विज्ञानले बदलेको विश्व, आउँदा दशक झनै रोमाञ्चक हुनेछन्

A+ A A-

सर आइज्याक न्युटन भन्थे, ‘हामीलाई अहिले जे थाहा छ त्यो थोपा हो, जे थाहा छैन त्यो महासागर हो ।’ मानिसलाई आज ब्रह्माण्डबारे ज्यादै थोरै रहस्य मात्रै थाहा छ ।

ब्रह्माण्डमा १ खर्बभन्दा बढी ‘ग्यालेक्सी’ रहेको अनुमान गरिएको छ । ती खर्बौं ‘ग्यालेक्सी’ मध्ये हाम्रो सौर्यमण्डल रहेको ‘मिल्की वे ग्यालेक्सी’ एउटा मात्र हो । हरेक ग्यालेक्सीमा १ अर्बभन्दा बढी ताराहरू छन् । ‘मिल्की वे’ मा रहेका अर्बौं तारामध्ये हाम्रो सूर्य एउटा मात्र हो । सूर्यका आठ ग्रहमध्ये पृथ्वी एउटा हो । ठ्याक्कै किटान गर्न नसकिए पनि आजभन्दा करिब ५ अर्ब वर्षपहिला पृथ्वीको उत्पत्ति भएको अनुमान छ । २० लाख वर्षपहिला आधुनिक मानवजातिको उदय भयो ।

करिब २४०० वर्षअघि ग्रीक दार्शनिक एरिस्टोटलले मानव सभ्यतामा वैज्ञानिक चेत निर्माण गरिदिए । उनको नौलो र तार्किक सोचकै कारण त्यतिबेलाको समाज उनकै विचारबाट प्रभावित भयो । उनले पृच्वी चेप्टो हैन गोलो छ भन्ने तर्क दिए । ‘पृथ्वी, सूर्य र चन्द्रमा स्थिर छैनन् । पृथ्वी केन्द्रमा छ र यसलाई सूर्य र चन्द्रमाले परिक्रमा गर्छ ।’ सोह्रौँ शताब्दीअघिसम्म मानिसले आधुनिक वैज्ञानिक चेतना, सोच र तथ्यको खास विकास गर्न सकेन ।

आधुनिक विज्ञानको जग

पन्ध्रौँ शताब्दीमा इटालीमा बहुआयामिक व्यक्ति लिओनार्दो दा भिन्चीको जन्म भयो । उनमा मान्छेको शरीरलाई चिरेर शरीरभित्रका अंगहरूको अध्ययन गर्ने हुटहुटी पलायो । भिन्चीले फोक्सो, मुटु, खप्पर, प्रजनन अंगको बनावटलाई आफ्नो ‘पेन्टिङ’मा उतारिदिएपछि मान्छेमा आफ्नो शरीरप्रति नयाँ जिज्ञासा पलायो । उनले मान्छेको मात्रै होइन, जनावरको समेत शरीर चिरेर तिनीहरूको अंगको बनावटलाई पनि आफ्नो कलामा उतारिदिए ।

भिन्चीले जहाज, हाइड्रोलिक मेसिन, गाडी, पिँध्ने मेसिन तथा पुलको काल्पनिक चित्र उतारेर मान्छेको कल्पनाशीलतामा लागेको चाबीलाई खोलिदिए । अर्थात्, भिन्चीले कला र विज्ञानको संयोजन गरे । उनले छोडेका कल्पनाले आउँदै गरेका वैज्ञानिकको मस्तिष्कलाई झकझक्याइदियो । कैयौँ वैज्ञानिक आविष्कारका लागि उनले छोडेका नोट वरदान सावित भए । सोह्रौँ शताब्दीमा कोपर्निकसको उदयले बौद्धिक क्रान्तिमा लागेको अर्को ताला खोल्यो । उनले अन्तरिक्ष विज्ञानमा गहन अध्ययन गर्दै पहिलो पटक एरिस्टोटलको विचारमाथि खण्डन गरिदिए, ‘पृथ्वी होइन, सूर्य केन्द्रमा छ र सूर्यलाई पृथ्वीलगायतका ग्रहले परिक्रमा गर्छन् ।’

गह्रौँ र हलुका वस्तुमध्ये गह्रौँ वस्तु छिटो खस्छ भन्ने मान्यतामाथि ग्यालिलियो ग्यालिलिले खण्डन गरे । हावाको अनुपस्थितिमा माथिबाट खसाउँदा यी दुवै एकैसाथ खस्छन् । यो प्रमाणित गर्न उनले दईवटा बल छड्के सतहमा खसाएर देखाइदिए । ग्यालिलिले आविष्कार गरेको टेलिस्कोपले चन्द्रमालाई हेर्दा चन्द्रमामा ठूलाठूला पहाड, बृहस्पतिको वरिपरि घुमिरहेका उपग्रह, सूर्यको सतहमा धब्बा भेटिएपछि अन्तरिक्ष थप रहस्यमय बन्यो । ‘मिल्की वे’ ग्यालेक्सीमा अनेकौँ ताराहरू देखिएपछि ब्रह्माण्डको सीमा अनन्त छ भन्ने बुझ्न कठिन भएन । हामीलाई अहिले थाहा छ, यही ग्यालेक्सीमा हाम्रो सौर्यमण्डल छ । केप्लरले कोपर्निकसको सूर्य केन्द्रित सौर्यमण्डललाई थप विकसित पार्दै ग्रहहरूको चालसम्बन्धी नियमहरू प्रतिपादन गरे ।

न्युटनको उदय

सर आइज्याक न्युटन प्रयोगात्मक विज्ञान र गणितमा निकै प्रतिभाशाली व्यक्ति थिए । सत्रौँ शताब्दीमा उनको आगमनले विज्ञानले नयाँ दिशा प्राप्त गर्‍यो । उनको पुस्तक ‘म्याथम्याटिकल प्रिन्सिपल्स अफ नेचुरल फिलोसोफी’ १६८७ मा प्रकाशित भएपछि संसारभर तरंग ल्याइलियो । उनको विश्लेषणले कोपर्निकस, केप्लर र ग्यालिलियोलाई सत्य सावित गराइदियो ।

हाम्रा स्कुलका किताबमा न्युटनको टाउकोमा स्याउ खसेपछि उनले गुरुत्वाकर्षण सिद्धान्त पत्ता लगाएको मिथक उल्लेख छ । न्युटनको टाउकोमा स्याउ खसे वा नखसेको ठोस प्रमाण भने छैन । कैयौँ वैज्ञानिकहरूले न्युटनले गुरुत्वाकर्षणबारे धेरै पहिलेदेखि सोच्न थालिसकेको कुरा बताउँछन् । जे होस्, उनको चालसम्बन्धी नियम र गुरुत्वाकर्षणको सिद्धान्तले ब्रह्माण्डबारेको व्याख्यामा नयाँ दिशा दियो । न्युटनले क्याल्कुलसको आविष्कार गरे, जुन गणित आधुनिक भौतिक विज्ञानको विकासको आधार बन्यो । न्युटनले प्रकाशका किरणमा लुकेका सात रङको रहस्योद्घाटन गरिदिए ।

न्युटनको किताबको प्रकाशनपछि विश्वमा वैज्ञानिक सूचना र चेतना बढ्दै गयो । विज्ञानबारेका संस्थाहरू क्रमश: खुल्न थाले । सन् १६६० मा लन्डनमा ‘रोयल सोसाइटी’ र १६६६ मा पेरिसमा ‘एकेडेमी अफ साइन्सेज’को स्थापना भयो । न्युटन रोयल सोसाइटीको अध्यक्षमा नियुक्त भए ‘सर’ को उपाधि प्राप्त गरी उनी सर आइज्याक न्युटनको नामबाट विश्वव्यापी रूपमा चिनिए ।

विज्ञानका यस्ता संस्थाहरूको स्थापनाले वैज्ञानिक, दार्शनिक र चिन्तक जम्मा हुने, छलफल गर्ने, परीक्षण गर्ने र आलोचना गर्ने संगम बने ।

अठाह्रौँ शताब्दीको औद्योगिक क्रान्ति

सानो छँदा जेम्स वाटले किट्लीमा पानी उम्लँदै गर्दा पानीको बाफले यसको बिर्कोलाई उचालिरहेको हेरिरहन्थे । पानीको बाफमा ठूलो शक्ति लुकेको हुने रहेछ भन्ने उनले पछि चाल पाइहाले । त्यसैले वाटले विकास गरेको वाष्प इन्जिनले यातायात र औद्योगिक क्षेत्रमा चमत्कार नै ल्याइदियो ।

यो समयमा ताप, प्रकाश, विद्युत् र चुम्बकमा शक्ति अन्तर्निहित हुन्छ भन्ने अनुमान गरिएको थियो तर ठ्याक्कै पत्ता लागिसकेको थिएन । १७७० को दशकमा वैज्ञानिक कोलम्बले विद्युतीय र चुम्बकीय शक्ति मापन गर्ने यन्त्र ‘टोर्सिन ब्यालेन्स’ को आविष्कार गरेपछि यिनीहरूमा निहित शक्ति मापन गर्न सकिने भयो ।यही समय अक्सिजन ग्यासलगायत हावाका रहस्यमय गुणहरू पत्ता लागेपछि रसायनशास्त्रको अनुसन्धान सुरु भयो ।

अठाह्रौँ शताब्दीको अन्त्य र उन्नाइसौँ शताब्दीको सुरुवाततिर विद्युत् र चुम्बकत्वमाथि गहन अध्ययनहरू भए । भोल्टा, गाल्भिनी, फाराडे, ओहमजस्ता वैज्ञानिकले यी दुई शक्तिबीचको अन्तर्सम्बन्ध र एकता पत्ता लगाए । यसकै जगमा जेम्स म्याक्सवेलले ‘इलेक्ट्रोम्याग्नेटिज्म’ भन्ने सिद्धान्त प्रस्तुत गरे । यो सिद्धान्तअनुसार विद्युत् शक्तिबाट चुम्बकीय शक्तिको विकास गर्न सकिन्छ । यसकै आधारमा इलेक्ट्रोम्याग्नेटको निर्माण गरिँदै आइएको छ । इलेक्ट्रोम्याग्नेट रेडियो, टेलिभिजन, कम्प्युटर, जेनेरेटर, डाइनामोलगायत कैयौँ उपकरणहरूमा प्रयोग गरिन्छ ।

आविष्कारमा आएको उछाल

थोमस एल्वा एडिसन पत्रिका बेच्दै रेलवे स्टेसनमा पुग्थे । त्यही रेलको डिब्बामा उनले वैज्ञानिक प्रयोग गर्न कुनै कसर बाँकी राखेनन् । त्यहाँ आगो लागेपछि कण्डक्टरले मुक्का प्रहार गरी उनको कानको जाली नै फुटाइदियो ।

कक्षाकोठामा उटपट्याङ खालका प्रश्न सोधेको र पढ्न मन नगरेको भन्दै तीन महिनामै थोमस एल्वा एडिसन स्कुलबाट निकालिए । उनकी आमाले उनलाई घरमै अक्षर चिनाइन् । उनले स्वअध्ययन गर्न थाले । नजिकको लाइब्रेरीमा जान्थे र घन्टौँ अध्ययनमा डुब्थे । उनले ९/१० वर्षको कलिलो उमरमै विज्ञानका ठूलाठूला किताब निलिदिए । उनमा अब आविष्कारको भोक बढ्दै गयो । एकपछि अर्को आविष्कारका शृङ्खला प्रारम्भ गर्न थाले । आफ्ना आविष्कारलाई औद्योगिक रूपमा उत्पादन गरे । आफ्नो नाममा १०९३ वटा वैज्ञानिक आविष्कार दर्ता गरिदिए । प्रयोग र परीक्षणमा नथाक्ने थोमस एल्वा एडिसनले सयौँ प्रयासपछि बिजुली बत्ती पनि आविष्कार गरिछाडे ।

उन्नाइसौँ शताब्दीमा विज्ञान र प्रविधि क्षेत्रमा अनेकौँ सिद्धान्त र आविष्कारहरू गरिए । यसबेला खुलेका प्राविधिक स्कुल र कलेजहरूले खोज र अनुसन्धानका लागि प्रेरित गराए । विश्वका सरकारहरूले आविष्कारका लागि वैज्ञानिकलाई आर्थिक अनुदान दिन थाले । प्रकृतिमा उपलब्ध शक्तिहरूबीचमा केही सम्बन्ध हुनुपर्छ भन्ने विश्वासका साथ हान्स क्राइस्टिएनले परीक्षणका शृंखला प्रारम्भ गर्न थाले । नभन्दै, १८२० मा बिजुलीको तारबाट पठाइएको विद्युतीय शक्तिले चुम्बकीय कम्पासमाथि प्रभाव परेको देखे । यसबाट निष्कर्ष निकाले, विद्युत् र चुम्बकको बीचमा विशेष सम्बन्ध छ । यी दुई शक्ति एकअर्कोमा रूपान्तरण गर्न सम्भव हुन सक्छ ।

यो निष्कर्षलाई १८२० मै माइकल फाराडेको खोजले अझ फराकिलो बनाइदियो । उनले एक शक्तिलाई अर्को शक्तिमा कसरी रूपान्तरण गर्न सकिन्छ भन्ने चिन्तनमा सिङ्गो जीवन नै लगानी गरे । फलस्वरूप विद्युतीय शक्तिलाई ताप, प्रकाश वा चुम्बकीय शक्तिमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ भन्ने सिद्धान्तको जन्म भयो । यसकै आधारमा अनेकौँ यन्त्रहरूको आविष्कारका लागि बाटो खुल्यो । यही समयमा ‘कुनै पनि शक्ति न त सिर्जना गर्न सकिन्छ न नष्ट नै, मात्र एक शक्ति अर्को शक्तिमा रूपान्तरण हुन सक्छ’ भन्ने विश्वव्यापी नियमको प्रतिपादन भयो । उदाहरणका लागि बिजुलीमा जोडेर हिटर बाल्दा निस्कने ताप शक्ति नयाँ सिर्जना होइन । बरु, यो विद्युत् शक्ति ताप शक्तिमा रूपान्तरण भएको मात्र हो ।

एकपछि अर्को आविष्कारका शृङ्खला प्रारम्भ गर्न थालेका थोमस एल्वा एडिसनले आफ्नो नाममा १०९३ वटा वैज्ञानिक आविष्कार दर्ता गरिदिए । प्रयोग र परीक्षणमा नथाक्ने उनले सयौँ प्रयासपछि बिजुली बत्ती पनि आविष्कार गरिछाडे ।

उन्नाइसौँ शताब्दीको सुरुवाततिर बेलायती वैज्ञानिक जोहन डाल्टनको उदयले परमाणुको अस्तित्व पत्ता लाग्यो । उनका अनुसार परमाणु पदार्थको सबैभन्दा सानो कण हो । डाल्टनकै खोजका आधारमा १८६९ मा मेन्डेलिभले पेरियोडिक टेबलको जन्म गराए । यो टेबलले तत्त्वहरूको समान र फरक गुणहरूको अध्ययनलाई सरल बनाइदियो । यस्ता खोजबाट तत्त्वहरूबीचको अन्तर्क्रिया र रासायनिक प्रतिक्रियाको नियम प्रतिपादन गर्न सकियो । उन्नाइसौँ शताब्दीको अन्त्यसम्ममा उद्योगमा आवश्यक पर्ने सयौँ यौगिकहरूको उत्पादन गर्न सकियो ।

१८५९ मा लेमार्क र डार्बिनले क्रम विकासको सिद्धान्त प्रतिपादन गरे । डार्बिनको ‘ओरिजिन अफ स्पेसिज’ पुस्तक प्रकाशित भएपछि संसारभर हल्लीखल्ली मच्चियो । मानव जातिलगायतका जीव ईश्वरले सृष्टि गरेका हुन् भन्ने त्यतिबेलासम्मको मान्यतालाई यो पुस्तकले भत्काइदियो । डार्बिनको विचारले विज्ञान, दर्शन, साहित्य, कला सबै क्षेत्रलाई प्रभावित पार्‍यो । फ्रान्सका लुई पाश्चर र जर्मनीका रोबर्ट कोचले रोगहरू लाग्ने कारक किटाणु हुन् भन्ने पत्ता लगाए । यी वैज्ञानिकले धेरै रोगहरूको कारण ब्याक्टेरिया हो भन्ने पत्ता लगाएपछि औषधि विज्ञानको क्षेत्रमा क्रान्ति नै ल्याइदियो । उनले रेबिजविरुद्धको खोपको विकास गरे ।

उन्नाइसौँ शताब्दीको मध्यतिर भूकम्प र ज्वालामुखीका नयाँ विचारहरू विकास गरिए । टेक्टोनिक प्लेट्स, पहाड र समथर जमिन निर्माणको प्रक्रियाबारे सिद्धान्तको विकास गरिए । यसरी भू–गर्भ विज्ञानको अनुसन्धानले नयाँ गति समात्यो । ग्रेगर मेन्डलले गुणहरू सर्ने नियम प्रतिपादन गरेपछि वंशाणु र जिनको अध्ययन सुरुवात भयो । जेम्स वाट्सनजस्ता वैज्ञानिकले डीएनएको बनावटबारे प्रस्ट पारेपछि बीसौँ शताब्दीको अन्त्यतिर ‘जेनेटिक इन्जिनियरिङ’ सम्भव भयो ।

आइन्सटाइनको सापेक्षतावाद

‘जीवन एउटा बाइसाइकलमा चढेजस्तै हो । यसलाई सन्तुलनमा राखिरहन तिमी निरन्तर हिँडिरहनुपर्छ ।’ वाल्टर आइजाक्सोनले आइन्सटाइनको एक बायोग्राफीमा लेख्छन्:

प्रिन्स्टन विश्वविद्यालयले उनका लागि एउटा कुनामा अफिस छुट्याइदिएको थियो । अफिसको सहयोगीले सोध्यो, 'तपाईंलाई अफिसका लागि के के चाहिन्छ ?' उनले आफूलाई चाहिने सामानको सूची दिए– एउटा डेस्क वा टेबुल, कुर्सी, कापी र पेन्सिल भए पुग्छ । अफिसको सहयोगी सूची लिएर फर्किन लाग्दा उनले फेरि थपे, ‘अँ साँची, मलाई एउटा ठूलो डस्टबिन पनि ल्याइदिनुस् है फोहोर कागजहरू फ्याँक्न ।’

आइन्सटाइनले पेपर र पेन्सिलको बलमा ब्रह्माण्डबारेका कैयौँ रहस्य उद्घाटन गरिदिए । उनलाई कुनै प्रयोगशालाको जरुरत परेन किनकि उनको मस्तिष्क नै उनको प्रयोगशाला थियो । सन् १९०५ मा आइन्सटाइनले विशेष सापेक्षता र १९१५ मा सामान्य सापेक्षताको सिद्धान्त प्रकाशित गरेपछि वैज्ञानिक जगत्‌मा हल्लीखल्ली मच्चियो । उनले न्युटनको सिद्धान्तलाई थप विकसित पारे । पारमाणविक ऊर्जा उत्पादन गर्ने बाटो देखाइदिए ।

बीसौँ शताब्दीमा सापेक्षतावाद संसारभर चासोको विषय रह्यो । यस सिद्धान्तमा निहित विषयवस्तुलाई पछि वैज्ञानिकहरूले एकपछि अर्को गर्दै परीक्षण गर्न थाले । उदाहरणका लागि, अत्यधिक गुरुत्वाकर्षण बलले प्रकाशको किरणलाई पनि बंग्याइदिन्छ भन्ने सापेक्षतामा लेखिएको सिद्धान्तलाई १९१९ मा वैज्ञानिकहरूले परीक्षण गरी हेरे । खग्रास सूर्यग्रहणको बेला अफ्रिकाबाट हेर्दै गर्दा अर्को ताराबाट आएको प्रकाशलाई सूर्यको गुरुत्व बलले बंग्याएको देखिएपछि आइन्सटाइन सही ठहरिए ।

यही सिद्धान्त लेखिएको ‘गुरुत्वाकर्षण तरंग’ को अस्तित्व सन् २०१५ मा आएर मात्रै वैज्ञानिकहरूले पहिचान गर्न सफल रहे ।

हब्बलको अध्ययनले ब्रह्माण्ड विस्तारवान् भएको भेटिनु बीसौँ शताब्दी महान् खोजमध्ये एउटा थियो । यसको अर्थ ब्रह्माण्डका ताराहरू एकबाट अर्को टाढा भागिरहेका छन् । हरेक एक अर्ब वर्षमा ५ देखि १० प्रतिशतको दरले ब्रह्माण्डको विस्तार भइरहेको छ । अर्थात् ब्रह्माण्ड पनि समाप्त हुँदैछ । तर, कम्तीमा पनि अरु लाखौँ वर्षसम्म यो समाप्त हुने छैन ।

परमाणुभित्र इलेक्ट्रोन, प्रोटोन र न्यट्रोन कण पत्ता लागेपछि रसायनशास्त्रमा नयाँ अध्याय थपियो । यी तीन कणहरू पनि अझ साना कणहरू क्वार्कबाट बनेका हुन्छन् भनी मुर्रे गेल म्यानले पत्ता लगाए ।

१९०५ मा ह्याबरले हाइड्रोजन र अक्सिजनको प्रतिक्रिया गराई एमोनिया ग्यास बनाउने पद्धतिको विकास गरे । एमोनिया ग्यास युरिया मल बनाउन प्रयोगमा आउँछ । यसपश्चात् रसायनशास्त्रलाई कृषि र औद्योगिकीकरण क्रान्तिमा प्रयोग गर्न थालियो । दर्जनौँ नयाँ तत्त्वहरूको खोजी भयो । हजारौँ रसायन उद्योग र घरायसी प्रयोजनका लागि पत्ता लाग्न थाले । बाल्यकालमा खेलौना जहाजको गहिरो छाप परेका राइट दाजभाइले १९०३ मा जहाज उडाएर प्रदर्शनी गरेपछि मानिस हावामा पनि उड्न सक्ने भयो ।

सन् १९५७ मा सोभियत संघले ‘स्पुतनिक १’ कृत्रिम भू–उपग्रह प्रक्षेपण गरेपछि विश्व अन्तरिक्ष युगमा प्रवेश गर्‍यो । त्यसको १२ वर्षपछि अमेरिकाले अन्तरिक्षयात्री निल आर्मस्ट्रोङ र एडविन अल्ड्रिनलाई चन्द्रमाको सतहमा ओराल्न सफल भयो । म्यारी क्युरीले आफ्नो पति पियारे क्युरीको साथमा रेडियम तत्त्व पत्ता लगाइन् । उनको कामले औषधि विज्ञानमा ‘एक्स रे’ प्रविधिको विकासमा भूमिका खेल्यो ।

ब्रह्माण्डको उत्पत्तिबारे ‘बिग ब्याङ थ्यौरी’ को विकास भयो । जसअनुसार सिंगो ब्रह्माण्ड पिनको टुप्पोमा अटाउने कणबाट सुरु भएर आजको विशाल अवस्थामा आइपुगेको हो । ताराहरूले प्रकाश र ताप शक्ति पैदा गर्न छाडेपछि तिनीहरू कालो अवस्थामा देखिन्छन् । जसलाई हामी ‘ब्ल्याक होल’ भन्छौँ । यसको गुरुत्वाकर्षण बल यति अत्यधिक बढी हुन्छ कि, प्रकाशको किरण त्यसमा पर्‍यो भने पनि उम्कन पाउँदैन ।

स्टेफन हकिङजस्ता वैज्ञानिकले ‘ब्ल्याक होल’ माथि खोज गरे र त्यस्ता पिण्डले ‘रेडिएसन’ फ्याँक्ने कुरा पत्ता लगाए । उनको पुस्तक ‘अ ब्रिफ हिस्ट्री टाइम’ प्रकाशित भएपछि हकिङले संसारभर ख्याति कमाए । पोलियो रोगले विश्वभर दशौँ लाख बालबालिकाको ज्यान लिएको बेला जोनस साल्कले पोलियोविरुद्धको खोप आविष्कार गरेको घोषणा गरे । बीसौँ शताब्दी औषधि विज्ञानको विकासमा धेरै महत्त्वपूर्ण रह्यो । मुटुको शल्यक्रियाका नयाँ तरिकाहरू पत्ता लागे । क्यान्सर रोगको उपचारका नयाँ विधि केमोथेरापि, रेडिएसन थेरापिजस्ता पद्धतिको विकास भयो । इन्सुलिनको विकास डायबिटिज रोगीका लागि वरदान सावित भयो । सत्तरीको दशकमा मोबाइल फोनको निर्माण भयो र इन्टरनेटको विकास भयो ।

आगामी दशकको रोमाञ्चक यात्रा

एक्काइसौँ शताब्दीको सुरुवातसँगै फेसबुक, ट्वीटर, टिकटकजस्ता सामाजिक सञ्जालको विकासले संसारका मानिसलाई एउटै कोठामा सँगै बसालेको छ । इन्टरनेट, स्मार्टफोन र रोबोटिक्सको नयाँ दुनियाँमा संसार बदलिएको छ । उद्योग, बैंक, कम्पनी तथा निर्माण कार्यमा मानिसले गर्ने काम रोबोटले गर्न थालेका छन् । ‘आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स’को विकासले मानिसको दिमागबाट असम्भव हुने कामलाई सम्भव तुल्याएको छ ।

उहिल्यै आइन्सटाइनले संकेत गरेको गुरुत्वाकर्षण तरंग २०१५ मा पहिचान गर्न सकेपछि वैज्ञानिकहरूमा उत्साह थपियो । यसले ब्रह्माण्डका बारेका थप रहस्यहरू खोल्न बाटो खोल्ने वैज्ञानिकहरूको अपेक्षा छ । मंगल ग्रहमा मानवनिर्मित यानहरू अवतरण गरिसकेका छन् । त्यहाँ अब सम्भावित जीव र मानिसलाई बसोबास गराउने सम्भावनामाथि अनुसन्धान जारी छन् । अहिले नासाको ‘पर्सेभेरन्स रोभर’ अन्तरिक्ष यान पृथ्वीबाट ३४ करोड किलोमिटर टाढा मंगल ग्रहको सतहमा पुगेर अध्ययन गरिरहेको छ । अन्तरिक्ष पर्यटनको सुरुवात भइसकेको छ ।

एचआईभी संक्रमित मानिसको आयु लम्ब्याउन सकिने ‘एन्टिरेट्रोभाइरल’ औषधिको विकास गरिएको छ । मानिसको अनुहारको समेत प्रत्यारोपण गर्न सकिने पद्धतिको विकास भएपछि नराम्रो अनुहार लिएर जन्मनुपरेका, डढेको, पोलेको र काटेको अनुहार लिएर बाँच्न बाध्य मानिसहरूका लागि वरदान सावित भएको छ । क्रोमोजोमभित्रको ‘डीएनए’ ले वंशाणुगत गुण सार्ने गर्छन् । ‘डीएनए’ भित्र पनि ‘जिन’ हरू हुन्छन् । यी जिनले प्राणीको आँखा, छालाको रङ, स्वभाव, शारीरिक बनावट, उत्पादकत्वलाई निर्धारण गर्ने गर्छन् । प्राणीको भ्रूण अवस्थामै डीएनएको जिनलाई हेरफेर गर्न सकिने ‘जेनेटिक इन्जिनियरिङ’ प्रविधिको सुरुवात भएको शताब्दीमा हामी छौँ ।

यो प्रविधि मानिसका लागि हर्माेन, एन्टिबडी, खोपको निर्माणमा प्रयोग भइरहेको छ । कृषि र पशुपालनको क्षेत्रमा आवश्यक गुण भएका अन्नबाली र पशुपालन उत्पादनमा प्रयोग भइरहेको छ । कोरोना भाइरसजस्तो विल्कुल फरक प्रकृतिको भाइरसको अज्ञात स्वरूपलाई छोटो समयमै अध्ययन गरेर केही महिनामै यसविरुद्धको खोपको विकास गर्न वैज्ञानिकहरू सफल भएका छन् । यसरी हेर्दा आगामी दशकहरूमा विज्ञान र प्रविधिले मानिसको जीवन पद्धतिमा भारी बदलाव ल्याइदिने अनुमान गर्न सकिन्छ । हामी झनै नयाँ प्रविधिको प्रयोगको रमाइलो यात्रातिर छौँ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, माघ ५, २०७८ ०९:०८