नारायणहिटी संग्रहालयमा लोप भएको नेपाली वनस्पतिको इतिहास

A+ A A-

नारायणहिटीमा हाल बतासको चर्चा चुलिएको छ ।

बतास त्यही व्यावसायिक कम्पनी हो, जसलाई नारायणहिटी संग्रहालय हाताभित्रै (गेटबाट पश्चिमपट्टी) ५० हजार रोपनीको दरमा १० रोपनी जग्गामा रेस्टुरेन्ट खोल्न ठेक्का दिइएकाे थियो । तर, सार्वजनिक रूपमा विरोध भएसँगै संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयको निर्देशनमा बतासले बनाएका संरचना भत्काइएकाे छ ।

दरबार छिर्न खाेजेकाे ‘बतास’लाई बिर्सिएर वनस्पतिशास्त्री कमल मादेन भने आजभन्दा झण्डै २०० वर्षअघि नारायणहिटीमा कस्तो बतास बहन्थ्यो भन्ने कौतूहलतामा बहकिँदै गरेका भेटिए ।

साँच्चै, आजभन्दा झण्डै २०० वर्षअघि नारायणहिटीमा कस्तो बतास बहन्थ्यो होला ? त्यो बतासले कस्ता वनस्पति र फूलहरूलाई स्पर्श गर्दै बहन्थ्यो होला ? अर्थ-राजनीतिको भूमरीमा छोपिएको नारायणहिटीमा त्यो प्रेमिल बतासको खोजीले अर्थ राख्छ कि राख्दैन ? त्यो त कमल मादेन स्वयम्‌लाई पनि थाहा छैन तर मादेनको प्रश्नको उत्तर भने २०० वर्षअघि नै लेखिएको छ, पुस्तक ‘प्रोडोमस फ्लोरा नेपालेन्सिस’ मा ।

सन् १८२५ मा बेलायतबाट प्रकाशित भएको ‘प्रोडोमस फ्लोरा नेपालेन्सिस’ नामक पुस्तक नेपालको वनस्पतिबारे छापिएको पहिलो कृति हो ।

अनौठो कुरा त के छ भने, ७६६ प्रजातिका वनस्पति समावेश गरिएको उक्त पुस्तकमा अधिकांश वनस्पतिका नमुना भने नारायणहिटीको उद्यानबाट ‘डिस्कभर्ड’ भएको उल्लेख छ ।

ल्याटिन भाषामा लेखिएको उक्त पुस्तक विभिन्न समयानुक्रममा तीन वनस्पतिशास्त्रीहरूले नेपालमा अनुसन्धान गरेको आधारमा प्रकाशित गरिएको थियो ।

सन् १८०२ मा बुखानन ह्यामिल्टन, सन् १८१६ मा इडवार्ड गार्डनर र सन् १८२० मा नाथानियल वालिच यदि नेपाल नआएका भए यसरी उनीहरूको सामूहिक कामलाई लिपिबद्ध गरी उक्त पुस्तक प्रकाशित हुने थिएन । न त, नेपालको वनस्पतिको इतिहासले दुई शताब्दी पुरानो चिनारी नै पाउने थियो ।

नारायणहिटीमा लोप भएको त्यो उद्यान

यस अर्थमा हेर्दा बुखानन ह्यामिल्टन नेपालको वनस्पतिबारे अध्ययन गर्ने पहिलो पात्र थिए । जसका कारण उनलाई नेपाली वनस्पतिका पिता पनि भन्ने गरिन्छ ।

बुखानन ह्यामिल्टन नेपाल आएको झण्डै १९४ वर्षपछि मात्रै वनस्पति विभागले ‘फ्लावरिङ प्लान्ट्स डिस्कभर्ड फ्रम नेपाल २०१९’ शीर्षकमा पुस्तक प्रकाशन गर्‍यो । जसमा बुखाननले संकलन गरेका २ सय ३० प्रजातिका वनस्पति समावेश गरिएको छ । २ सय ३० प्रजातिमध्ये १ सय १४ प्रजाति त केवल नारायणहिटीबाट मात्रै संकलन गरिएको उक्त पुस्तकमा लेखिएको छ ।

‘प्रोडोमस फ्लोरा नेपालेन्सिस’ मा उल्लेख भएअनुसार त्यसबेला नारायणहिटीमा एउटा व्यवस्थित उद्यान नै थियो । राणा तथा राजपरिवारले उक्त ठाउँमा औषधीजन्य वनस्पति लगाएको हुन सक्ने आकलन गरिँदै आएको विज्ञहरूको भनाइ छ ।

ह्यामिल्टनले त्यसबखत १२०० भन्दा बढी बोटबिरुवाहरूको नमुना संकलन गरेका थिए । यद्यपि उनको अध्ययन केवल बोटबिरुवाका नाम र प्राविधिक सूचनामा मात्रै पनि सीमित थिएन । उनी यति कुशल अध्येता थिए कि उनले ती बोटबिरुवालाई स्थानीय/नेवारी भाषामा के भनिन्छ भन्नेसमेत लेखेका छन् ।

पुस्तकअनुसार नारायणहिटीबाट सतुवालगायतका रैथाने हर्बल बोटबिरुवाहरूका नमुनाहरू संकलन भएका थिए । त्यति मात्रै होइन, नारायणहिटीबाट सुनाखरीका कैयौँ सुन्दर प्रजातिसहित झाडी तथा झार वर्गका अनेकौँ सुन्दर फूल फुल्ने प्रजाति पनि पत्ता लागेको थियो । रुख समूहअन्तर्गत दुई प्रजातिका चाप पनि विश्वका निम्ति ‘डिस्कभर्ड’ भएको थियो । त्यस्तै, बाँझअन्तर्गत पनि त्यहाँबाट दुई प्रजाति डिस्कभर्ड भएका थिए ।

ह्यामिल्टनले नेपालबाट संकलन गरेको सतुवालगायतका वनस्पतिका नमुना हाल ‘द लिन्नियन सोसाइटी लन्डन’ नामक विश्वकै सबैभन्दा पुरानो प्राकृतिक संग्रहालयमा संगृहीत छ ।

भू–सतहदेखि लगभग १३ सय मिटरमा अवस्थित नारायणहिटीमा २०० वर्षअघि सतुवाजस्तो प्रजाति भेटिनु आश्चर्यको विषय भएको वनस्पतिशास्त्री मादेनको भनाइ छ । समुद्री सतहबाट करिब २ हजारदेखि ३ हजार मिटर उचाइमा मात्रै प्राकृतिक रूपमा पाइने सतुवा नारायणहिटीमा पाइनु प्रकृतिलाई नै चुनौती भएको उनको तर्क छ ।

‘२ सय वर्षअघि नारायणहिटीमा सतुवा कसरी बाँचेको थियो होला ?’, कमल मादेन आश्चर्यमिश्रित प्रश्न गर्छन्, ‘सतुवा नारायणहिटीमा बाँच्नलाई आजभन्दा २ सय वर्षअघि नारायणहिटीको जलवायु हिजोआजको करिब २ हजारदेखि ३ हजार मिटर उचाइको जस्तो हुनुपर्छ ।’

तर, के त्यो सम्भव छ ?

ह्यामिल्टनले नारायणहिटीबाट संकलन गरिएका भनी लेखेका अधिकांश वनस्पति सतुवाजस्तै महत्त्वपूर्ण र सो उचाइमा बाँच्नै नसक्ने किसिमका छन् । यस मानेमा भने वनस्पतिका जानकारहरू नै अस्पष्ट अनुमान लगाउँछन् । उनीहरू भन्ने गर्छन्, ‘बुखानन ह्यामिल्टनले अन्य ठाउँबाट नमुना संकलन गरेर स्थान भने नारायणहिटी भनेर लेखाएको हुनुपर्छ ।’

‘हुन त यी कुराहरूको कुनै आधार छैन तर अझै पनि कति कुरा अस्पष्ट नै छन्’, वनस्पति विभागका निर्देशक सञ्जीवकुमार राई भन्छन्, ‘कारण, सतुवा शिवपुरीको २६०० उचाइभन्दा माथि जंगलमा अहिले पनि पाइन्छ । तर, नारायणहिटीमा पाइँदैन ।’

आखिर किन यस्तो चलाखी भएको अनुमान गरियो त ?

भूराजनीतिले रोपिदिएको वनस्पति अनुसन्धानको बिउ

‘यसमा राजनीतिक कारण जोडिएको छ’, राई भन्छन्, ‘बुखानन ह्यामिल्टनलगायत विदेशीहरूलाई त्यतिखेरको समयमा काठमाडौंभन्दा बाहिर जान दिइँदैनथ्यो ।’

‘द लिन्नियन सोसाइटी लन्डन’द्वारा प्रकाशित पोडकाष्ट ‘रिडिस्कभरिङ नेपलिज प्लान्ट्स’ अनुसार ह्यामिल्टन एक मेडिकल सर्जन थिए, जो इस्ट इन्डिया कम्पनीअन्तर्गत सन् १८०२ मा नेपाल आएका थिए । उनको नेपाल आउनुको मूल उद्देश्य नेपालको भौगोलिक, राजनीतिक, सामरिक अवस्था अध्ययन गरी ब्रिटिस इस्ट इन्डिया कम्पनीलाई प्रतिवेदन बुझाउनु थियो ।

सोही मिसनअन्तर्गत १८०१ मा नै कम्पनी र नेपाल बीच वाणिज्य सन्धी भएको थियो । १७ अप्रिल, १८०२ मा नेपाल आइपुगेका उनीलगायत अङ्ग्रेजहरूलाई नारायणहिटी नजिकैको उद्यानयुक्त आवास दिइएको थियो ।

भनिन्छ, तत्कालीन नेपाल सरकारले उनलाई उपत्यकाबाहिर जान बन्देज गरेको थियो भने उपत्यकाभित्रै पनि उनी निगरानीमा रहन्थे ।

२०० वर्षअघिको मेडिकल शिक्षामा अनिवार्य भएको प्राकृतिक वनस्पतिको शिक्षाकै कारण हुन सक्छ, ह्यामिल्टन नेपाल आएर पनि वनस्पतिहरूको अध्ययनमा सोखकै कारण लागिपरे । यो नै नेपालको वनस्पतिसम्बन्धी पहिलो औपचारिक दस्तावेज हुन पुग्यो । त्यही क्रममा काठमाडौं उपत्यकामा विशेषतः नारायणहिटीबाट उनले प्रशस्त वनस्पतिका नमुना संकलन गरे । उनले संकलन गरेका नमुनामा नारायणहिटी, स्वयम्भू तथा ‘सेन्ट्रल नेपाल’ भनी उल्लेख भएको पाइन्छ ।

उपत्यकाको सानो भूगोल ह्यामिल्टनको सोखका लागि अपर्याप्त भएकै कारण होला, अधिकांश जानकारहरू उनको खोजमा राजनीतिक दबाबको गन्ध भएको अनुमान गर्छन् ।

बुखाननको संकलनमा उचाइमा मात्रै पाइने दुलर्भ वनस्पतिहरूको संकलन भएकै कारण पनि अधिकांशले यो दुविधाको सुविधा पाएको हाल रोयल बोटानिक गार्डेन एडिनबर्ग, बेलायतमा कार्यरत वनस्पतिशास्त्री भास्कर अधिकारी बताउँछन् । अधिकांशको अनुमानअनुसार तत्कालीन समयमा उनले शिवपुरी, चन्द्रागिरी, गोसाइँकुण्डबाट वनस्पतिका नमुना संकलन गरी ठाउँको नाम भने नारायणहिटी अथवा अधिकांशमा ‘सेन्ट्रल नेपाल’ भनी लेखाएको हुनुपर्छ अथवा वनस्पति संकलन गर्न अरुलाई तालिम दिएर संकलन गरेको हुनुपर्छ ।

हुन त त्यो समय यस्तो समय थियो, जतिबेला वनस्पतिको अध्ययन/अनुसन्धानको पालुवा नै स्वयम् भर्खरै पलाउँदै थियो । जे भेटिए पनि विश्वका लागि त्यो सूचना कुमारी नै हुने निश्चित थियो ।

एक वर्ष लामो नेपाल बसाइपश्चात् संकलन गरिएका नमुना, फिल्ड नोट र चित्रसहित ह्यामिल्टन बेलायत पुगे । र, उक्त संकलन मित्र सर जेस इडवार्ड स्मिथलाई प्रकाशनका लागि थमाएर उनी भारत फर्के । स्मिथ लन्डनबाट प्रकाशिन हुने ‘इक्जोटिक बोटनी’ जर्नलका सम्पादक थिए । स्मिथले ह्यामिल्टनका दुई/चारवटा सामग्री ‘इक्जोटिक बोटनी’ र ‘साइक्लोपेडिया’मा प्रकाशन त गरिदिए । तर, त्यसबाहेकका नमुना भने स्मिथले छाप्ने कष्ट गरेनन् । ह्यामिल्टनसँग स्मिथको व्यावसायिक जलनका कारण यसो भएको हुन सक्ने अनुमान पोडकास्टमा गरिएको छ ।

धन्य ! ह्यामिल्टनले नेपालमा संकलन गरेका वनस्पतिका नमुनाको अर्को एक सेट भने ऐल्मर बोर्क ल्यामबर्ट नामक एक व्यक्तिको निजी संग्रहालयमा पनि बुझाएका हुन्छन् । तर, फिल्डनोट र चित्र हुँदैनन् । यस कारण ती नमुनाबारे अभिलेख तयार गर्न कठिन थियो ।

यसै क्रममा सन् १८१० मा पहिलोपटक बेलायतको इस्ट इन्डिया कम्पनीको पहिलो आवासीय प्रतिनिधिस्वरूप इडवार्ड गार्डेनर नेपाल आउँछन् । र, नेपालका वनस्पतिको नमुना कलकत्तामा रहेका हाकिम (रोयल बोटानिकल गार्डेनका सुपरिटेन्डेन्ट) नाथानियल वालिचलाई पठाउन थाल्छन् । सन् १८२० मा वालिच स्वयम् एक वर्षका लागि नेपाल आउँछन् । त्यतिञ्जेलसम्म नेपालका प्रशस्त वनस्पतिहरूको नमुनाको संकलन भइसकेको हुन्छ, जसलाई पर्याप्त विवरणका साथ बेलायत नै पठाइन्थ्यो ।

बेलायतमा वनस्पतिविज्ञ डेभिड डन थिए, जो ल्यामबर्टको संग्रहालयमा लाइब्रेरियन थिए । अन्ततः सन् १८०२ देखि १८२४ सम्म ह्यामिल्टन, गार्डनर र वालिचद्वारा संकलन भएका वनस्पतिहरूको नुमनालाई डेभिड डनले लिपिबद्ध गरी सन् १८२५ मा ‘प्रोडोमस फ्लोरा नेपालेन्सिस’ शीर्षकमा प्रकाशन गर्छन्, जसमा नेपालका ७६६ प्रजातिका ‘न्यु टु साइन्स’ प्रजाति प्रकाशन भएका छन् । यो नै नेपालको वनस्पतिसम्बन्धी लेखिएको पहिलो पुस्तक हुन पुग्छ ।

वनस्पतिशास्त्री केशवराज राजभण्डारीद्वारा लिखित ‘हिस्ट्री अफ बोटानिकल एक्सप्लोरेसनस इन नेपाल : १८०२- २०१५' अध्ययन अनुसार ब्रिटिस संग्रहालयले सन् १८४२ मा ल्याम्बर्टको हर्बारियम ९ पाउन्डमा लिलामी गरेर अधिकांश टाइप स्पेसीमेनको नमूना भएको ह्यामिल्टनको नेपाल हर्बारियम किनेको थियो ।

‘वनस्पतिको इतिहास संग्रहालयको थप आकर्षण बन्न सक्छ’

नारायणहिटीबाट डिस्कभर्ड भएका वनस्पतिका ‘टाइप स्पेसिमेन’ नारायणहिटीमा संग्रह गर्नका निम्ति उताबाट ल्याउन त सकिन्न नै, तर तस्वीर नै प्रिन्ट गरेर प्रतिलिपि नारायणहिटीमा राख्न सके नारायणहिटी संग्रहालयको ओज अझ बढ्ने कमल मादेनको तर्क छ ।

‘नारायणहिटीबाट डिस्कभर्ड भएका वनस्पति त्यहीँ रोपी लहलह तुल्याउने हो भने नारायणहिटी दरबार संग्रहालय अवलोकन गर्न आउनेले नेपालको वनस्पति खोज अनुसन्धानको इतिहास बुझ्ने अवसर पाउने थिए’, उनी भन्छन्, ‘संग्रहालयअन्तर्गत बोटानिकल गार्डेन सम्मिश्रण हुने हो भने संग्रहालयको आकर्षण थप बढ्छ ।’

इतिहाससँगै विज्ञानको बतासले नारायणहिटी संग्रहालय सुसञ्जित हुने कमलको निष्कर्ष छ । हाल नेपालमा ३२४ प्रजातिका रैथाने वनस्पतिहरू छन्, जसमध्ये १३२ जेन्रा र ४५ फेमिलीका छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ १, २०७८ ०६:१५