७० वर्षअघि ८ माघ ००८ मा सिंहदरबार कब्जा गर्न तम्सिएका थिए, कुवँर इन्द्रजित अर्थात् डा. केआई सिंह । उनले सिंहदरबार कब्जाको असफल प्रयास गर्दा मुलुकले राणा शासनबाट मुक्ति पाएको भर्खर ११ महिना पुगेको थियो । करिब १२ घण्टा आफ्नो नियन्त्रणमा लिए पनि सिंहदरबारमाथि पूर्ण कब्जा गर्न नसकेकै कारण अन्ततः उनले देश छाड्नुपर्याे । सिंहदरबार कब्जा गर्न नसके पनि कालान्तरमा उनी सिंहदरबारको बागडोर सम्हाल्ने ठाउँमा भने पुगे ।
मुठे जुँगा पाल्ने सिहंको बानी, व्यवहार र राजनीतिक गतिविधिसँग परिचितहरू उनलाई ‘सन्की’, ‘विद्रोही’, ‘रिसाहा’ भन्छन् । उनको समयका धेरैजसो समाचारपत्रले पनि उनको ‘रौद्र’ रूपकै बखान गरेका छन् । बीपी कोइरालाले आफ्नो आत्मवृतान्तमै सिंहलाई ‘दम्भी’ भनेका छन् ।
सैनिक पृष्ठभूमिका सिंहले जीवनका चार दशक भारत र बर्माका विभिन्न स्थानमा व्यतित गरिसकेपछि सन् १९४५ को सुरुवाततिर नौतनवालाई स्थायी ठेगाना बनाउन खोजेका थिए । तर, त्यही बखत भारतमा चलिरहेको ‘अंग्रेज छोडो’ आन्दोलनको प्रभाव नेपाल र नेपालीभाषीमा समेत देखिन थाल्यो । र त तयार भयो, ००७ सालको क्रान्तिको पृष्ठभूमि ।
२००७ सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा सामेल भएसँगै उनको थातथलो कहिले भैरहवा जेल बन्यो त कहिले सिहंदरबारको कैदखाना । दुवै जेलबाट भागेर उनी चीन निर्वासनमा पुगे । प्रजातन्त्र आएपछि चीनमा राजनीतिक शरण खोज्न जाने पहिलो नेपाली उनै थिए ।
२००४ सालदेखि नै नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको सम्पर्कमा रहेका सिंह नेपाली कांग्रेसमा भने सुरुवाती दिनमा बीपी कोइराला पक्षधर थिए । तर, राणा शासन हटाउन सशस्त्र क्रान्ति गर्ने निर्णय गरेको वैरगनियाँ (सन् १९५० सेप्टेम्बर २६, २७) सम्मेलनपछि भने सिंह बीपी र मातृका दुवैको विपक्षमा उभिए ।
वैरगनियाँ सम्मेलनमा क्रान्तिको कमाण्डर (क्रान्तिको सर्वाधिकार) बीपीलाई बनाउने प्रस्ताव आउँदा पहिलो विरोधको स्वर सिंहले उठाएका थिए । अनि, बीपीले मातृकाप्रसाद कोइरालालाई क्रान्ति कमाण्डर बनाउने प्रस्ताव गरे । सिंह मातृकाको पनि विरोधमा उभिए । उनले मातृकाको विरोध मात्रै गरेनन, आफू क्रान्तिको कमाण्डर हुनुपर्ने दाबीसमेत गरेका थिए ।
त्रिभुवन विश्वविद्यालयका इतिहास विभागका प्राध्यापक डा. भवेश्वर पंगेनीको पुस्तक ‘डा. केआई सिंह र नेपालको राजनीति (बि.स २००७ – २०१७)’ मा लेखिएअनुसार सिंहले वैरगननियाँ सम्मेलनमा मातृकालाई दुत्कार्दै भनेका थिए, ‘इस बाभन बच्चेको क्या मालुम कि राइफल मे कितने टिकट होते है ? इसिलिए पार्टीका अधिनायक अधिकार हमको मिलना चाहिए । क्यो कि मुझे मिलिटरीका अनुभव है ।’
सिंहको दाबी विरोधबीच मातृकालाई सशस्त्र क्रान्तिको सर्वोच्च कमाण्डर बनाइयो । सिंहलाई भैरहवा क्षेत्र अन्तर्गत गोपालशमशेरको नेतृत्वमा रहेको मोर्चामा खटाइयो । तर, समस्या के थियो भने सिंहलाई कांग्रेसमा ‘राणा’ जोडिएको, अझ नेतृत्वमा रहेको पटक्कै चित्त बुझेको थिएन।
त्यसैले त वैरगनियाँ सम्मेलनमै सिंहले कोइराला बन्धुमाथि राणाको पैसा खाएको आरोप नै लगाएका थिए । शुवर्ण शमसेर/महाविरशमशेरहरूको सय/सय रुपैयाँ नोट तलब खाने कोइरालाहरूले आफ्नो कुरा नसुनेको गुनासो र आरोप लगाए सिंहले वैरगनियाँ सम्मेलनमा ।
आफूलाई क्रान्तिको सर्वाधिकार नदिएको आक्रोशमा सिंहले मातृकाको आदेश नमान्ने प्रणसमेत गरेका थिए । बीपी कोइरालाले ‘आत्मवृतान्त’’मा बताएअनुसार, उनको रवाफ कतिसम्म थियो भने सिंहले बीपीलाई गोली हानेर मार्ने हल्लासमेत फैलाइएको थियो । यही डरैडरबीच आफू सिंहलाई भेट्न गएको कुरा बीपीले आत्मवृतान्तमा भनेका छन् ।
क्रान्तिको सुरुवातमै क्रान्तिभित्र असन्तुष्टि पोखेर सिंह ‘क्रान्तिकारीका पनि क्रान्तिकारी’ भएर निस्किए । कोइराला र नेपाली कांग्रेसप्रति उनको यो क्रान्तिकारी (असन्तुष्टि) रवैया जीवनपर्यन्त रह्यो ।
कोइरालासँग असन्तुष्ट सिहंले, क्रान्ति बिसाउँदै प्रजातन्त्रको मार्गमा हिँड्ने नेपाली कांग्रेसको निर्णयको अवज्ञा गरेर क्रान्ति जारी राखे । तत्कालीन राजा त्रिभुवन र जुन पार्टीको झण्डा बोकेर उनी क्रान्ति गर्दै थिए, त्यही पार्टीको मूल नेतृत्व, क्रान्ति नत्याग्ने उनको व्यवहारले सिंहसँग रुष्ट भयो ।
दिल्ली सम्झौताको विरोधमा डा. सिंहले तत्कालीन राजा त्रिभुवनलाई सम्बोधन गर्दै हिन्दी भाषामा एक विज्ञप्ति नै जारी गरे । कांग्रेस पार्टी, सरकारको निर्देशनअनुसार हतियार नबिसाएर सिंह मर्चावर क्षेत्रमा युद्धको तयारी गर्न थाले ।
सिंहले हतियार नत्यागेपछि उनलाई गिरफ्तार गर्ने आदेश जारी भयो ।
सिंहलाई गिरफ्तार गर्ने आदेश दिएका थिए तत्कालीन गृहमन्त्री बीपी कोइरालाले । कोइराला ‘आत्मवृतान्त’मा लेख्छन्, ‘उसले सरकारकोविरुद्धमा विद्रोह गर्दछ । उसले त्यसो गर्दा मैले केआई सिंहलाई गिरफ्तार गर्ने आदेश दिए ।’
कोइरालाको आदेशपछि सिहंलाई भारत र नेपालका सैनिक मिलेर ११ फागुन २००७ मा पक्राउ गरे ।
पक्राउ परेसँगै सिंह र उनका सहयोगीमाथि अशान्ति फैलाएको, राजगद्दी ताकेको, सरकारी खजना र निजी धनसम्पती लुटेको, हत्या गरेको लगायतका सातवटा आरोप लगाइयो । पक्राउ गरेर सिहंलाई भैरहवामा बन्दी बनाइयो । तर, सिंह झ्यालखाना तोडेर भाग्न सफल भए । भैरहवाको झ्यालखानाबाट सिंह आफ्ना सहयोगीको साथमा २५ असार (कतिपयले २७ पनि भन्छन्) २००८ मा फरार भए ।
भैरहवा जेल तोडेर भागेपछि तत्कालीन सरकारले सिंहलाई ‘डाँकु’ घोषित गर्याे । सिंहलाई पक्राउ गर्नेलाई ५ हजार रुपैयाँ इनाम दिने घोषणा गर्याे । १२ साउन ००८ मा तत्कालीन खाद्य तथा कृषिमन्त्री सूर्यप्रसाद उपाध्यायले सिंहले आत्मसर्मपण नगरे सरकारी सुरक्षा फौजले उनलाई मार्नसक्ने चेतावनी समेत दिए ।
गोर्खापत्रमा छापिएको समाचारको हवाला दिदैं पंगेनी आफ्नो पुस्तकमा लेख्छन्, ‘जेलबाट भागेको केआई सिंह नामको फरारीलाई सरकारले डाँकु घोषित गरेको छ र त्यसलाई पक्राउ गर्नेलाई सरकारले ५००० रुपैयाँको पुरस्कारसमेत दिने घोषित गरेको छ.....। यसमा तीन प्रमुख कारण छन् । पहिलो कारण हो, मुक्ति युद्धमा नेपाली कांग्रेसका सभापतिको कमाण्ड बमोजिम युद्धबन्दी आदेशको पालना नगरेको र शान्ति कायम गर्ने श्री ५ को अपिलकोसमेत कदर नगरी लडाई जारी राखी लुटपिट गरेकोले । दोस्रो कारण, नेपालमा अन्तरिम मन्त्रीमण्डल गठन भइसकेपछि समेत लडाई बन्द नगरेको र ठाउँ ठाउँमा अशान्ति मच्चाई लुटपिट र डकैतीसमेत गरेकोले । तेस्रो कारण, जेलबाट भागि आफ्ना साथमा अरु कैदीसमेतलाई भगाई लुटपिट तथा डकैतीसमेत गरेकोले सरकारले केआईं सिंहलाइ डाँकु घोषित गरेको छ.....।
भैरहवाबाट भागेपछि ठाउँ ठाउँमा लुटपिट मच्चाउँदै उ हिजोसम्म पाल्पाभन्दा ७/८ कोस वरीपरी हाम्रो सैनिक घेरामा परेको छ । .......यदि उसले आत्मसमर्पण गरेन भने हाम्रो सेनाको चेपमा परी उसको ज्यान जानेसमेत प्रशस्त सम्भावना छ, जसको सरकारले अलिकति पनि वास्ता गर्ने छैन.....।’
भैरहवाबाट भागेपछि सिहंलाई पक्राउ गर्न फेरि भारतीय सैनिकको सहयोग मागियो । नेपाली सेना, भारतीय सैनिकको समेत सहयोगमा सिंह र उनका सहयोगीहरू २२ साउन ००८ मा ढोरपाटन क्षेत्रबाट पक्राउ परे ।
भदौको पहिलो साता सिहंलाई तत्कालीन गृहमन्त्री बीपी कोइरालाको आदेशमा पाल्पाबाट सिहंदरबार ल्याइयो । बीपीले आफनो ‘आत्मवृतान्त’मा बताएअनुसार, सिहंदरबारमा ल्याइसकेपछि पनि उनको ख्याल गर्नु भनेर आफूले गणेशमानलाई अह्राएका थिए । बीपीले अह्राएको मान्दै गणेशमानले सिहंदरबार भित्र कैदी बनाइएका सिंहलाई आफ्नो घरबाट नियमित खाना पठाउँथे ।
राजनीतिक प्रतिशोध साँध्न आफूलाई बन्दी बनाइएको ठानेका सिंहले ८ माघ २००८ को राति सिंहदरबार कब्जा गरे । हातहतियारसहित सिंह र उनका सयौँ अनुयायी तथा रक्षा दलले सिंहदरबार कब्जा गरेपछि तत्कालीन सरकारका मन्त्री, नेताहरू शरण लिन नारायणहिटी दरबारको ढोकामा पुगेका थिए ।
कैदबाट मुक्त भएका सिंह र उनका साथीहरूले सिंहदरबार मात्र होइन, बारुदखाना, तोपखाना, हवाई अड्डा र टेलिफोन अड्डा पनि आफ्नो नियन्त्रणमा लिएको पंगेनीले आफ्नो किताबमा लेखेका छन् ।
सिंहदरबार कब्जा हुँदा पाल्पामा रहेका बीपीले आत्मवृतान्तमा त्यतिखेरको अफरातफरीबारे भनेका छन्, ‘केआई सिंहले सेनालाई सञ्चालित गरेको छ । भागाभाग भएको – मन्त्रीहरू सबै भागेर राजदरबार गएका छन् । सेना आएको छ, उसले बन्दुक लिएर बसेको छ । अब कसो गर्ने हो भन्ने समस्या छ ।’
रातभर र पछिल्लो दिनको प्रयासमा पनि राजा त्रिभुवन र दलहरूसँग कुनै छलफल अनि सम्झौता गर्न नसकेपछि ९ माघको साँझ सिंह र उनका साथीहरूले सिंहदरबार छाडेर तिब्बततर्फको बाटो समाएका थिए । पंगेनीको पुस्तकका अनुसार त ८ माघको राति नै रक्षा दलका युवाहरूले सिंहलाई प्रधानमन्त्री घोषणा गरिसकेका थिए । तर, त्यो घोषणा कार्यकर्ताको दिल्लगी मात्रै थियो ।
सिंहदरबार नै कब्जा भएपछि १० माघमा तत्कालीन राजा त्रिभुवनले प्रधानमन्त्री मातृकालाई संकटकालीन अधिकार दिए ।
अनि, राजा त्रिभुवनले सिंहलाई ‘देशद्रोही’ करार गर्दै देशवासीलाई संयमित रहन सन्देश दिए । गोर्खापत्रमा सिंह र सिंहदरबार कब्जाका मुख्य पात्र रामप्रसाद राईको फोटोसहित वारेन्ट समेत छापिए ।
तिब्बतलाई नेपालले सिंह तिब्बत पसेमा पक्राउ गरेर नेपाललाई फिर्ता पठाइदिनू भन्ने सन्देश पनि पठायो । प्राध्यापक पंगेनीको किताबका अनुसार ९ माघमा सिंहलाई खान, बस्न नदिनू र दिएको थाहा भएमा कारबाही हुने चेतावनी दिइएका पर्चा काठमाडौं आसपासमा जहाजबाट खसाइयो ।
सिंहदरबार कब्जा गरेर फरार भएका सिंहलाई पक्राउ गर्न सेनासमेत परिचालन गरियो । तर, ती सबैलाई चक्मा दिँदै सिंह तिब्बत छिरे ।
चार वर्ष चीनमा निर्वासित जीवन बिताएर २०१२ मा सिंह नेपाल फर्किए । नेपाल फर्किँन पाउँ भन्दै उनले राजा महेन्द्रसँग माफी मागे । पंगेनीको पुस्तक ‘डा. केआई सिंहको चीन प्रवास (२००८ – २०१२)’ अनुसार राजा र देशप्रति बफादार रहने भन्दै सिंहले बिन्तीपत्र चढाए ।
२७ भदौ २०१२ को ‘नेपाल गजेट’ अनुसार राजा महेन्द्रलाई सिंहले बिन्ती पत्र चढाएपछि ‘देशद्रोही’ करार भएका सिंहलाई माफी दिएर नेपाल ल्याइयो ।
नेपाल फर्केपछि देश दौडाहामा लागेका सिंहले संयुक्त प्रजातन्त्र पार्टीसमेत खोले । अनि, ३१ असार २०१४ मा राजा महेन्द्रले उनैलाई प्रधानमन्त्री बनाए । जुन सिंहदरबार कब्जा गर्न उनी कस्सिएका थिए, राजनीतिको बक्र रेखाको यात्राले उनलाई त्यसैको मुखिया बनाइदियो । तर, सिंहदरबारको नेतृत्व सम्हालेको तीन महिना पनि नबित्दै उनको प्रधानमन्त्री पद खोसियो ।
तर, रोकिएन सिंहको चर्को बानी व्यवहार । राजासँग माफी मागेर चीनबाट नेपाल फिरेका सिहंले १९ वैशाख २०१६ मा लैनचौरको एक कार्यक्रममा कांग्रेसले विदेशी पैसाको बलमा चुनाव जितेको भन्दै भाषण दिए ।
गृष्मबहादुर देवकोटाको पुस्तक ‘नेपालको राजनीतिक दर्पण भाग– २ (आम निर्वाचन र त्यसपछि)’मा उल्लेख भएअनुसार यो भाषणको जवाफमा काठमाडौं मेजिस्ट्रेटले २१ वैशाखमा सिंहलाई भाषणको सम्बन्धमा स्पष्टीकरण दिन सात दिनभित्र उपस्थित हुनु भनेर पुर्जी जारी गर्याे । लामो सवालजवाफ पछि सिंहको भाषण गलत भएको ठहर्याउँदै विशेष अदालतमा मुद्दा लगियो । तर, पछि सरकारले नै मुद्दा फिर्ता लियाे ।
२०३६ को जनमत संग्रहताका पनि राजा वीरेन्द्रमाथि खनिए सिंह । देवकोटाकै किताब ‘नेपालको राजनीतिक दर्पण (जनमत संग्रह र त्यसपछि)’ अनुसार, सिंहले राजामाथि प्रहार गर्दै भने, ‘राजा सुन्दैन, पशुपति बोल्दैन ।’
यति मात्र होइन १९ कार्तिक ०३६ मा सिंहले तत्कालीन प्रधानन्यायाधीश नैनबहादुर खत्री, मातृकाप्रसाद कोइराला लगायतको निजी जीवनका प्रसंग पनि सार्वजनिक भाषणमा सुनाए । तत्कालीन राजसभा स्थायी समितिका अध्यक्ष भुपालमान सिंह र प्रधानन्यायाधीश खत्रीको चरित्रमाथि समेत प्रश्न उठाए सिंहले ।
अनि, सिंहमाथि अदालतको अवहेलना गरेको मुद्दा लाग्यो । १५ माघ ०३६ मा सर्वोच्च अदालतको डिभिजन बेन्चले सिंहले अदालतको अवहेलना गरेको ठहर्याउँदै ७ दिन कैद र १ सय ५० रुपैयाँ जरिवानाको सजाय सुनायो ।
२०२० सालमा अहिंसात्मक सत्याग्रह आह्वान गर्दै पर्चा छरेपछि सिंहमाथि राजकाज सम्बन्धी मुद्दा चलाइयो । ०२१ सालमा काठमाडौं जिल्ला अदालतले सजाय सुनाएर फैसला गरे पनि ०२२ मा विशेष अदालतको डिभिजन बेन्चले भने सिंहलाई राजकाजसम्बन्धी मुद्दा नलाग्ने फैसला गर्याे ।
बोली र व्यवहारका कारण सधैँजसो विवादमा आइहने सिंहलाई राजसभा स्थायी समीतिको सभापति पनि नियुक्त गरिएको थियो । तर, उनी शपथ ग्रहणमा गएनन् । कारण खुलाउँदै ‘त्यतिबेलाको पत्रकारिता (सिद्धान्त, नीति, कानुन र व्यवहार पक्षको अध्ययन)’ पुस्तकमा घननाथ ओझा, भैरव रिसाल लेख्छन्, ‘मैले त्यो गिरि (तत्कालीन मन्त्रिपरिषद् अध्यक्ष डा. तुलसी गिरि ) भन्दा तल बसेर काम गर्दिनँ भनेर राजालाई भनेको थिएँ । तर, ऐले बुझ्दा त मेरो मर्यादाक्रम तेस्रोमा पर्दोरहेछ, म प्रधानमन्त्री भइसकेको व्यक्ति कसरी तल झरेर पदमा जान सक्छु त ? त्यसैले मर्यादाक्रम नमिलेकोले त्यो सभापतिमा नगएको ।’
ओझा र रिसालसँगको अन्तर्वार्तामा सिंहले पञ्चायत व्यवस्था आफूले एकै तोपले उडाउन सक्ने फुई पनि दिए । ‘यो (पञ्चायत) कुनै प्रणाली होइन । यो त राजाले डिजाइन गरेको शासन सजिलो पार्ने उपाय मात्र हो । मैले आँटे भने एकै तोपले उडाइदिन सक्छु,’ ओझा र रिसाल अगाडि लेख्छन्, ‘उनको कोठामा एउटा टेबल थियो, त्यसमा एउटा पित्तलको तोप थियो । पाकिस्तानका राष्ट्रपति अयुब खाँ नेपाल आउँदा उनलाई त्यो तोप उपहार दिएका रहेछन् । त्यो तोपलाई देखाउँदै डा. सिंहले भने- 'मैले चाहेँ भने पञ्चायती व्यवस्थालाई त्यो तोपको एकै गोलाले खतम पार्न सक्छु ।’
सिहं भाषण, अन्तर्वार्ता र अन्य कुराकानीका क्रममा पनि चर्को बयानबाजी गरिरहन्थे । ‘सेन्सेसनल’ अभिव्यक्ति दिइरहन्थे । कहिलेकाहीँ हातपात पनि गर्थे । पंगेनीको किताबमा उल्लेख भए अनुसार सिंहले तत्कालीन गृहसचिव अग्निप्रसाद श्रेष्ठमाथि हातपात नै गरेका थिए । ‘.....डा. सिंहले फाइल लिइ सचिवलाई नै हानेका थिए । यसरी हान्दा फाइलमा भएको एउटा पिनसमेतले सचिवको नाकमा लागेर रगत बग्न गयो । प्रधानमन्त्रीद्वारा फाइलले हानेपछि सचिव बेहोस भएर लडेका थिए ।.....यो घटनापछि अग्निप्रसाद श्रेष्ठ डा. सिंह प्रधानमन्त्री रहँदासम्म बिदामा बसेका थिए,’ पंगेनीको पुस्तकमा सिंहको ज्याद्रो शैलीबारे लेखिएको छ ।
हेमन्तशमशेर राणाले सम्पादन गरेको ‘जनरल नरशमशेर जंगबहादुर राणाको जीवनी (उहाँकै जुवानी)’मा उल्लेख भएअनुसार त सिंहले नरशमशेरलाई बोलाएर राजा महेन्द्रलाई अपदस्त गरेर शासन सत्ता हातमा लिने योजना सुनाएका थिए । नरशमशेरलाई सिंहले भने, ‘हाम्रा यी केटाकेटी राजाले शासन चलाउन सक्तैनन् । २००७ साल अघिका यिनका बाबुबाजे जस्तै यिनलाई पनि थपनाका राजा बनाई म प्राइमिनिस्टर र तपाईँ कमान्डर ईन–चिफ भई शासन चलाऊँ । तपाईँको के विचार छ ?’ महेन्द्रलाई खोपीको राजा बनाउने योजना सुनाएको केही दिनमा नै सिंहको प्रधानमन्त्री पद खोसियो ।
२०२८ सालमा राष्ट्रिय पञ्चायतको सदस्य चयन भएका सिंह २०३७ सालमा निर्वाचनमार्फत राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्य बने । बहुदलको पक्षमा छु भन्दै प्रचारवाजी गर्ने सिंह अन्ततः सुधारिएको पञ्चायतको पक्षमा उभिन पुगे । १९ असोज ०३९ मा घाँटीको क्यान्सरको उपचार गर्न बैंकक गएका सिंहको उतै मृत्यु भयो । सिंहको मृत्युमा न्यूयोर्क टाइम्सले लेख्यो, ‘मुठे जुँगा पाल्ने, बलियो शरीरका सिंह नेपालीमाझ लोकप्रिय थिए । सन् १९५० ताका राणातन्त्र विरुद्धको संघर्षका दौरान किसानलाई जमिन बाँड्न थालेपछि ‘हिमालयको रविनहुड’ को उपनाम कमाए....।’
तस्वीर साभार : प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद् कार्यालयको वेबसाइट
प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ ८, २०७८ ११:३९
-1743579183-1743604118.jpg)
