विवादमा ‘हरिनन्द र माटो’ : को हुन् कवितामा उल्लेख भएका हरिनन्द पोखरेल ?

A+ A A-

कवि भूपाल राईको कविता ‘हरिनन्द र माटो’ हाल विवादित बनेको छ । कक्षा १२ को ऐच्छिक नेपालीमा उक्त कविता परेपछि विवादित बनेको हो । उक्त कवितामा ‘हरिनन्द पोखरेल’को नाम समावेश भएको भन्दै खोटाङको खार्पाका पोखरेलहरूले आपत्ति जनाएका हुन् ।

‘ऊ – एक द्रोह उर्फ दारा
पूरा नाम – हरिनन्द पोखरेल
ठेगाना – खार्पा, माझ किरात, खोटाङ
द्रोह वर्ष सन् १७७३’

यही पङ्क्तिलाई लिएर खार्पाली पोखरेलहरूले आफ्ना पुर्खा ‘हरिनन्द पोखरेल’को अपमान भएको बताइरहेका छन् । उनीहरूले पाठ्यक्रमबाट उक्त कविता हटाउनुपर्ने माग गरिरहेका छन् । पोखरेलकै कारण एकीकरण सम्भव भएकाले उनलाई तल पार्ने गरी कविता लेख्नु अपमानजनक कार्य भएको उनीहरूको आरोप छ ।

यता पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले समेत उक्त कुरामा ध्यानाकर्षण भएको तर औपचारिक रूपमा उजुरी नपरेसम्म केही नगरिने बताइरहेको छ । ‘बजारमा हल्लाखल्ला त छ । तर, औपचारिक रूपमा उजुरी परेको छैन । उजुरी परेको अवस्थामा के गर्ने भनेर छलफल हुनेछ,’ पाठ्यक्रम विकास केन्द्रका निर्देशक गणेशप्रसाद भट्टराईले शिलापत्रसँग भने ।

अनौपचारिक गफगाफमा भने ‘कविता फेर्ने, कवि नफेर्ने’ भनेर पाठ्यक्रम विकासकै सदस्यहरूले सुझाव दिएको भट्टराई बताउँछन् । यसको मतलब ‘हरिनन्द र माटो’ हटाएर कवि भूपाल राईकै अर्को कविता राख्ने चर्चा भइरहेको छ । यद्यपि औपचारिक रूपमा उजुरी नपरेकाले यसमाथि थप केही बोल्न नसकिने भट्टराईले बताएका छन् ।

कतिपय लेखक एवं अभियन्ताहरू भने पाठ्यक्रमबाट कविता हटाइनु गलत हुने बताउँछन् । सीमान्तहरूको आवाज रहेको उक्त कविता हटाउन लविङ गर्नेहरू पञ्चायतकालीन चेतबाट ग्रसित भएको उनीहरूको बुझाइ छ ।

बृहत् नागरिक आन्दोलनका अभियन्ता गोविन्द छन्त्याल ‘कविता फेर्ने, कवि नफेर्ने’ भन्ने कुराले रचनामाथि नै अन्याय गर्ने बताउँछन् । भन्छन्, ‘सत्ता–शासकले सदियौँदेखि गरिरहेको ज्यादती र अन्यायमाथि धावा बोल्ने आवाज हो, सीमान्त चेतना । कवि भूपाल राईले गर्नुभएको सिर्जना बस त्यत्ति हो तर गणतन्त्रकालीन समयमा पनि विभिन्न बहाना बनाउँदै सरकारको अङ्ग पाठ्यक्रम विकास केन्द्र पञ्चायतीकालीन विचारबाट ग्रसित हुनु खेदजनक छ ।’

छन्त्यालले शिलापत्रसँग थप भने, ‘पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले अडान लिनुपर्ने ठाउँमा बहानाबाजी गर्दै कवि–कविता फेर्न सकिने आसयका अभिव्यक्ति दिनु आफैँमा दुराशययुक्त छ । यसखाले प्रवृत्तिको सामूहिक प्रतिरोध झन्‌भन्दा झन् जरुरी छ ।’

कसरी पर्‍यो पाठ्यक्रममा ?

भूपाल राईको कविता हरिनन्द र माटो पाठ्यक्रममा समावेश भएर पढाइ हुन थालेको करिब एक वर्ष भइसकेको छ । पाठ्यक्रम निर्माण गर्दा बनाइएको नेपाली विषय समितिको सुझावअनुसार पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले उक्त कविता राखेको थियो ।

त्यसबेलाका नेपाली विषय समितिका अध्यक्ष कृष्णप्रसाद घिमिरेको टोलीले उक्त कविता राख्ने सुझाव दिएको थियो । सीमान्तकृत चेतना, नीतिपरक कविता, स्वच्छन्दतावादी र प्रगतिशील गरी विभिन्न प्रकृतिका कविता पाठ्यक्रममा समावेश हुनुपर्ने व्यवस्था छ ।

सोहीअनुसार पाठ्यक्रमले निर्धारण गरेको सीमान्तकृत चेतनाअन्तर्गत ‘हरिनन्द र माटो’ कविता पुस्तकमा राखियो । सीमान्तकृत चेतनाभित्र खासगरी पहिचानवादी कविता राख्ने गरिन्छ । सोहीअन्तर्गत नै उक्त कविता छानिएको थियो ।

तर, कविता राख्ने–नराख्नेबारे पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले एकपटक पनि कविलाई जानकारी दिएन । कवि राईका अनुसार बाहिर साथीहरूले सुनाएपछि मात्र उनले पाठ्यक्रममा आफ्नो कविता राखिएको थाहा पाएका हुन् । ‘न मैले कुनै जानकारी पाएँ, न केही । रोयल्टीको त कुरै छोडौँ, धन्यवादपत्रसमेत पाठ्यक्रमबाट पाइनँ,’ राईले भने ।

पाठ्यक्रम विकास केन्द्र भने पाठ्यक्रममा कविता समावेश हुनु नै कविका लागि सम्मानजनक रहेकाले जानकारी दिन आवश्यक नठानेको बताउँछ । पाठ्यक्रममा आफ्ना लेख छापिनु नै कवि तथा लेखकका लागि सम्मान गरिएको हुने निर्देशक भट्टराईको भनाइ छ । ‘अब कतिपय निधन भएका लेखकको रचना राखिएको छ, त्यसबेला कसलाई के सोध्न जाने ? हामीले लेख राख्दा लेखकलाई सोध्न आवश्यक छजस्तो लाग्दैन,’ उनले भने ।

यस्तो छ, ‘हरिनन्द र माटो’ कविताको पूरा अंश –

हरिनन्द
निषेध गर्छ माटोलाई
तर, पूजा गर्छ मालिकलाई

ऊ – बिनाहावा
बिनापानी
बिनामाटो
फुलाउँछ फूल
माटो नाछोई
उमार्छ फसल
भर्छ भकारी
र, छुट्याउँछ माटोबाट राजभक्तिको फूल ।

माटोको बङ्करभित्र
खडा गर्छ माटोकै महल
खान्छ माटै
बिस्ट्याउँछ माटै
तैपनि माटोकै विरुद्धमा
तय गर्छ धमिराको भूमिगत यात्रा ।

हरेक विकल्प छ माटोको ऊसँग
त्यसैले द्रोह गर्छ माटोसँग
त्यसैले भेटी चढाउँछ
आफैँले शरण लिएको एक मुट्ठी माटो
नुवाकोटको दरबारमा

ऊ – एक द्रोह उर्फ दारा
पूरा नाम – हरिनन्द पोखरेल
ठेगाना – खार्पा, माझ किराँत, खोटाङ
द्रोह वर्ष सन् १७७३

दुर्भाग्य !
म माटो ढोग्छु
त्यसैले माली छु
ऊ माटो टेक्छ
त्यसैले ऊ मालिक छ ।
(‘आगोले जन्मोत्सव मनाउँदैन’ कविता संग्रहबाट...’)

को हुन् कवितामा उल्लेख भएका ‘हरिनन्द पोखरेल’ ?

कवि भूपाल राईले कवितामा उल्लेख गरेका हरिनन्द पोखरेल कुनै काल्पनिक पात्र हैनन् । उनी सेनवंशकालका एक पात्र अर्थात् तत्कालीन चौदण्डी राज्यका सेन राजाहरूका पुरोहित थिए । कवितामा उल्लेख भएको खोटाङको खार्पामा उनले सेन राजाहरूबाट जग्गाजमिन बिर्तासमेत पाएका थिए ।

बिस्तारै सेन राजाहरूसँग उनको सम्बन्ध बिग्रँदै थियो । त्यसैले उनले माझकिराँत खार्पाको माटो बोकेर नुवाकोट दरबारमा बुझाउन गए । गोर्खा राज्य विस्तारको क्रममा नुवाकोट आइपुगेका पृथ्वीनारायण साहलाई माझकिराँत आक्रमण गर्न उक्साउने पात्र थिए, हरिनन्द पोखरेल । उनीसँगै कर्ण सेनका प्रमुख कर्मचारी स्वरुपसिंह कार्की पनि नुवाकोट दरबार गएको बताइन्छ ।

इतिहासकार कौशल चेम्जोङले आफ्नो पुस्तक ‘उदयपुरको इतिहास’मा उल्लेख गरेअनुसार पोखरेलले नुवाकोट दरबारमा माटो चडाउँदै माझकिराँतमा आक्रमण गर्दा दूधकोसीमा आवश्यक पर्ने डुङ्गाको व्यवस्थापनदेखि हातहतियार तयार गरिदिनेसमेत बाचा गरेका थिए ।

हरिनन्द पोखरेलको निशानामा थिए, चौदण्डी राज्यका नौ लाख किराँतीहरू । पाखरेलको उक्त निम्तोलाई गोर्खालीहरूले अत्यन्त राम्रो अवसरको रूपमा हेरे । र, सोहीअनुसार माझकिराँतसँगै सिङ्गो चौदण्डी राज्य आक्रमण गर्ने योजना बनाएको पाइन्छ ।

‘हरिनन्द पोखरेल र स्वरुपसिंह कार्कीले नुवाकोट दरबारमा गई चौदण्डी राज्यको माटोको डल्ला लिएर गोर्खाली राजा पृथ्वीनारायण शाहलाई आक्रमणको निम्तो दिएको कुरा सरदारद्वय अभिमानसिंह र पारथ भण्डारीले हरिनन्द पोखरेललाई लेखेको पत्रबाट प्रस्ट हुन्छ,’ चेम्जोङले आफ्नो पुस्तकमा उक्त पत्रको केही अंश उल्लेख गरेका छन्, ‘तिमीले चौदण्डीका अम्बलै राजा का गादि का माटाका डल्लो र भारा फौज पठाइ बक्सनु भया नौ लाख किरात का मुलुक मदेश पाहाड हात गरी ढोका मा छिराउँला भन्या वेहोरा को अर्जि चढाइ पठाउँदा नुवाकोट का हजुर मा विन्ति गर्दा वहुत खुस हुन भै माटा को डल्ली लक्ष्मी आइन् भनी ढुकुटीमा पर्‍यो (पोखरेल, २०४२ : ६५२) ।’

यसरी किराँत राज्यमाथि आक्रमण गरेर गोर्खा राज्यमा मिसाउन उक्साउने हरिनन्द पोखरेलमाथि कविले प्रहार गरेका हुन्–

ऊ – एक द्रोह उर्फ दारा
पूरा नाम – हरिनन्द पोखरेल ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन ७, २०७८ ०६:४९