्न जर्मनीमा छात्रवृत्ति पाए । ‘नेपालमा घोकेर पढ्ने प्रवृत्ति छ । त्यहाँको पढाइले मलाई प्राक्टिकल रूपमा कसरी पढ्ने भनेर सिकायो । नेतृत्व क्षमताको विकास गर्न सहयोग गर्‍यो । समन्वयमा काम गर्दा सहज हुने पनि मैले जर्मनीमा काम गर्दैगर्दा सिकेँ,’ धिमालले भने ।

उनले जर्मनीका विभिन्न अनुसन्धान केन्द्रहरूमा केही समय वैज्ञानिकका रूपमा काम पनि गरे । परिवार पनि उनीसँगै जर्मनीमै बस्थे । उनकी श्रीमतीले पनि जर्मनीमै पीएचडी सकेर काम गरिन् । यसरी विभिन्न अनुभव बटुलेर उनी अन्तत: सन् २०१४ मा नेपाल फर्किए ।

‘अनुसन्धानमार्फत वातावरण र स्वास्थ्य क्षेत्रमा नीतिगत तहमा टेवा पुर्‍याउने सपना थियो । फेरि नेपालमा रिसर्च गर्ने इच्छा सकिएकै थिएन । त्यसैले विदेश बस्नै सकिनँ । परिवार नै नेपाल फर्कियौँ’, धिमालले सुनाए ।

स्वदेश फर्किएपछि भने २०१५ देखि २०२० सम्म उनले विश्व स्वास्थ्य संगठनको स्वास्थ्य र मौसम परिवर्तनसम्बन्धी विषयमा सल्लाहकारका रूपमा काम गरे । जसमा उनले नेपाललगायत अन्य विभिन्न देशका निम्ति काम गरेका छन् ।

स्वदेश र विदेशमा गरेर धिमालसँग १७ वर्षको अनुभव छ । हालसम्म गरेर उनको नेतृत्वमा ५० भन्दा बढी अनुसन्धान भएका छन् । उनले अनुसन्धानमार्फत स्वास्थ्य र वातावरणको क्षेत्रमा नीति निर्माण र योजना बनाउन योगदान दिएका छन् । विभिन्न तालिमहरू दिने काममा पनि सक्रिय छन् ।

धिमालले अन्य अनुसन्धानमार्फत २०० भन्दा बढी ‘टेक्निकल रिपोर्ट’ तयार गरेका छन् । नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा–प्रतिष्ठान (नास्ट) का सह–प्राज्ञसमेत भइसकेका छन् ।

यसरी विभिन्न ठाउँमा काम गर्दै जाँदा उनले विश्वविद्यालयमा वातावरणीय स्वास्थ्य अध्यापन गर्ने जनशक्तिको कम देखे । यसै कारण उनलाई वातावरणीय स्वास्थ्य क्षेत्रमा काम गर्ने इच्छा जागेको छ । भन्छन्, ‘वातावरणीय र स्वास्थ्यका विज्ञहरू त छन् । तैपनि नेपालमा स्वास्थ्य र वातावरणीय समस्याहरूबीचको सम्बन्ध बुझेर काम गर्ने जनशक्ति निकै कम छन् । त्यसैले पनि आफ्ना कामहरूलाई निरन्तरता दिने सोचेको छु ।’

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन ३०, २०७८ ०७:३४