लोक सेवा परीक्षा: 'कर्मचारीलाई विषयगत तयारी गराइयो, प्रवृत्तिगत तयारी छैन'

A+ A A-

केही समयअघि राष्ट्रियसभा सदस्य विमला पौड्याल राईले लोक सेवा परीक्षा प्रणालीमा सुधार गर्नुपर्ने माग राखिन् । राष्ट्रियसभाको बैठकमा उनले कर्मचारीको कार्यदक्षताको अनुगमन गर्न जोड दिइन् ।

‘एकचोटि लोक सेवा पास गरेपछि पुग्यो ? आफ्नो कर्तव्य पूरा नगरेका कर्मचारी फाल्न सक्ने व्यवस्था हुनुपर्‍यो,’ बैठकमा उनले भनिन्, ‘कार्य प्रभावकारिताको पनि अनुगमन हुनुपर्‍यो । अनुगमनको पनि अनुगमन हुनुपर्‍यो ।’

राईले संसद सचिवालयकै कर्मचारीहरूको उदाहरण दिँदै यस्तो बोलेकी थिइन् । सामान्य काम गर्नसमेत सचिवालयका कर्मचारीले अटेर गरेपछि संसदमा गएर बोल्न बाध्य भइन् । लोक सेवामा नाम निकालेका कर्मचारीलाई कार्यदक्षता भएन भने करारमा राख्ने व्यवस्था गर्नुपर्ने माग उनको थियो ।

करार अवधि पूरा भइसक्दा पनि काम प्रभावकारी रूपमा गर्न सकेको देखिएन भने उक्त कर्मचारीलाई परिवर्तन गर्न सकिने व्यवस्था ल्याउन उनले सुझाइन् । संसद सचिवालयकै कर्मचारीले भनेबमोजिम काम नगरेको पाएपछि उनले कर्मचारी छनोटको प्रक्रियामै असन्तुष्टि जनाइन् ।

‘अरु बेला पनि धेरै साथीहरू आजित भएको सुनेकी थिएँ । तर, त्यसबेला सचिवालयकै कर्मचारीले बहानाबाजी गर्दै काम टारेको देखेपछि संसदमा बोल्न बाध्य हुनुपरेको थियो,’ राईले शिलापत्रसँग भनिन् ।

उनका अनुसार, त्यसबेला राष्ट्रियसभाको संसद सचिवालयमा एउटा मात्र ट्वाइलेट थियो । राईलगायतको टोलीले महिला र पुरुषका लागि छुट्टाछुट्टै ट्लाइलेट बनाउन भने । र, तत्काल ट्वालेट निर्माण गर्ने सहमति भइसकेको थियो ।

तर, सुरु भएको नौ महिनासम्म पनि ट्वाइलेटको पार्टेसनको काम सम्पन्न भएन । ठेकेदारलाई जिम्मा दिए पनि त्यसको कुनै अनुगमन भएको राईले पाइनन् । आफूहरू त्यहाँ जाँदा ‘यति कामका लागि सांसद नै आइरहनुपर्दैन’ भन्ने जवाफ पाएको उनी बताउँछिन् ।

‘जति पटक धाए पनि काम हुन सकेन । त्यसैले ‘लोक सेवा पास गरेपछि घाम तापेरै कर्मचारीको तलब पाकिरहने हो ? खै अनुगमन ?’ भनेर संसदमै प्रश्न गरेँ,’ उनले शिलापत्रसँग भनिन् ।

लोक सेवाको तयारीमा रहेका विद्यार्थी नै असन्तुष्ट

पर्वतकी सम्झना बस्याल लोक सेवाको तयारी गर्न काठमाडौं आएकी छिन् । सिनामंगलमा भाउजूसँग बसेकी उनी कोचिङका लागि बागबजारमा रहेको ‘नेम’मा पुग्छिन् । कोचिङ सकिएपछि कोठामा आएर प्रश्नोत्तरको ठेली रट्नु नै उनको दैनिकी बनेको छ ।

सरकारी जागिरका लागि लोक सेवा परीक्षामा प्रतिस्पर्धा गर्न उनी मानसिक रूपमा तयार छिन् । तर, परीक्षा प्रणाली र कार्यक्षेत्रको तालमेलबारे भेउ नपाएको उनी बताउँछिन् । ‘किताब सबै रटेर खानुपर्छ भनेर भनिएको छ । विश्लेषणात्मक उत्तरमा आफ्नो मौलिकता दिन पाए पनि धेरै प्रश्नको जवाफ रटेकै भरमा लेख्ने खालका हुन्छन् रे,’ बस्यालले भनिन्, ‘यसरी रटेका कुरा कार्यक्षेत्रसँग कसरी जोडिन्छन्, बुझेको छैन । तैपनि रट्नुको विकल्प हामीसँग छैन ।’

‘विषयगत तयारी गराइयो, प्रवृत्तिगत तयारी छैन’

शिक्षाविद् विद्यानाथ कोइरालाले लोक सेवा परीक्षा प्रणालीले कर्मचारीलाई विषयगत तयारी गराए पनि प्रवृत्तिगत तयारी नगराएको बताए । लोक सेवा पास गरेका कतिपय कर्मचारीको प्रवृत्तिमा समस्या देखिने गरेको उनी बताउँछन् ।

सेवाग्राहीलाई झर्कोफर्को गर्ने, भोलि–पर्सि आइज भनेर कर्मचारीले फर्काइदिने समस्या रहेकाले नियमनको अवश्यकता रहेको कोइरालाको भनाइ छ । अधिकांश कर्मचारी परीक्षा पास भएर गए पनि व्यवहारमा फेल हुने गरेको उनले बताए । त्यसैले समाधानमुखी उत्तर लेख्ने बनाउने, प्रयोगात्मक परीक्षा गर्ने व्यवस्था मिलाउन आवश्यक रहेको उनी बताउँछन् ।

‘मैले लोक सेवाको प्रश्न बनाएको छु, कापी पनि हेरेको छु । प्रश्नपत्र हेर्दा, विश्लेषणता पनि छ, विवरणात्मक पनि छ । भोलि के गर्ने होला भनेर चिन्तन दिने पनि छ,’ कोइराला भन्छन्, ‘तर, उत्तरपुस्तिकामा प्रश्नले मागेजस्तो गहन उत्तर पाइँदैन । अधिकांशले विश्लेषण गर्छन् तर समाधान दिने कुराहरू लेखेका हुँदैनन् । त्यसैले लेख्न सिकाउने र प्रश्न सोध्ने तरिका हेरफेर गर्नैपर्छ ।’

कर्मचारी छान्ने प्रक्रिया १९औँ शताब्दीको जस्तो भयो : शिक्षाविद् लुइँटेल

शिक्षाविद् बालाचन्द्र लुइँटेल लोक सेवा आयोगको परीक्षा प्रणाली १९औँ शताब्दीको जस्तो रहेको बताउँछन् । आजको अवस्थामा पनि लोक सेवा परीक्षाले रट्ने कुरालाई प्राथमिकता दिनु दु:खद रहेको उनको भनाइ छ ।

लुइँटेलका अनुसार, आयोगले सोध्ने प्रश्नमा करिब ६० देखि ७० प्रतिशत रटेको भरमा लेख्नुपर्ने खालका हुन्छन् भने केही प्रश्न विश्लेषणात्मक हुन्छन् । विश्लेषणात्मक प्रश्नहरू सोधिए पनि त्यो एकदमै कम प्रभावकारी छ । नेपालको सिङ्गो कर्मचारीतन्त्र नै रटाइकै भरमा चलेको उनले बताए ।

‘कर्मचारी छनोट गर्ने प्रक्रिया हेर्दा जसले धेरै रट्नसक्छ, उसैबाट हाम्रो सिस्टम चलेकोजस्तो देखिन्छ । कर्मचारीतन्त्र रटाइकै भरमा छ,’ लुइँटेलले भने, ‘त्यसैले प्रयोगात्मक परीक्षामा जोड गर्नुपर्ने देखिन्छ । उनीहरूका क्षमताहरू ‘डेमोन्स्ट्रेसन’ गर्न लगाउनुपर्छ ।’

तयार गरिदिएका सामग्री कण्ठ पार्ने र त्यसैका आधारमा कर्मचारी छानिने प्रक्रियाको विकल्प खोज्नुपर्ने लुइँटेलको मत छ । राज्यका अन्य कामकारबाही प्रभावकारी बनाउन र कर्मचारीतन्त्रमा आमूल सुधार ल्याउन लोक सेवा परीक्षा प्रणाली हेरफेर हुनुपर्ने उनले बताए ।

‘अभिलेखीकरण राख्ने, दोषीलाई दण्डित गर्ने’

प्रत्येक कार्यालयमा अभिलेखीकरणको संस्कृति बसाए केही हदसम्म कर्मचारीतन्त्रमा सुधार ल्याउन सकिने शिक्षाविद् कोइरालाको तर्क छ । सेवा लिन आएका र दिन बसेका कर्मचारीको अभिलेखीकरण राख्ने व्यवस्था हुनुपर्ने उनी बताउँछन् ।

सेवाग्राही र कर्मचारीको कुरामा फरक पाइए छानबिन गरेर दोषी कर्मचारीलाई दण्डित गरे मात्र केही हदसम्म सुधार गर्न सकिने कोइरालाले बताए । नातावाद हाबी हुने भएकाले अनुगमन निष्पक्ष हुनेमा कोइराला विश्वस्त देखिँदैनन् । त्यसैले अभिलेखीकरणको संस्कृति विकास गर्नुपर्ने उनी बताउँछन् ।

‘कर्मचारीतन्त्र सुधारका लागि अभिलेखीकरण राखेर गर्न सकिन्छ । कर्मचारी र सेवाग्राहीले आ–आफ्नो तरिकाले दाबी गर्छन् । यदि फरक आएमा त्यहाँ अनुसन्धान हुनुपर्छ, कर्मचारी दोषी रहेछ भने दण्डित गर्नुपर्छ,’ कोइरालाले भने ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, फागुन ११, २०७८ १२:५२