कस्मेटिक्स, सुन, पर्फ्युम लगाएर प्रकृति विनाशमा सघाइरहेका हामी

A+ A A-

हामीले आज मनाइरहेको ११२औँ अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसको थिम संयुक्त राष्ट्रसंघले ‘दिगो भोलिका लागि आज समानता’ राखेको छ । यो दिवस महिलाहरूको राजनीतिक, सांस्कृतिक, सामाजिक तथा आर्थिक उपलब्धि अनि महिलाहिंसाविरुद्ध विश्वव्यापी सचेतना फैलाउने उद्देश्यले मनाउन थालिएको भए पनि पछिल्लो समय सबै लैङ्गिक तथा यौनिक विपन्न र अल्पसङ्ख्यकका नाममा पनि मनाउने गरिएको छ ।

यसले गर्दा यो उत्सव समानुपतिक भएको छ । यस दिवसको यो वर्षको नारा हेर्दा जलवायु परिवर्तन पनि नारीवादसँगसँगै जोडिएर आएको छ । यसको अर्थ अबको लैङ्गिक समानताको बहस जलवायु परिवर्तनको बहसबिना अधुरो रहन्छ भनेर बुझ्दा हुन्छ ।

राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय तहका विभिन्न मिडिया तथा संस्थागत रूपमा जलवायु परिवर्तनबाट महिलामा पर्न जाने असरहरू उल्लेखनीय रूपमा देखिन थालेको छ । त्यसैले यो आलेख पर्यावरणको विषयमा केन्द्रित रहनेछ ।

‘पर्यावरणीय नारीवाद’ (इको फेमिनिज्म) ले महिलालाई पृथ्वी/प्रकृतिसमान मान्छ । आइरिन डाइमण्डले 'फर्टाइल ग्राउण्डः वुमेन, अर्थ एण्ड द लिमिट्स अफ कन्ट्रोल'मा पृथ्वी र महिलाको शरीरलाई कसरी नियन्त्रण गरिन्छ भन्नेबारे छलफल गरेकी छन् । पश्चिमाहरूले महिलामा गर्भनिरोधक चक्कीले र खेतबारीमा रासायनिक मलको प्रयोगले माटोको गुणस्तर कसरी बिग्रिन्छ भनेर व्याख्या गरेकी छन् । साथै बिउहरूको जिन सम्मादन र कीटनाशक औषधिको प्रयोगले कसरी महिला र पृथ्वी दुवैलाई नियन्त्रण गरेको छ भनेर व्याख्या गरेकी छन् ।

त्यसैगरी पर्यावरणीय नारीवादले महिला र प्रकृति दुवैमाथि पितृसत्ताले कसरी हिंसा, दुर्व्यवहार र अपहेलना गर्छ भन्ने कुरामा समेत विश्वास गर्दछ ।

सन् १९७३ मा भारतको उत्तराखण्डमा सरकारको समर्थनमा काठ व्यापारका लागि रुखहरू काट्ने योजनालाई स्थानीय महिलाहरू एकजुट भएर विफल बनाइदिएका थिए । उक्त अहिंसात्मक आन्दोलनलाई चिप्को आन्दोलन भनिन्छ, जहाँ महिलाहरूले रुख काट्ने भए हामीलाई पनि सँगसँगै काट भन्दै रुखलाई अँगालोमा बेरेर जोगाएका थिए ।

त्यसैगरी, सन् १९७७ मा वंगारी मथाईले केन्यामा वृक्षारोपण ग्रीन बेल्ट आन्दोलनको नाममा वृक्षरोपण कार्यक्रमको सुरुवात गरिन् । उनको संस्थाले अहिलेसम्म लाखौँ रुख रोपिसकेका छन् । महिला र प्रकृतिको सम्बन्ध र निकटतालाई बुझेर काम गरेका यस्ता थुप्रै दृष्टान्तहरू हामीसँग छन् ।

रसायन जनावरको छालामा परीक्षण गर्नका लागि कि त तिनका छाला खुर्केर रसायन दलिन्छ या त सुईद्वारा इन्जेक्ट गरिन्छ । ती प्रयोगशालामा प्रयोग गरिने जनावरहरूलाई साँघुरो खोरमा राख्ने गरिन्छ । हाम्रो (अ)सुन्दरता सुनिश्चित र सुरक्षित गर्न ती जनावरले त्यो हदसम्मको सजाय भोग्नुपर्छ ।

यसरी नै विद्यमान वातावरणीय स्थिति र पृथ्वीको चिन्ता लिन हामीसँग बन्दना शिवादेखि ग्रेटा थनबर्गसम्म पनि नभएका होइनन् । तर, पृथ्वी र प्रकृतिको संरक्षणमा काम गर्ने जिम्मेवारी उनीहरूजस्ता वातावरण अभियन्ताको मात्रै पनि त होइन । हामी सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट पृथ्वी र पर्यावरणको ख्याल राख्न सक्छौँ । केही गरेर हामीले पर्यावरण जोगाउन नसके/नपाए, केही निश्चित काम नगरेर भए पनि वातावरण स्वच्छ र सफा राख्न सक्छौँ । त्यसका लागि सबैभन्दा सरल तरिका काम हो, वातावरणलाई हानि गर्ने सरसामानको प्रयोग नगर्ने ।

सबैभन्दा पहिले हामी कस्मेटिक्स सामानहरू आजैबाट त्यागौँ, जसले नजानिँदो गरी वातावरणलाई बिरामी बनाइरहेको हुन्छ । हुन त पछिल्लो समय कस्मेटिक उत्पादनहरू पुरुषले पनि निकै प्रयोग गरेको पाइन्छ । तर पनि हालसम्म शृंगार गर्ने काम कलामा महिलाहरू नै अगाडि छन् । जुनसुकै लैङ्गिक तथा यौनिक पहिचानको व्यक्तिले प्रयोग गरे पनि वातावरणीय हिसाबले कस्मेटिक उत्पादन हानिकारक नै छ, जसले नजानिँदो गरी प्रकृतिमा गहिरो असर गर्छ ।

कस्मेटिक उद्योगले एकातिर उत्पादन र ढुवानीका क्रममा भारी मात्रामा कार्बन उत्पादन गरिरहेका हुन्छन् भने प्याकेजिङका क्रममा पुनः प्रयोग गर्न नसकिने/नमिल्ने बट्टा या ट्युबको उत्पादन पनि उत्तिकै गरिरहेका हुन्छन् । ती उत्पादनमा अनेक हानिकारक रसायनहरूको प्रयोग गरिएको हुन्छ, जो अन्त्यमा गएर जलप्रदूषणको कारक बन्छन् । जलप्रदूषणले हामीलाई मात्र होइन, पानीमा रहने जलचर प्राणीहरूलाई समेत असर गर्छ ।

विभिन्न किसिमका क्रिम तथा लोसनजस्ता सामग्री सुरुमा खरायो, बाँदरजस्ता जनावरमा परीक्षण गरिन्छ । जसका कारण उनीहरूको ज्यानै पनि जान सक्छ । केही कम्पनीले सामानको बट्टामा उक्त उत्पादन जनावरमा प्रयोग नगरिएको दाबी गरे पनि ती सामानहरू बनाउन प्रयोग गरिएको कच्चा पदार्थ जनावरमा प्ररीक्षण भइसकेको हुन सक्छ । जस्तै खरायो, गिनी सुँगुर, मुसा, बाँदर कस्मेटिक उत्पादनहरू प्रयोग गरिने जनावरहरूमा पर्छन् ।

अनुहारमा प्रयोग गरिने कस्मेटिक उत्पादन गर्दा खतरनाक रसायनहरूको परीक्षण पहिले जनावरमा हुने गर्छ । जस्तैः ड्रेइज आई टेस्ट भन्ने एउटा प्रक्रिया हुन्छ, जसमा त्यस्तै खतरनाक रसायनहरू मानव आँखामा सुरक्षित छ कि छैन भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्न खरायोको आँखामा परीक्षण गरिन्छ । त्यसका लागि खरायोलाई बाँधेर उक्त रसायन त्यसको आँखामा खसालिन्छ । पीडा खप्न नसकेर खरायोहरू कराउँछन् । त्यहाँबाट फुत्कनलाई बल प्रयोग गर्दा कत्तिको त घाँटी पनि भाँचिने गर्छ । कतिपय अवस्थामा तिनका आँखा सुन्निने, बिग्रनेदेखि कुहिनेसम्म पनि हुन्छ ।

त्यसैगरी, ती रसायन छालामा परीक्षण गर्नका लागि सुरुमा गिनी मुसा प्रयोग गरिन्छ । कि त तिनका छाला खुर्केर रसायन दलिन्छ या त सुईद्वारा इन्जेक्ट गरिन्छ । ती प्रयोगशालामा प्रयोग गरिने जनावरहरूलाई साँघुरो खोरमा राख्ने गरिन्छ । हाम्रो (अ)सुन्दरता सुनिश्चित र सुरक्षित गर्न ती जनावरले त्यो हदसम्मको सजाय भोग्नुपर्छ । यो कुरा हामीले मनबाट नै अनुभूति गर्न सक्यौँ भने ती कस्मेटिक सामानहरू हामीलाई सुन्दरताका उपजभन्दा पनि कुरूप अमानवीयताको संवाहक लाग्छ ।

त्यति मात्र होइन, हामीले लगाएको शृङ्गार मुख धोएपछि पानीमा गएर मिसिन्छ र त्यो प्रदूषणले जलचर प्राणीहरूलाई असर गर्न पुग्छ । साथै, नङपालिस, आई स्याडो, आई लाइनर, आई ल्यासेसलगायतका सामानमा प्लास्टिक प्रयोग गरिएको हुन्छ । तिनले पनि अन्त्यमा गएर जल र जमिनलाई नै हानि पुर्‍याउँछन् ।

हामीले प्रयोग गर्ने पर्फ्युम तथा बडी स्प्रे पनि वातावरणका लागि उत्तिकै हानिकारक छन् । जस्तैः पर्फ्युम तथा कस्मेटिक्सका अन्य सामान उत्पादन गर्न चीन तथा कोरियाजस्ता देशमा हजारौँ हिमाली कस्तुरी मृगको तस्करी हुन्छ । यसले गर्दा यो वन्यजन्तु लोप हुन लागेको छ ।

पर्फ्युम तथा बडी स्प्रेका प्रेसर क्यानहरूमा प्रयोग हुने क्लोरोफ्लोरो कार्बनले वायुमण्डलको ओजोन तह पातल्याउने या प्वाल पार्ने काम गर्छ । कतिपय कम्पनीले यसका विकल्पहरू अपनाए पनि नेपालजस्ता देशमा आयात गरिने पर्फ्युमहरूमा क्लोरोफ्लोरो कार्बनको प्रयोग गरिएको हुन्छ । धेरै मात्रामा यो प्रयोग गरियो भने यसले हाम्रो मुटु, नसा, कलेजो तथा मिर्गौलालाई समेत असर गर्छ । त्यसैले यस्ता रसायनजन्य सामानको प्रयोग त्यागेर हामी वातावरणमैत्री जीवन अपनाउन सक्छौँ ।

त्यसैगरी, हामीले प्रयोग गर्ने गरगहनाले पनि वातावरणमा विपत् ल्याउने काम गर्छ । जस्तो कि, सुन हामी सबैभन्दा शुद्ध धातु मान्छौँ । हिन्दु परम्परामा अशुद्धि शुद्धीकरणको काम गर्नुपर्‍यो भने सुनपानी छर्कने प्रचलन छ । तर, सुन उत्खननको सत्य जान्ने हो भने यो धातु मानव र प्रकृति दुवैका लागि सबैभन्दा अशुद्ध र प्रदूषित धातु ठहरिन्छ । किनभने, सुन उत्खननका क्रममा हजारौँ आदिवासी विस्थापित गराइएको पाइन्छ । साथै, माटोबाट सुन छुट्याउने काममा प्रयोग हुने मिथाइल–मर्करी र साइनाइडजस्ता हानिकारक रसायनले पानीका स्रोत र जमिन दुवै प्रदूषित हुने गरेका छन् । अनि सुन उत्सर्जन गर्ने काममा सयौँ गरिब तथा विपन्न मानिसहरूको श्रम शोषण गर्ने गरिन्छ । कतिले त त्यही क्रममा ज्यानसमेत गुमाएका छन् ।

सुनजन्य धातुहरूको उत्खनबारे पन्ध्रौँ शताब्दीका जर्मन खनिज तथा धातु उत्खननविज्ञ जर्जियस एग्रिकोला आफ्नो पुस्तक 'दा रे मेटालिका'मा भन्छन्, 'धरतीले मानवजातिका लागि आवश्यक पर्ने कुरा कहिल्यै पनि आफूभित्र लुकाउँदिनन् । बरु ती सामान उनी हर्वल, सागसब्जी, अन्न, फलफूल तथा बोटबिरुवाको रूपमा हाम्रा नजरका सामुन्ने नै उब्जाइदिन्छिन् । खनिज तथा धातुहरू जमिनको गहिराइमा लुकेर बसेको हुनाले हामीले तिनलाई खोतल्ने काम गर्नुहुुँदैन ।'

सुनजन्य यस्ता धातुका गहना तथा सरसामानको प्रयोग हामीले तुरुन्तै त्याग्न सक्यौँ भने त्यो निर्णय वातावरणका लागि उत्तम हुन्छ । नभए पहिल्यै भइसकेको गरगहनामै चित्त बुझाएर थप गरगहना तथा सरसामानप्रतिको हाम्रो आशक्त मनलाई लगाम लगाउन मात्रै सक्यौँ भने पनि प्रकृतिले ठूलो रहत पाउने थियो ।

राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय मिडियामा जलवायु परिवर्तनले तुलनात्मक रूपमा पुरुषलाई भन्दा महिलालाई बेसी असर गर्छ भन्ने तथ्यगत समाचारहरू आएका छन् । त्यसैले महिलाले नै वातावरणमैत्री जीवनशैली अपनाउन पछि पर्नुहुन्न ।

साथै, गरहगना बनाउन सुन, चाँदी, पित्तल, तामा मात्रै नभएर पछिल्लो समय प्लास्टिक र सिन्थेटिक कच्चा पदार्थको प्रयोग धेरै मात्रामा बढेको सत्य हामी बजार हेरेकैै भरमा अनुभव गर्न सक्छौँ । ती सामानहरू न हामी पुनः प्रयोग गर्न सक्छौँ, न ती कुहिएर नै जान्छन् । जस्तै, अहिले बजारमा निकै चलेका मर्दी ग्रासका डिजाइनदार पोते, माला, बाला, चुरा, झुम्का इत्यादि बनाउन धरती उत्खनन गरेर निकालिएको तेल प्रयोग गरिन्छ । उक्त तेललाई पनि प्रशोधन गरेर पोलिथिन र पोलिस्टिरिन बनाइन्छ र त्यसलाई नै विभिन्न गहनाको आकार दिइन्छ । कतिपय त्यस्ता गहना रिसाइकल गरेर बनाएको भनिए पनि तिनमा लिड, आर्सेनिक तथा ज्वलनशील रसायनहरूको प्रयोग गरिएको हुन्छ । चरालगायत अन्य जलचर र थलचर पशुपन्छीको पेटमा यस्ता प्लास्टिकका अंश भेटिएका समाचार त आजभोलि सामान्य भइसके । त्यसैले यस्ता गरगहनाको प्रयोग हामीले पूर्ण रूपमा नत्यागेसम्म हाम्रो वातावरणले पीडा भोगिरहनुपर्नेछ ।

लुई भिटन, राल्फ लरियनलगायतका प्रसिद्ध फेसन कम्पनीले पनि आफ्ना उत्पादमा जनावरका अङ्गहरू प्रयोग गर्ने गर्छन् । लुई भिटन सन् २०२५ सम्ममा वातावरणमैत्री सामान मात्रै बनाउने प्रतिबद्धता त जनाएको छ तर त्यो हेर्नै बाँकी छ । उनीहरूले बनाएका लोभलाग्दा देखिने जुत्ता, कपडा, झोला, पेटी, पर्सलगायतका सरसमान बनाउन तस्कर गरिएका हजारौँ जनावरको छाला, रौँ, हड्डीलगायतका अङ्ग प्रयोग भएका हुन्छन् । यही वर्ष मात्रै 'डल्स एण्डा ग्यबाना' नामको एउटा इटालियन फेसन कम्पनीले अबदेखि आफ्ना उत्पादनमा जनावरका रौँ प्रयोग नगर्ने प्रतिबद्धता व्यक्त गरेको छ ।

राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय मिडियामा जलवायु परिवर्तनले तुलनात्मक रूपमा पुरुषलाई भन्दा महिलालाई बेसी असर गर्छ भन्ने तथ्यगत समाचारहरू आएका छन् । त्यसैले महिलाले नै वातावरणमैत्री जीवनशैली अपनाउन पछि पर्नुहुन्न । यस्ता फेसन तथा शृङ्गारका नाममा पुरुषभन्दा महिला नै अघि देखिएकाले महिलाहरू नै यसमा सचेत भई वातावरणमैत्री जीवन जिउन जरुरी छ ।

धेरैजसो विश्वप्रसिद्ध सेलेब्रिटीहरू यस्ता वातावरण विनाशी सरसामानको ब्राण्ड एम्बास्डर भएका छन् भने कतिपयले यसको प्रयोग र विज्ञापनको खुल्ला रूपमै बहिष्कार गर्न थालिसकेका छन् ।

सन् २०२१ को प्रतिष्ठित अवार्ड सेरेमोनी ओस्कार अवार्डको कार्यक्रममा अमेरिकन नायिका मर्ली म्याटलिनले भेगन कपडाबाट बनाइएको लुगा लगाएकी थिइन् । सन् २०२० मा अर्की अमेरिकन अभिनेत्री तथा वातावरण अभियन्ता जेन फन्डाले पनि सन् २०१४ कै कपडा लगाएर ओस्कार अवार्डको कार्यक्रममा गएकी थिइन् ।

एउटा विवाह, पार्टी या कुनै यस्तै कार्यक्रममा जाँदा लगाएको कपडा अर्कोमा जाँदा दोहोर्‍याएर नलगाउने सोखिनहरूले यो कुरा मनन गर्न जरुरी छ । साथै, हाम्रो जीवनशैलीलाई नाटकीय ढङ्गले वातावरणमैत्री बनाउन जरुरी छ । तब मात्र महिलाको तुलना प्रकृति र पृथ्वीसँग गर्न सुहाउँछ, जुन सार्थक पनि हुन्छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन २४, २०७८ १७:४०