२ सय ७७ वर्षपछि पृथ्वीनारायणलाई सेनाले किन यति धेरै महत्त्व दिँदैछ ?

A+ A A-

सुर्खेतको बयलकाँडा गढीमा नेपाली सेनाका पश्चिम कमान्ड प्रमुख उपरथी प्रेम शाहीले २७ पुसमा पृथ्वीनारायण शाहको पूर्ण कदको सालिक अनावरण गरे । पृथ्वी जयन्तीको अवसरमा अनावरण गरिएको उक्त सालिक नेपाली सेनाको कालीबक्स गण (ई) र सबुज गणले बनाएको हो ।

सेनाले पृथ्वीनारायणलाई आफ्नो फौजको संस्थापक र राष्ट्र निर्माता मानेर सैनिक ब्यारेकमा उनको सालिक बनाउने अभियान नै चलाएको छ । जंगी अड्डाका अनुसार हालसम्म देशभरका सैनिक ब्यारेक र सेनाको इतिहास जोडिएका ठाउँमा पृथ्वीनारायणको सालिक बनाइएको छ । सैनिक प्रवक्ता सहायक रथी नारायण सिलवालका अनुसार कमान्ड र पृतना तहमा पृथ्वीनारायणको सालिक बनाइएको छ भने फाेटाे राख्न सबै ब्यारेकमा अनिवार्य गरिएकाे छ ।

रोचक त यो छ कि आधुनिक नेपालका प्रथम शाहवंशीय राजा पृथ्वीनारायणको सालिक बनाउने संस्थागत निर्णय सेनाले राजतन्त्र विस्थापन भएपछि गरेकाे हो । गणतन्त्र स्थापनाअघि सेनाले आफ्ना कार्यालय र ब्यारेकमा राजाहरूको फोटो मात्र टाङ्ने गर्थ्यो । गणतन्त्र स्थापना भएको एक दशकपछिचाहिँ सेनाले पृथ्वीनारायण शाहको सालिक खडा गर्न थालेको तथ्य भेटिन्छ ।

यसको सुरुवात सेनाप्रमुख राजेन्द्र क्षेत्रीको पालामा भएको थियो । क्षेत्री २४ भदौ २०७२ देखि २३ भदौ ०७५ सम्म सेना प्रमुख बनेका थिए । आफ्नै कार्यकालमा बनाउन सुरु गरिएको पृथ्वीनारायणको सालिक क्षेत्रीले अवकाश पाउनुभन्दा एक महिनाअघि अनावरण गरेका थिए । जंगी अड्डाको मुख्य भवनसम्मुख सालिक उभ्याइएको छ ।

क्षेत्रीका उत्तराधिकारी पूर्णचन्द्र थापाले पनि आफ्नो कार्यकालमा जंगी अड्डामै पृथ्वीनारायणको अर्को सालिक स्थापना गरे, आर्मी अफिसर्स क्लबअगाडि । क्षेत्रीकै पालादेखि सैनिक ब्यारेक र ऐतिहासिक गढी, किल्लाहरूमा पृथ्वीनारायणको सालिक बनाउने संस्थागत निर्णय भएको हो । त्यसपछि ब्यारेकहरूले पनि पूर्ण कद, अर्ध कदका सालिक बनाउन थालेको सैनिक प्रवक्ता सहायक रथी सिलवाल बताउँछन् ।

स–साना आकारमा छरिएका बाईसेचौबीसे राज्यलाई गोरखा राज्यअन्तर्गत ल्याउने अभियान चलाएका पृथ्वीनारायणलाई कतिपयले राष्ट्रिय एकताकर्ता मान्छन् भने कपितयले राज्य विस्तारक । उनलाई राष्ट्र निर्माता मान्ने नमान्नेबारे मत विभाजित भए पनि सेनाले भने पृथ्वीनारायणको योगदान जोगाउने नीति लिएको छ । 'सेनाकाे संस्थापक र राष्ट्रनिर्माता भएकाले संभव भएसम्म उनकाे याेगदानकाे संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्ने सेनाकाे नीति हाे । यहीअनुसार विभिन्न आकारका सालिक बनेका छन्,' उनले भने ।

पृथ्वीनारायणलाई उनकै वंशज राजा रहेका बखतकाे राजनीतिक प्रणालीमा भन्दा बढी प्राथमिकता गणतन्त्र आइसकेपछि सेनाले दिएको छ । ‘अहिलेको सेनाको जग पृथ्वीनारायण शाहले बसाएको हुँदा संस्थापक सेनापतिको हिसाबले अहिले उनको योगदानको संरक्षण गर्नुपरेको हो,’ सैनिक प्रवक्ता सिलवालले शिलापत्रसँग भने ।

अहिलेको सेनाको स्वरुप पृथ्वीनारायणले स्थापना गरेकै गोर्खाली फौजको विस्तारित रूप हो । नेपाली सेना र पृथ्वीनारायणको इतिहास लेखनीमा संलग्न इतिहासविद् दिनेशराज पन्त गोरखा राज्य विस्तारकै क्रममा सैनिक संगठनकाे वर्तमान स्वरुप बनेकाे बताउँछन् । पन्तका अनुसार यससम्बन्धी इतिहासमा दुईवटा तथ्य रहेको छ । पहिलो, कान्तिपुर राज्यअन्तर्गतको नुवाकोटमा गोरखा राज्यले विजय हासिल गर्नुभन्दा केही अघि र पछि पृथ्वीनारायणले सैनिक स्वरुप खडा गरेको । यस्तो मत हड्सनलगायतका पश्चिमा इतिहासविद्को छ ।

हड्सनले नुवाकोट विजयअघि काशीबाट फर्कंदा हतियार ल्याएपछि सबुज र वज्रवाणी दुईवटा कम्पनी खोलेको र विजयपछि वर्कन्दाज, पुरानो गोरख गण र रामदल नामक कम्पनी खोलेको लेखेका छन् । तर, वंशावलीमा भने पृथ्वीनारायणले मकवानपुर विजयपछि एउटा र बाँकी चारवटा कम्पनी त्यसको केही समयपछि खोलेको नेपाली सेनाले २०७७ मा छापेको नेपाल एकीकरणको इतिहास (वि.सं १८०१–१८७२) नामक पुस्तकमा उल्लेख छ ।

गोरखा राज्य नुवाकोटमा वि सं. १८०१ मा र मकवनापुरमा वि. सं. १८१९ मा विजयी बनेको थियो । ‘तथ्यले एकीकरणकै सेरोफेरोमा अहिलेको सेनाको स्वरुप बनेको पुष्टि हुन्छ,’ नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञसमेत रहेका इतिहासविद् पन्त भन्छन् । वि सं. १८१९ मा मकवानपुर विजयपछि श्रीनाथ, कालीबक्स, वर्दवानी र सबुज कम्पनी खाेलेकाे नेपालकाे सैनिक इतिहास भाग २ मा छ ।

सैन्य संगठनका संस्थापकको हैसियतमा पृथ्वीनारायणको योगदानलाई सेनाले बचाउन खोजेको दाबी गरेको छ । तर, २ सय ७७ वर्षको सैनिक इतिहासमा कहिल्यै नपाएको महत्त्व पृथ्वीनारायण शाहले गणतन्त्र स्थापनापछि एकाएक पाएका छन् । फेरि राज्यस्तरबाट पृथ्वी जयन्ती नमनाउने निर्णय भएपछि सेनाले पृथ्वीनारायणको महिमा संस्थागत रूपमा सुरु गरेको छ । यद्यपि सैनिक प्रवक्ता सिलवाल भने पृथ्वी जयन्तीमा माल्यार्पणका लागि राष्ट्रपतिसमेत आउने भएकाले सरकारले मनाउन छाेड्दा सेना अघि सरेको भन्न नमिल्ने बरु सरकारकै नीति अनुरुपकाे सैनिक कदम रहेकाे बताउँछन् ।

सरकारले छोड्यो, सेनाले सुरु गर्‍यो

इतिहासविद् दिनेशराज पन्तका अनुसार पृथ्वीनारायणको जन्मजयन्ती मनाउने क्रम ००७ मा प्रजातन्त्र आएपछि भएको हो । शाहवंशीय राजाबाट शासनसत्ता आफ्नो पकडमा ल्याएपछिका १ सय ४ वर्षे राणाकालभरि पृथ्वीनारायणको योगदानको शासकले सम्झना गरेनन् । योगी नरहरि नाथ र बाबुराम आचार्यले ००७ मा प्रजातन्त्र स्थापनालगत्तै पृथ्वीनारायणको दिव्योपदेश प्रकाशित गरेपछि उनको महिमा गाउने राज्यस्तरीय दैलो उघ्रिएको हो । ‘००९/१० सालतिर दिव्योपदेश छापियो र राजा महेन्द्रले पृथ्वीनारायणको जन्म दिनलाई ‘राष्ट्रिय एकता दिवस’का रूपमा लागू गराए,’ पन्त भन्छन् ।

पञ्चायत र राजतन्त्रकालमा सरकारले पृथ्वी जयन्ती मनाउन मूल समारोह समिति बनाउँथ्यो । यसरी पृथ्वीजयन्ती मनाउन उनको सालिकमा माल्यार्पण गर्न जाँदा सेनाको बग्गीमा अगाडिपट्टि जिउँदो छउञ्जेल बखतमानसिंह बस्न्यातलाई राखिएको नेपाली सेनाको इतिहाससम्बन्धी पुस्तक लेखेका पूर्वसहायकरथी प्रेमसिंह बस्न्यात बताउँछन् । ‘बखतमानसिंह पूर्वसेनापति अभिमानसिंह बस्न्यातका सन्तान हुन् । दिव्योपदेश बखतमानसि‌ंहकै घरमा भेटिएको थियो । पृथ्वीनारायणले भनेका कुरा अभिमानसिंहले टिपेका हुन्,’ उनी भन्छन्, 'त्यसैले बखतमानसिंहलाई बग्गीमा अगाडि राख्ने गरिन्थ्याे ।'

सरकारले मनाउने पृथ्वी जयन्ती समारोहमा सेना मिसिने यो क्रम राजसंस्था रहुञ्जेल कायम रहेको नेपाली सेनासम्बन्धी पुस्तक लेखेका सुवेदार मोहन थापा बताउँछन् ।

०६३ मा गणतन्त्र आएपछि भने सरकारी अड्डाबाट शाह वंशीय राजाका नामनिसानै नराख्ने निर्णय भयो । त्यसअघि राजारानीका तस्वीर सरकारी कार्यालयमा राख्ने चलन थियो । सेनाले त पृथ्वीनारायणदेखि यताका सबै राजाका तस्वीर झुण्ड्याउँथ्यो । राजतन्त्र कालमा राज सेनाकाे परमाधिपति हुने व्यवस्था थियाे । गणतन्त्र आएपछि ०६३ मा बनेको गिरिजाप्रसाद कोइराला नेतृत्वको सरकारले राजाका तस्वीर सरकारी कार्यालयबाट हटाउने पत्राचार गर्‍यो भने पृथ्वी जयन्ती नमनाउने र सार्वजनिक बिदा पनि कटौती गर्‍यो ।

यो निर्णयको विरोधमा नेपाली सेना उभियो । त्यतिबेलाका प्रधानसेनापति रुक्मांगद कटवालले राजाहरूको फोटो हटाउने सरकारको निर्णयले आफूलाई आक्रोशित तुल्याएको लिपिबद्ध गरेका छन् । यस्तो परिपत्र आएपछि प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई भेटेर सेनाको असहमति दर्ज गरेको उनले संस्मरणात्मक पुस्तक रुकमा‌‍ङ्गत कटवालमा लेखेका छन् ।

सेनाभित्र विरोधको सानो स्वर

सरकारले राजाहरूको तस्वीर नराख्न निर्देशन दिए पनि सेनाले भने पृथ्वीनारायण शाहको फोटो झन् ठूलो बनाएर कार्यालयमा राख्यो । आफूले प्रधानसेनापति निवास शशिभवनको विशिष्ट पाहुना भेटघाट कक्षमा पृथ्वीनारायण शाहको पूर्ण कदको ठूलो तस्वीर राख्न लगाएको कटवालले पुस्तकमा सगर्व लेखेका छन् । उनले तस्वीर यस्तो ठाउँमा राखेको बताएका छन् कि जहाँ नेताहरू आउँदा पृथ्वीनारायणकै ठूलो फोटोमुनि बस्छन् । आफूले जानाजान यस्तो गरेको उनले खुलाएका छन् ।

यति मात्र होइन, सबै सैनिक ब्यारेकमा पृथ्वीनारायणको फोटो राख्न कटवालले मातहतका युनिटमा निर्देशन जारी गरेका थिए । कटवालको उत्तराधिकारी बनेका दुई प्रधानसेनापतिले भने पृथ्वीनारायणबारे धेरै चासो देखाएनन् । कटवालपछि सेनापति बनेका छत्रमानसिंह गुरुङ र गौरव शमशेर जबराको कार्यकालमा पृथ्वीनारायणको विषय गौण बन्यो ।

०७२ मा राजेन्द्र क्षेत्रीले सैनिक कमान्ड सम्हालेपछि पुनः पृथ्वीनारायण चर्चा सेनाभित्र छिर्‍यो । गणतन्त्र आएपछिका सुरुकाे १० वर्ष पृथ्वीनारायण सैनिक इलाकाका तस्वीरमा मात्र सीमित थिए । सेनापति क्षेत्रीका पालादेखि पृथ्वीनारायणलाई सालिकका रूपमा सैनिक कार्यालयमा उभ्याइन थालियो । तर, सेनाभित्र पृथ्वीनारायणलाई महत्त्व दिएको विषय सानो स्वरमै भए पनि उठिरहेकै थियो । सेनाभित्र सुषुप्त अवस्थामा रहेकाे विवाद सालिक अनावरण गर्दा प्रकट भयाे । अवकाश हुने बेला क्षेत्रीले सालिक अनावरण गर्दा जीवित पूर्वसेनापति सबैको उपस्थिति थियो । तर छत्रमानसिंह गुरुङ आएका थिएनन् ।

गुरुङ पहिल्यैदेखि पृथ्वीनारायणलाई सेनाले यतिधेरै महत्त्व दिएकोमा असन्तुष्ट थिए । यसको संकेत कटवालले आफ्नो पुस्तकमा पनि गरेका छन् । पृथ्वीनारायणको तस्वीर राखेपछि राजनीतिक तहबाट विरोध हुँदा आफ्ना उत्तराधिकारी गुरुङलाई छेउमै राखेर फोटो नहटाउन सचेत गराएको कटवालले बताएका छन् । पुस्तकमा उनले लेखेका छन्, ‘त्यो (पृथ्वीनारायणको फोटो) हटाउने निर्णय छत्रमान जर्सापले नगर्नुहोला ।’

सेनाले पृथ्वीनारायणको तस्वीर नहटाए पनि ०६७ सम्म सरकारले पृथ्वी जयन्ती मनाएन । ०६८ देखि नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले पृथ्वीनारायणसम्बन्धी गोष्ठी गर्न थालेको प्रतिष्ठानका सदस्यसचिव प्राध्यापक जगतप्रसाद उपाध्याय बताउँछन् । ०७१ देखि भने पृथ्वी जयन्तीका दिन प्रतिष्ठानले शोभायात्रा गराउन थाल्यो, जहाँ नेपाली सेना र प्रहरीको झाँकी प्रदर्शन हुन्छ । ‘सरकारले पृथ्वीनारायण शाहलाई महत्त्व दिन छोडेपछि सेनाले उनको योगदानको कदर गर्ने भन्दै चासो देखाएको हो,’ ती सैनिक र सुबेदार नामक पुस्तकका लेखकसमेत रहेका मोहन थापा भन्छन् ।

संयोग, सैनिक इलाकामा पृथ्वीनारायणको सालिक बनाउन सुरुवात गर्ने क्षेत्री र त्यसलाई निरन्तरता दिने उनका उत्तराधिकारी पूर्णचन्द्र थापा दुवै गण्डकी प्रदेशका हुन् । क्षेत्री तनहुँ र थापा लमजुङका हुन् । तनहुँ र लमजुङ तत्कालीन गाेरखा राज्यका छिमेकी राज्य हुन् । थापाले सेनाप्रमुख छँदा सालिक मात्र थपेनन्, पृथ्वीनारायणले राज्य एकता गर्दा लडेका युद्धस्थानलाई जोडेर ‘एकीकरण मार्ग’ घोषणा गराए ।

गोरखादेखि नुवाकोट, पनौती, भक्तपुर, कीर्तिपुर हुँदै यो पदमार्गको रुट बनाउने सेनाको योजना छ । पृथ्वी जयन्तीका दिन सेनाले गोरखादेखि काठमाडौंसम्म पदयात्रा गर्न थालेको छ । पृथ्वीनारायण शाह अध्ययन केन्द्र जंगी अड्डामा खुलेको छ । देशभरका ब्यारेकमा चाहिँ आकारआकारका सालिक बन्दै छन् ।

-सबै तस्विर जङ्गी अड्डा

प्रकाशित मिति: सोमबार, माघ ३, २०७८ ०६:२९