सर्प एक महान् प्राणी, मुसा घातक जीव

A+ A A-

सर्पलाई गाउँघरतिर लामकीरा पनि भनिन्छ । कीराजस्तै तर लामो भएकाले लामकीरा भनिएको हुन सक्छ । लामकीरा अर्थात् सर्पसँग नडराउने मानिस कमै होलान ! किनकि सर्पले टोकेर मान्छे मरेका घटना बेलाबेला समाचारमा आइरहन्छन् । तराई मधेसतिरका गाउँबस्तीहरूमा त प्रत्यक्ष देख्न सकिन्छ । तर, सर्पले टोकेर एक वर्षमा जति मान्छेहरू मर्छन्, त्यसको हजार गुणा धेरै सर्पहरू मान्छेबाट मारिन्छन् ।

सर्पहरू सबै विषालु हुँदैनन् । करेत, गोमन, नागराजाजस्ता तराई र भित्री मधेसमा पाइने सर्पहरू विषालु हुन्छन् भने पहाड र तराईमा पाइने ठूला धामन सर्पहरू विषालु हुँदैनन् । हेर्दा डरलाग्दा तर विष नभएका र मान्छेसँग डराउने यो साप बहुउपयोगी साप हो । वास्तवमा सबैखाले सर्पहरू उपयोगी हुन्छन् । सर्पहरूले मुसाजस्तो घातक जीव खोजीखोजी आहारा बनाउँछन् ।

मुसा यति घातक प्राणी हो, जसले खेतबारीको अन्न, फलफूल र तरकारी मात्र होइन, भकारी र भण्डारका खाद्यान्न पनि सिध्याउँछन्, नाश गर्छन् । खेतबारी र वनजंगल डाँडाकाँडाहरूमा समेत तिनका तिखा दाँतले जमिन उधिनेर छियाछिया पार्छन् । अनि मनसुनको वर्षात्‌मा जमिनमुनि भल पसेर जताततै पहिरो चल्छ, बाढी उर्लन्छ, जसले गर्दा हजारौँ हेक्टर उर्वरा भूमि गेगरले ढाकेर मरुभूमि बन्न पुग्छ ।

मुसाहरूले गर्दा सयौँ मानिसहरूको ज्यान अकालमा नै जान्छ । गाउँबस्ती डुबानमा परेर करोडौँ/अर्बौंको धनसम्पत्ति स्वाहा हुन्छ । यसरी मुसा मानव समाज र सभ्यताका लागि घातक प्राणी मानिन्छ । त्यही मुसालाई धुइँपत्ताल लगाई खोजेर खाइदिने प्राणी हो सर्प । यो पारिस्थितिक प्रणालीलाई सन्तुलनमा राख्नका लागि एक असाध्यै महत्त्वपूर्ण जीव हो, यसले प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा मानिसलाई सहयोग पुर्‍याएको हुन्छ । तसर्थ सर्प एक महान् प्राणी हो । मानव समाज र सभ्यताको संरक्षणमा सर्पले अप्रत्यक्ष रूपमा योगदान दिएको हुन्छ ।

कतिपय धार्मिक सांस्कृतिक मूल्य मान्यताअनुसार पनि सर्पको महत्त्व र त्यसको संरक्षण गर्नुपर्ने विश्वास छ । हिन्दु धर्मशास्त्रले शेषनागले पृथ्वीलाई धानेको छ भनिन्छ । यस्ता विश्वासहरूबाट पनि सर्पको संरक्षणमा अर्थपूर्ण सहयोग पुगेको पाइन्छ । प्रकृतिको सुरक्षा र संरक्षण हुने कुनै पनि धार्मिक, सांस्कृतिक होस् वा गैरधार्मिक मूल्य मान्यता, त्यसको संरक्षण र संवर्द्धन गरिनुपर्छ ।

हिन्दु सम्प्रदायले नागपञ्चमीको दिनमा नागको तस्वीर मूलढोकामा टाँस्ने परम्परा छ । नाग भनेको सर्प नै हो । नागको फोटो टाँस्दै जनताको घरघरमा चहार्ने पण्डित ब्राह्मणहरूले सर्पको यथार्थताबारे अध्ययन, मनन र चिन्तन गरी सर्वसाधारणलाई त्यसको संरक्षण गर्न श्लोक, कथा, कविताहरू सुनाएर जाँदा प्रकृतिको संरक्षणमा ठूलो मद्दत पुग्ने थियो । तर, आजसम्म तिनको कर्म जनताका मूलढोकाहरूमा, कागजमा ५,७,९ वटा सर्पहरू बटारिएका आकर्षित छापाहरू टाँस्ने र रुपैयाँसहितको चामल, फलफूल, नुन, घ्युले भरिएका टपरीहरू संकलन गर्न मात्रै जोड गरिएको जस्तो देखिन्छ ।

खेतबारी, घरगोठ र जंगलमा भएका सानादेखि ठूला मुसाहरूलाई आहारा बनाउने सर्प भनौँ वा नागहरू, हाम्रा परम मित्र र संरक्षक हुन् भनेर आत्मासात् गर्ने परम्परा र संस्कृति स्थापना गर्न जरुरी छ । सर्पको महानता र उपयोगिता यहाँ उल्लेखित कुराहरूबाहेक अरु थुप्रै हुन सक्छन् । यसबारे पर्यावरणविद् र प्रकृतिप्रेमीहरूले अध्ययन र अनुसन्धान गरी सबैलाई बुझाउन खाँचो छ ।

विगत १८ महिनादेखि पङ्क्तिकारको परिवारसहित आफ्नो ३० रोपनी पुर्ख्यौली जग्गा भएको बन्दीपुर गाउँपालिका– ३, प्रेमनगरको कृषि फार्ममा बस्दै आएको छ । पशुपालन र खेतीपाती हाम्रो कर्म हो । तीनतिरबाट जंगलले घेरिएको यो ठाउँ सर्पहरूलगायत वन्यजन्तु र पशुपन्छीहरूको जमघट हुने ठाउँ पनि हो ।

गएको फाल्गुन महिनादेखि यहाँको जंगलमा पनि डढेलो लागेको थियो । डढेलो निभाउन मैले सक्रिय भूमिका खेलेँ । सञ्चो नहुँदा पनि लौरो टेकेर डढेलो निभाउन पटकपटक एक्लै भए पनि जानु र आफ्नो क्षेत्रबाहिरको जंगलमा डढेलो देखेँ । त्यसलाई निभाउन सम्बन्धित जनता र वन समितिका पदाधिकारीहरूलाई रातबिरात फोन गरेर झकझकाउने कार्यहरूलाई मैले आफ्नो परम कर्तव्य मानेँ ।

दक्षिण भारतका आदिवासी तिनै सर्पहरूलाई पूजा गरेर एकआपसमा मिलेर बसेका छन् । समाज र संसारभरि यस्तो संस्कृतिको प्रवर्द्धन गर्न जरुरी छ । प्रकृति नरहे कोही बाँकी रहने छैन, हामी मानिसले अन्य जीव र प्रकृति विनाश गर्ने मूर्खता होइन, मिलेर बस्ने प्रयत्न गरौँ ।

मध्यरातमा बन्दुक बोकेर लुइँचेको सिकार गर्न आउने शिकारीहरूका अपराध कर्महरू र तिनका आशंकित सञ्जाल विचित्रका देखेँ । सबै खालका र सबै ठाउँका धर्तीद्रोहीहरूका संगठित सञ्जालहरू विघटन, निष्क्रिय र विनाश गर्न सबै ठाउँका र सबै खालका प्रकृतिप्रेमी, पर्यावरणविद् र संरक्षणकर्मीहरूबीचमा उच्च स्तरको एकता, सचेतता र संघर्षशीलताको ज्यादै दरोकार रहेको झन् महसुस हुँदै गएको छ ।

माथि सर्पबारे चर्चा गर्दै थिएँ । जेठको अन्त्यतिर यहाँ दुई ठाउँमा दुई ठूला सर्पहरू मरेको देखियो । पहिलो हाम्रै मुढे च्याउको मुडकामुनि र अर्को राहु पानीको धारामा । दुवैको प्रकृति हेर्दा जंगलमा लागेको डढेलोले घाइते बनेको हो । छालाको ठाउँठाउँमा घाउ र दाग भएकाले यो अनुमान गाह्रो थिएन ।

यो त भयो हामीले देखेको घटना । डढेलोले यो देउथुम्की वन, सुकौराको वन, मुच्चुकको वन, कुवादी वन, रामकोट, आहालडाँडाको वन, कुलुङ, केशवटार, बन्दीपुरको रानी वनवरपरको भेगमा लागेको डढेलोले कति हजार वा लाख सर्पहरू मरे होलान् ? कति हजार वा लाख चराचुरुङ्गी र अन्य जीवजन्तुहरू मरे होलान् ? अनि नेपालभरिको जंगलमा लागेको डढेलोले सर्पहरू, पशुपन्छीहरू कति ठूलो संख्यामा खरानी बने होलान् ? अधिकांश डढेलो मान्छेहरूले नै लगाउने गरेका हुन् ।

देशभरि डढेलोले १० जनाजति मानिसहरू मरे होलान् । तिनको प्रचारचाहिँ पत्रपत्रिका र टीभी एफएम रेडियोहरूले उच्च रूपले गरे । तर, असंख्य रूपमा प्रकृतिका सदस्यहरू विनाश भएको चाहिँ खासै वास्ता गरिएन, गम्भीरतापूर्वक लिइएन । यसको मूल कारण 'मानव जाति सर्वेसर्वा हो, प्रकृति त केही होइन' भन्ने चिन्तन, संस्कार र प्रवृत्ति नै हो । जबकि प्रकृतिबिना यो मान्छेको अस्तित्व नै असम्भव छ । बरु यो सभ्य र विवेकशील मानिने तर प्रकृतिमाथि अत्याचार गर्ने मान्छेहरू नभए फरक नपर्ला ।

जहाँसम्म विषालु सर्पहरूको कुरा छ, ती प्राय: राति हिँड्छन् र तिनले मुसा, भ्यागुताहरू खोज्दै हिँड्दा तिनलाई हामीले कुल्चिँदा वा उनीहरूलाई हामीबाट खतराको अनुभूति हुँदा टोक्ने हुन्, डस्ने हुन् । अन्यथा मान्छेलाई खोज्दै र लेखेट्दै सर्पले टोकेर मारेको कुनै प्रमाण कसैसँग छैन । बरु मान्छेको डरले ज्यान बचाउन भागेका सर्पहरूलाई मुढा पन्छाएर, ढुङ्गा पल्टाएर, हलो र खालहरू खोतलेर मारेका, टुक्राटुक्रा पारेका प्रमाणहरू हजारौँ छन् ।

हाम्रो फार्मको घरगोठवरपर कालो र खैरो रङका दुईवटा झण्डै २.५ मिटर लामा धामन साप बेलाबेला देखिरहेका छौँ । टाउको सानो, जिउ ठूलो र पुच्छर चुच्चो भएकाले ती विषालु हैनन् भनेर म ढुक्क छु ।

एनिमल प्लानेट च्यानलले झण्डै दुई वर्षअघि सर्पका बारेमा एउटा रोमाञ्चकारी डकुमेन्ट्री प्रस्तुत गरेको थियो । त्यहाँको दृश्य दक्षिण भारतको एउटा आदिवासी गाउँको हो । जुन गाउँका जनताले नागलाई पूजा गर्छन् र प्रसादहरू चढाउँछन्, फूलटीकाहरू लगाइदिन्छन् । रंगीन ती नागहरू मन्दिर परिसरवरपर डुल्छन्, जसरी नेपालको तनहुँ जिल्लास्थित छाब्दी बाराही मन्दिरको परिसरमा माछाहरू घुमफिर गर्छन् ।

नागको वर्णन गर्दा डकुमेन्ट्रीमा एउटा नाग ५, ६ दिनसम्म मन्दिरमै रहन्छ । एक महिलाले पुजारीलाई यो कुराको जानकारी गराउँछिन् । अनि पुजारीको छोरा नै होला, भर्खरको एक जना केटा आएर नागको पुच्छरबाट उठाएर जंगलमा लगेर छोडिदिन्छन् । आदिवासीले नागहरूलाई मन्दिरमा २/३ दिन मात्र बस्न पाउने र नयाँ नाग आउनुपर्ने नीति बनाएको जस्तो लाग्यो । नाग करेत जातको भएको पनि उद्घोषकले बताएका थिए, जुन विषालु हो । प्राय: जुन सर्पको मुखमा लामालामा तलमाथि दुई/दुईवटा तिखा दाँतहरू हुन्छन्, ती सर्प विषालु हुन्छन् ।

तर, दक्षिण भारतका आदिवासी तिनै सर्पहरूलाई पूजा गरेर एकआपसमा मिलेर बसेका छन् । समाज र संसारभरि यस्तो संस्कृतिको प्रवर्द्धन गर्न जरुरी छ । प्रकृति नरहे कोही बाँकी रहने छैन, हामी मानिसले अन्य जीव र प्रकृति विनाश गर्ने मूर्खता होइन, मिलेर बस्ने प्रयत्न गरौँ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, माघ २५, २०७८ ०९:०९