मधुमेह रोग कसरी लाग्छ ? रगतमा चिनीको मात्रा कसरी नियन्त्रण गर्ने ?

A+ A A-

हाम्रो शरीरमा विभिन्न प्रकारका हर्मोन उत्पादन गर्ने ग्रन्थी हन्छन्, तिनीहरूलाई इन्डोक्राइन ग्रन्थी भनिन्छ । तीमध्येको एउटा प्याङ्क्रियाज ग्रन्थी हो । यो पेटको तल्लोपट्टि रहेको हुन्छ । यसले इन्सुलिन र ग्लुकागोन हर्मोन उत्पादन गर्छ । इन्सुलिन हर्माेनले रगतमा चिनीको मात्रालाई नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्छ भने ग्लुकागोन हर्मोनले रगतमा चिनीको मात्रा कम भएको अवस्थामा बढाउन सहयोग गर्छ ।

रगतमा चिनीको मात्रा कम वा बढी नभई ठिक्कको हुनुपर्छ । रगतमा चिनीको मात्रा आवश्यकताभन्दा बढी हुने अवस्थालाई मधुमेह वा चिनीरोग भनिन्छ । शरीरमा इन्सुलिन हर्मोनको उत्पादन कम भयो वा उक्त हर्मोनको प्रभावकारिता घट्यो भने रगतमा ग्लुकोजको मात्रा बढ्छ र यो रोग लाग्छ ।

यस्तै, रगतमा चिनीको मात्रा कम हुने अवस्थालाई ‘हाइपोग्लाइसेमिया’ भनिन्छ । सामान्य अवस्थामा हाम्रो रगतमा चिनीको मात्रा खाली पेटमा १२५ मिलिग्राम/ डेसिलिटरभन्दा कम हुनुपर्छ भने खानापछिको एक/दुई घण्टामा २०० मिलिग्राम/डेसिलिटरभन्दा कम हुनुपर्छ ।

वीर अस्पतालका इन्डोक्राइनोलोजिस्ट डा. बुद्ध कार्कीका अनुसार रगत जाँच गर्दा खाली पेटमा चिनीको लेभल १०० देखि १२५ र खानापछि चिनीको लेभल १४० देखि २०० को बीचमा हुने अवस्थालाई प्रि-डायबिटिज अर्थात् मधुमेह हुने सम्भावना भएको भनेर बुभ्नुपर्ने हुन्छ ।

ग्लुकोज के हो ?

ग्लुकोज अर्थात् चिनी हामीले खाएको खानामा हुने कार्बोहाइड्रेटको साधारण रूप हो । यसको रासायनिक सूत्र C₆H₁₂O₆ हो । खाएको खाना सानो आन्द्रामा पुगेपछि यसको भित्ताले ग्लुकोज सोसेर रगतमा पुर्‍याउँछ । रगतले यसलाई शरीरका कोषकोषसम्म पुर्‍याउनुपर्ने हुन्छ । यति नै बेला प्याङ्क्रियाजले इन्सुलिन हर्माेन उत्पादन गर्छ । यो हर्माेनले रगतमा भएको ग्लुकोजलाई सोसेर ऊर्जामा परिणत गर्न शरीरका कोषहरूलाई सहयोग गर्छ । कोषहरूमा अब ग्लुकोज र अक्सिजनका बीचमा रासायनिक प्रतिक्रिया हुन्छ र शक्ति निस्कन्छ ।

त्यसैले ग्लुकोज अर्थात् चिनी शरीरमा शक्तिको प्रमुख स्रोत हो । इन्सुलिनले यसका लागि निर्णायक भूमिका खेल्छ । यदि हामीले खाना बढी खाछौँ वा छिनछिनमा खाइरहेका हुन्छौँ भने रगतमा ग्लुकोजको मात्रा बढी हुन जान्छ । यसबेला इन्सुलिन हर्माेनले बढी भएको ग्लुकोज कलेजोमा भण्डारण गरिदिन्छ । शारीरिक काम वा व्यायाम गरेर रगतमा भएको ग्लुकोजको मात्रा नघटेसम्म कलेजोमा भण्डारण भएको ग्लुकोज निस्किँदैन । यो ग्लुकोज पेट र मांसपेशीमा बोसोमा परिणत हुन्छ ।

विभिन्न कारणले इन्सुलिन हर्माेनको उत्पादन कम हुँदै जाँदा वा यसको प्रभाव घट्दै जाँदा रगतमा ग्लुकोजको मात्रा बढ्दै जाने अवस्था नै मधुमेह हो । यसलाई नियन्त्रण गरिएन भने कालान्तरमा यसले मुटुरोग, मिर्गौलामा समस्या, दृष्टि शक्ति गुम्ने र स्नायु प्रणालीलाई बिगार्न थाल्छ । डायबिटिज पनि विभिन्न प्रकारका हुन्छन् ।

टाइप- १ डायबिटिज

हाम्रो रोग प्रतिरोधात्मक प्रणालीले गल्तीवश इन्सुलिन हर्मोन उत्पादन गर्ने कोषलाई नष्ट गर्न सक्छ । परिणाम शरीरमा पर्याप्त इन्सुलिन हर्माेन उत्पादन हुन सक्दैन । यस्तो किन हुन्छ ठ्याक्कै थाहा नहुन सक्छ । यो प्रकारको डायबिटिज बच्चा अवस्थामा पहिचान हुन्छ ।

मधुमेह लागेका व्यक्तिमा इन्सुलिन हर्मोनको कम उत्पादन वा कम प्रभावकारिताका कारणले खाएको खानाको ग्लुकोज अर्थात् चिनी शरीरको कोषमा जान पाउँदैन । परिणामस्वरुप कोषमा शक्ति उत्पादन हुँदैन । यसैकारण बिरामीलाई थकान लाग्छ ।

डायबिटिज लागेका मध्ये ज्यादै कम व्यक्तिलाई मात्र यो प्रकारको डायबिटिज लागेको हुन्छ । डा. कार्की भन्छन्, ‘यो प्रकारको डायबिटिज वंशाणुगत कारणले पनि हुन सक्छ । उपचारका लागि यस्ता व्यक्तिले नियमित रूपमा इन्सुलिन हर्मोनयुक्त औषधिको सेवन गर्नुपर्छ ।’

टाइप- २ डायबिटिज

शरीरमा इन्सुलिनको प्रभाव कम हुँदै गएमा प्याङ्क्रियाजले चिनीको मात्रालाई सामान्य बनाउन बढी इन्सुलिन उत्पादन गर्न थाल्छ । कालान्तरमा इन्सुलिनको अत्यधिक उत्पादनले प्याङ्क्रियाजका कोषहरू नष्ट हुन सक्छन् । शरीरले चिनीको मात्रालाई सामान्य बनाउन सक्दैन । मधुमेहका बिरामीमध्ये ९० देखि ९५ प्रतिशत बिरामीलाई यो प्रकारको रोग लागेको हुन्छ । यसका केही कारणहरूमा तौल बढ्नु, शारीरिक निष्क्रियता , उच्च रक्तचाप र जेनेटिक्स हुन् । यसको समयमै उपचार नभएमा जटिल समस्या निम्तिन्छन् ।

गेस्टासनल डायबिटिज

यो गर्भवती महिलामा हुने डायबिटिज हो । यसका कारणहरूमा शरीरको तौल बढी हुनु, पेटमा बच्चाको तौल पनि बढी हुनु, हर्मोनमा हुने गडबडी तथा जेनेटिक्स हुन् । तौल नियन्त्रण गर्ने, स्वस्थकर खानेकुरा तथा शारीरिक व्यायाम गरे यसबाट बच्न सकिन्छ ।

मधुमेह लागेका व्यक्तिमा इन्सुलिन हर्मोनको कम उत्पादन वा कम प्रभावकारिताका कारणले खाएको खानाको ग्लुकोज अर्थात् चिनी शरीरको कोषमा जान पाउँदैन । परिणामस्वरुप कोषमा शक्ति उत्पादन हुँदैन । यसैकारण बिरामीलाई थकान लाग्छ । छिनछिनमा भोक लाग्छ । रगतमा भएको ग्लुकोज मिर्गौलाबाट पनि बाहिर जान खोज्छ । यसैकारण व्यक्तिलाई छिनछिनमा पिसाब लाग्छ । छिनछिनमा तिर्खा लाग्छ ।

मधुमेहका लक्षण

– भोक लागिरहनु ।
– तिर्खा बढ्नु ।
– तौल घट्नु ।
– छिनछिनमा पिसाब लाग्नु ।
– थकाइ लाग्नु ।
– मुख सुक्नु ।
– छाला सुक्खा हुनु तथा चिलाउनु ।
– नसा झमझमाउनु, पोल्नु ।
– दृष्टि धमिलो हुन थाल्नु, आदि ।
– रगतमा चिनीको मात्रा कसरी नियन्त्रण गर्ने ?
– फाइबरयुक्त खाना खाने । जस्तैः तरकारी, फलफूल, अन्न र गेडागुडी ।
– तनाव व्यवस्थापन गर्ने । तनावको समयमा ग्लुकागोन र कोर्टिसोल हर्मोन उत्पादन हुन्छन् । जसले रगतमा इन्सुलिनको मात्रा बढाउँछ ।
– व्यायाम, ध्यान तथा योग ।
– पर्याप्त निद्रा ।
– प्रशस्त पानी पिउने ।
– तौलको नियन्त्रण ।
– रगतमा चिनीको मात्राको नियमित परीक्षण ।

मधुमेहका बिरामीले जुनसुकै प्रकारको कार्बोहाइड्रेटयुक्त खाना खान मिल्छ तर त्यसको परिमाण घटाउनुपर्छ । चामलको भात पनि खान मिल्छ तर ज्यादै थोरै मात्रामा । विज्ञहरूले नियमित खाने खानामा ४० प्रतिशत कार्बोहाइड्रेटयुक्त खाना र ६० प्रतिशत अन्य खाना जस्तैः प्रोटिन, भिटामिन आदि मिलाएर खानुपर्ने कुरामा सुझाव दिन्छन् । खानामा सागपात, प्रोटिन तथा सलादको मात्रा बढाउने, शारीरिक सक्रियता वृद्धि गर्ने तथा तनाव व्यवस्थापन गर्ने कदमले शरीरमा चिनीको मात्रा नियन्त्रणमा राख्न सकिन्छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस २९, २०७८ ०६:५१