अमृत वाणीको सँगालो धम्मपद

A+ A A-

धर्मसँगै गाँसिएर आउँछन्– जन्म, मरण, नरक, स्वर्ग, ईश्वर र पूजापाठ । धर्मशास्त्रले मानिसलाई सिकाउँछ, ईश्वर पुज्ने तरिका । ईश्वर खुसी पार्ने कर्म । तर, यसको अपवादमा छ– ‘धम्मपद’ ।

भगवान् गौतम बुद्धले विभिन्न स्थान, समय, परिवेश र प्रसंगमा दिएका उपदेशलाई पालि भाषामा संकलन गरिएको २६ वर्गमा विभाजित ४ सय २३ लयबद्ध पद्य गाथाको सँगालो हो, धम्मपद । यसलाई बौद्ध साधना र समर्पणका रुपमा लिइन्छ ।

पालि, संस्कृति, हिन्दी, नेपालीलगायतका भाषामा धम्मपदको अनुवाद गरिएको छ । नेपाली भाषामा अनुवादित धम्मपदको स्तरीयतामाथि प्रश्न चिह्न लाग्दै आएको बेला नारायण ज्ञवाली झुल्किएका छन्– सन्दर्भ, शब्दार्थ र भावार्थसहित धम्मपदको नेपालीमा पद्यानुवादका साथमा ।

अनुवादक ज्ञवाली नेपाली, पालि र संस्कृत भाषाका ज्ञाता हुन् । स्तरीय नेपाली भाषामा धम्मपदको अभाव खड्किएको महसुस गरेर ज्ञवालीले निकै मेहनतसाथ धम्मपदको नेपाली पद्यानुवाद सार्वजनिक गरेका हन् । उनले धम्मपदलाई सन्दर्भ, शब्दार्थ, संस्कृत रुपान्तरण, भावार्थ र अंग्रेजीमा निचोडसमेत राखी नेपालीमा पद्यानुवाद गरेका छन् ।

धम्मपदमा यमक वर्ग, अप्रमाद वर्ग, चित्त वर्ग, पुष्प वर्ग, बाल वर्ग, पण्डित वर्ग, अर्हत् वर्ग, सहस्र वर्ग, पाप वर्ग, दण्ड वर्ग, जरा वर्ग, आत्म वर्ग, लोक वर्ग, बुद्ध वर्ग, सुख वर्ग, प्रिय वर्ग, क्रोध वर्ग, मल वर्ग, धर्मस्थ वर्ग, मार्ग वर्ग, प्रकीर्ण वर्ग, निरय वर्ग, नागवर्ग, तृष्णा वर्ग, भिक्षु वर्ग, बाह्मण वर्ग गरी २६ वटा वर्ग छन्

यमक वर्गमा सकारात्मक र नकारात्मक व्यवहारसम्बन्धी उपदेश छन् । स्वेच्छाचारी जीवन जिउँदा जीवनबाट अनेक पाप हुने संकेत गरिएको छ । पापले मान्छेलाई जीवनभर सताउने भन्दै पापकर्मबाट बच्नसमेत सचेत गराइएको छ । र, पापजन्य मनोविकारको चर्चा गर्दै पापबाट टाढा रहन उपदेश दिइएको छ

त्यस्तै, यस वर्गमा सबै कुराको जडका रूपमा मनलाई लिइएको छ । मनबाटै कसैले दूषित कुरा बोल्छ वा कुकर्म गर्छ भने उसलाई लडियाको पांग्राले गाडा तान्ने गोरुको खुट्टालाई पछ्याएझैं दुःखले सधैं लखेटिरहने उल्लेख छ ।

स्वच्छ र प्रसन्न मनले केही कुरा बालिन्छ वा राम्रो काम गरिन्छ भने त्यस्तो व्यक्तिले सधैंभरि सुख पाउने उल्लेख छ । यसरी सुख र दुःखका कारण र प्रभावबारे बुद्धले यस वर्गमा व्यवहारवादी उपदेश दिएका छन् ।

त्यस्तै, मनमा शंकाकाे गाँठो पारिरहने व्यक्तिमा कहिल्यै वैरभाव शान्त र साम्य नहुने सन्देश पाइन्छ । संसारबाट दुस्मनी कहिल्ने नमेटिने र मैत्रीभावबाटै दुस्मनी शान्त र साम्य हुने उपदेश पाइन्छ ।

त्यस्तै, झगडा साम्य पार्न र शान्ति कायम गर्न व्यक्तिले ‘शरीर नश्वर छ भन्ने ख्याल गरे’ पुग्नेसमेत उपदेश पाइन्छ ।

पुण्यकर्म गर्ने मानिस आनन्दित हुने सन्दर्भको एउटा श्लोक हेरौं:

इध मोदति पेच्च मोदति, कतपुञ्ञो उभयत्थ मोदति ।
सो मोदति सो पमोदति, दिस्वा कम्मविसुद्धिमत्तनो ।। १६।।

व्यवहार र प्रवृत्तिका दृष्टिले मानिस दुई थरीका हुन्छन् । यी दुई थरीमध्ये पुण्यकर्म तथा सत्मार्गमा लीन मानिसले नै लौकिक र अलौकिक संसारमा आनन्दित हुने अवसर पाउँछन् ।

अप्रमाद वर्गमा ध्यानमा निरन्तर निमग्न हुन भनिएको छ । र, धैर्यशाली व्यक्तिले निर्वाणको पद चुम्ने उल्लेख छ ।

त्यस्तै, निष्कपट, विशुद्ध कर्म गर्ने संयमित, चिन्तनशील र धर्मअनुसार जीवनशैली अपनाउनेको कीर्ति बढ्ने भएकाले यस्ता आचरण र स्वभाव विकास गर्न उपदेश दिइएको छ ।

यस वर्गमा एक असल व्यक्तिमा हुनुपर्ने गुणलाई संकेत गर्दै संयमित हुन उत्प्रेरणा दिइएको छ ।

चित्त वर्गमा मानवीय चित्तको विशेषता प्रस्तुत गरिएको छ । यस क्रममा चित्त चञ्चल, स्वेच्छाचारी, बिनाशरीरको र टाढाटाढा विचरण गर्ने खालको हुन्छ भनिएको छ । गलत बाटोमा लागेको चित्त निकै हानिकारक हुनेसमेत उल्लेख छ ।

त्यस्तै, बुद्धिमानले चित्त वशमा राख्न सक्ने भनिएको छ । र, चित्त अस्थिर हुने मानिसको प्राज्ञ परिपूर्ण हुन नसक्नेसमेत उल्लेख छ । यसरी चित्तलाई नियन्त्रण राखेर कर्म गर्ने मानिसले सफलता पाउने उदाहरण पेस गरिएको छ ।

पुष्प वर्गमा शिष्यबारे बताइएको छ । र, फूललाई बिम्ब बनाएर सत्कर्म गर्न प्रेरणा दिइएको छ । यस क्रममा फूलको थुप्रोबाट असल माला बनाउन सकिएझैं मानिसले सत्कर्म गर्नुपर्छ भन्ने उपदेश दिइएको छ । राजमार्ग वा सडक छेउमा फ्याँकिएको फोहोरमैलामा सुन्दर, शुद्ध र सुगन्धित कमल पुलोस् भन्ने कामनासमेत गरिएको छ ।

त्यस्तै, कर्मबारे उपदेश दिँदै अरुको निन्दा गर्नुभन्दा आफैंले गरेका खराब कामको समीक्षा गर्न सुझाएको एक साक्ष्य यस्तो छ:

नदेऊ ध्यान अर्काका मर्यादा विपरीत र
दोषपूर्ण, गरेका वा नगरेका कुरातिर ।
बरु आत्म–समीक्षाको गहिरो दृष्टिमा पस
आफ्ना दुष्कर्मको आफैं लेखाजोखा गरी बस ! ।।५०।।

बाल वर्गममा आफूभन्दा श्रेष्ठ व्यक्ति र त्यस्तो नपाइए आफू समानका व्यक्तिसँग संगत गर्न उपदेश दिइएको छ । यस वर्गमा सधर्म नजान्ने अज्ञानीलाई जीवन र संसार नै लामो लाग्ने यथार्थ प्रस्तुत गरिएको छ । र, जसले आफूलाई विद्वान् ठान्छ, ऊ नै नै मुर्ख ठहरिने भएकाले घमण्ड नगर्न अनुरोध गरिएको छ ।

पण्डित वर्गमा राम्रो शिक्षा दिने व्यक्ति सत्पुरुषको प्यारो हुने भएकाले सधैं उत्तम र उत्कृष्ट मानिसको साथ तथा सम्पर्कमा रहन भनिएको छ ।

त्यस्तै, पण्डितको वर्गीकरण गर्दै असली पण्डितहरु निन्दा र प्रशंसाबाट विचलित हुन्छन् भनिएको छ । र, पण्डितलाई कालो धर्म छोडेर सेतो प्रवृत्तिलाई अवलम्बन गर्न अनुरोध गरिएको छ ।

सहस्र वर्गमा व्यक्तिले प्रयोग गर्नुपर्ने उपयुक्त शब्दबारे चर्चा गरिएको छ । यसै क्रममा मानिसले हजार शब्द वा पदभन्दा शान्त पार्ने एउटै शब्द बोल्नपर्ने बताइएको छ ।

त्यस्तै, आफूलाई जित्ने मान्छे संग्राम विजेता बन्नेसमेत भनिएको छ । यस वर्गमा वृद्धवृद्धालाई विशेष स्थान दिइएको छ । वृद्धको सेवा गर्ने मानिसको आयु, वर्ण, सुख र बल वृद्धि हुने उपदेश यस्तो छ:

जो विनम्र स्वभावैले अभिवादनशील छन्
र वृद्धजनको सेवा जो निरन्तर गर्छन्
जान्छन् बढेर तयस्ताका कुरा यी चार अब्बल
आयु हो वर्ण हो त्यस्तै सुखका साथमा बल ।।१०९।।

पाप वर्गमा पाप र पुण्य कर्मका सूची र परिणामसमेत प्रस्तुत गरिएको छ । बुद्धले कल्याणकारी काम गर्न सल्लाह दिएका छन् । पुण्यकाम मन्द गतिले गर्नेको मन पापकर्ममा रतिन थालेपछि व्यक्ति मति भ्रष्ट तथा अपराधी हुने यथार्थतर्फ संकेत गरिएको छ ।

त्यस्तै, जीवनमा एकपल्ट गल्ती गर्नु मानवीय विशेषता भएको इंगित गर्दै दोहोर्‍याएर पापकर्म नगर्नसमेत अनुरोध गरिएको छ ।

त्यस्तै, मानिसले पुण्य कर्म बारम्बार गर्दा सुखको सञ्चय हुने सत्यको खुलासा यसरी गरिएको छ:

यदि गर्छ भने पुण्य कसैले चाहना गरी
गर्नुपर्छ गरोस् धेरै फेरि फेरि सधैंभरि
सदिच्छा हर्षका साथ रहे स्वच्छन्दको लय
सुखदायक त्यो हुन्छ गरेको पुण्य सञ्चय ।।११८।।

दण्ड वर्गमा मानिस दण्डसँग अति नै डराउने सन्दर्भ पाइन्छ । र, निर्दोषलाई दण्ड दिनेले मृत्यपछि पनि दण्ड प्राप्त गर्ने विषयसमेत उल्लेख छ ।

लोक वर्गमा मानिसले संसारलाई कुन रुपले हेर्नुपर्छ भन्ने सन्देश पाइन्छ । बुद्धले संसारलाई पानीमा निस्कने फीँज वा मृगतृष्णा ठान्न अनुरोध गरेका छन् । त्यस्तै, आलस्य, निकृष्ट धर्म, मिथ्या धारणा र सांसारिक लिप्सा त्याग्न भनिएको छ ।

बुद्ध वर्ग बुद्धत्व प्राप्त गर्नुअघि बुद्धले मार कन्याहरु र मागन्दिय बाह्ममणलाई दिएको उपदेशसँग सम्बन्धित छ । बुद्ध, धर्म र संघको शरणमा जानेले चार आर्यसत्यलाई सम्यक दृष्टिले हेर्छ । उनले शान्तिभन्दा ठूलो सुख अरु नभएको समेत यसरी बताएका छन्ः

राग जस्तो कुनै आगो छैन जो बन्छ प्रज्वल
द्वेष जस्ता अरु छैनन दृष्ठता कलका मल
छैनन दुक्क अरु केही पञ्च स्कन्ध समानका
शान्तिभन्दा बढी छैनन् कुरा सुख र सानका ।।२०२।।

प्रिय वर्गमा मानिसको प्रिय वस्तु र वस्तुप्रेमका कारण मानिसमा उत्पन्न भावबारे चर्चा गरिएको छ । मानिसको प्यारो वस्तु के हो ? मानिसले प्रिय र अप्रिय व्यक्ति तथा वस्तुसँग कस्तो व्यवहार गर्छ ? जो प्रेमबाट विमुख छ, उसलाई शोक नहुने तर्क गरेका छन् ।

क्रोध वर्गमा क्रोधका परिणामबारे चर्चा गरिएको छ । क्रोधलाई प्रेम र सत्यवादिताले जित्नुपर्ने बताइएको छ । र, क्रोध नियन्त्रण गर्ने प्रक्रिया यस्तो सुझाइएको छ :

क्रोधलाई जितौं आफैं सहिष्णु संयमी रही
जितौं भलाईले जम्मै न–निका चाल बे–सही
छुच्याइँ कन्जुसीलाई मनकारी बनी जितौं
झुटा ढाँटहरुलाई सत्यवादी बनी जितौं ।।२२३।।

मल वर्गमा फोहोर तथा मलका रुपमा स्वाध्ययन नगर्नुलाई मन्त्रको मलका रुपमा लिइएको छ । त्यस्तै, अल्छी हुनुलाई शारीरिक सौन्दर्यको मलका रुपमा लिइएको छ ।

धर्मष्ठ वर्गमा न्याय सम्पादनका विषयमा उपदेश दिइएको छ । न्याय सम्पादनका क्रममा निकै सोचविचार गर्न सुझाइएको छ ।

मार्गवर्गमा मानिसले कस्तो मार्ग पहिल्याउनुपर्छ भन्ने उपदेश छ ।

निरय वर्गमा नरकमा जानुका कारणबारे प्रस्ट्याइएको छ । यस क्रममा पापीहरु आफ्नो कुकर्मका कारण नरकमा जाने उल्लेख छ।

त्यस्तै, कर्मबारेसमेत उपदेश दिइएको छ । कुनै पनि काम समयैमै गरिहाल्नुपर्छ भनिएको छ ।

नाग वर्गमा कटु वचनलाई हात्तीले तीखा धनुषवाण सहेझैं सहनुपर्छ र आफूलाई वशमा राख्ने मान्छे सर्वश्रेष्ठ हुन्छ भनिएको छ ।

तृष्णा वर्गमा तृष्णाका कारण मानिसको पतन हुने सन्दर्भ पाइन्छ । जो तृष्णाको पछि लाग्छ, ऊ जालमा परेको खरायो खरायोजस्तै हुने बताइएको छ । त्यस्तै, खेत झारपातले दूषित भएझैं मानिस द्वेषले दूषित हुने बताइएको छ ।

भिक्षु वर्गमा इन्द्रियलाई संयम गर्नुपर्ने प्रसंग उल्लेख छ । नाक, कान, आँखा र सम्पूर्ण शरीरलाई संयम गर्नु भनेको भलो हो भन्ने भाव यहाँ पाइन्छ । बुद्धको उपदेश पालना गर्ने भिक्षुले चन्द्रमाले झैं प्रकाश छर्छ भनिएको छ ।

ब्राह्मण वर्गमा चित्तसंयमी र विपश्यनारुपी धर्मले पारंगत बाह्मण सबै किसिमका बन्धनबाट मुक्त हुने उल्लेख छ । र, ब्राह्मणलाई हातपात नगर्नसमेत उपदेश दिइएको छ ।

धम्मपदका उपदेश उपनिषद्, मनुस्मृति, गीता र संस्कृतका वाङ्मयसँग पनि सन्निकट छन् । बुद्धका वचन मानव स्वतन्त्रता, स्वाधीनता, समानता एवं भ्रातृत्वका सिद्धान्तमा आधारित छन् । उनको नजरमा सबै जातिका पुरुष र नारी समान छन् ।

धम्मपदमा मानिसका दुई रुपलाई विभिन्न उदाहरणबाट प्रस्तुत गर्दै असल कर्म र कुकर्मको परिणामबारे प्रस्ट्याइएको छ । धम्मपद पढ्दै गर्दा पाठकले धम्मपदमा व्यावहारिक नीति शिक्षाको भण्डार पाउनेछन् । धम्मपदलाई नीति तथा व्यवहारवादी शिक्षाको सिंगो पाठशाला बन्दा फरक पर्दैन ।

धम्मपदले बौद्धमार्गी बन्न कदापि प्रेरित गर्दैन । यसले व्यक्तिलाई चिन्तनशील, आत्मसंयमित, कर्तव्यपरायण, पितृभक्त र अध्ययनशील बन्न ऊर्जा दिन्छ । तसर्थ, धम्मपद मानिसलाई सत्कर्ममा हिँड्न अभिप्रेरित गर्ने अनुशासनको असल गोरेटो हो ।

प्रकाशक : जनता प्रसारण तथा प्रकाशन लिमिटेड
मूल्य : रू. ७५०

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार १४, २०७६ १७:१४