स्थलगत : चुनढुंगा खानीले चेपाङ गाउँको उठिबास

A+ A A-

चितवनको दुर्गम क्षेत्रमा दरिन्छ शक्तिखोर । चुरे पहाडको काखमा रहेको शक्तिखोरको पनि विकट क्षेत्र हो, कोलार गाउँ । चुरे पहाडको चेपाङ बस्ती हो, कोलार ।

तर कोलार गाउँ बिस्तारै छाड्दैछन् चेपाङहरू । रहरले होइन बाध्यताले । चुनढुंगा खानीको टुप्पोमा बसेको यो गाउँका लागि त्यही खानी अभिशाप बनेर आएको छ ।

गाउँको फेदीमा रहेको खानीबाट चुनढुंगा निकाल्न सुरु भएसँगै डाँडामा रहेको सिंगो बस्ती पहिरोको जोखिममा छ । खानी सञ्चालकले यसको आकार बढाउँदै गाउँ नै खन्ने योजना बनाएपछि कोलारका चेपाङ मन मारेरै आफ्नो थातथलो छाड्ने तरखरमा छन् ।

कोलार गाउँका आधा दर्जन घरधुरीको उठिबास लागिसक्यो । खानी सञ्चालकको हप्कीदप्की सहँदै गाउँमा बसिरहेकाहरू पनि ‘आज हो कि भोलि’ भन्दै अडिइरहेका छन् ।

कोलारवासी चेपाङले गाउँ छाड्नुपर्ने पक्का छ । तर, छाडेर जाने थलोको भने ठेगाना छैन ।

कोलार गाउँ छिर्ने बाटो छेवैमा छ, सोमकुमारी चेपाङको घर । उनको घरछेउमै पुगिसक्यो खानी खोतलिरहेको डोजर । ‘घर, जग्गा छाड भनेर अस्ति नै कराउन आइसके,’ कोदोको बाला मिचिरहेकी सोमकुमारीले दिक्क मान्दै भनिन् ।

यही खानीका कारण कोलारका करिब ५५ घरपरिवार विस्थापित हुँदैछन् । स्टारलाइम नामक कम्पनीले कोलारको चुनढुंगा खानी उत्खननको ठेक्का पाएको छ । कोलारवासीलाई खानी उत्खनन गर्ने कम्पनीले दिनहुँ घर, जग्गा छाड्न धम्की दिइरहन्छ ।

खानीको यो कहर २०६४ सालदेखि सुरु भएको हो । खानी तथा भू–गर्भ विभागका प्रवक्ता तथा वरिष्ठ खानी इन्जिनियर जयराज घिमिरेका अनुसार शिवम् सिमेन्टको भगिनी संस्थाका रूपमा स्टारलाइमले ०६४ मा कोलारमा चुनढुंगा उत्खननको जिम्मा पाएको हो ।

सोमकुमारीलाई तिथि, मिति त याद छैन । तर, उनले भोगचलन गर्दै आएको जग्गा खानीले निकै पहिले लिएको हो । जग्गाका नाममा उनीसँग अब घरअगाडिको एक गह्रो र घर बनाएको ‘थाई’ (घरले चर्चेको जमिन) मात्र बाँकी छ । त्यो पनि खानीले लिइसक्यो ।

‘बाँकी सबै जमिन खनिसके । यही घर र बाँकी रहेको एउटा गह्रो पनि छाड भन्दैछन्,’ सोमकुमारीले घरअगाडिको गह्रो देखाउँदै भनिन् ।

‘६० वर्ष पुग्न दुई वर्ष बाँकी छ भन्थे,’ आफ्नो उमेरसमेत थाहा नपाउने सोमकुमारीलाई खानी सञ्चालकले झुक्याएर जग्गा हत्याए । जसलाई झुक्याउन सकेनन्, तिनलाई धम्क्याए ।

जग्गाको लालपुर्जा नभए पनि श्रीमान्‌को उपचारका लागि केही बारी बन्धकी राखेकी थिइन् सोमकुमारीले । साहुले बारम्बार पैसा देऊ भनेर ताकेता गरिरहे । तर, तिर्ने पैसा थिएन । त्यही बेला खानीले सोमकुमारीलाई पैसाको लोभ देखायो । ‘बुढालाई बचाउन सकिन्छ कि भनेर बेच्नै पर्‍यो,’ उनी बाध्यता सुनाउँछिन्, ‘आखिर बुढा पनि बाँचेनन्, घरजग्गा पनि बचेन ।’

घरबारी बेचेर सोमकुमारीको हातमा १ लाख २ हजार पर्‍यो । उनीहरूको जग्गाको लालपुर्जा थिएन । खानी सञ्चालकले लालपुर्जा नभएको जग्गा सरकारी हुन्छ भनेर सस्तोमा हत्याएको सोमकुमारी बताउँछिन् । ‘लालपुर्जा नभएको जग्गा सरकारी हो । भोलिपर्सि सरकारले बिनापैसा खोस्छ भने,’ सोमकुमारी खानी मालिकको भनाइ सम्झिन्छिन्, ‘कट्ठाको १५ हजार रुपैयाँ दिए ।’

घारबारी बेचेको १ लाख २ हजारबाट पनि आधा त उनले यसअघि ऋण काढेको साहुलाई तिरिन् । बाँकी पैसा श्रीमान्‌को उपचारमा सकियो । गएको असारमा कोरोना भाइरस संक्रमणका कारण सोमकुमारीका श्रीमान् बिते ।

कडा परिश्रम गरेपछि मुस्किलले कोदो र मकै फल्ने बारी थियो सोमकुमारीको । मकै फल्ने बारी खानीले खनिसक्यो । घरअगाडिको एक गह्रामा उनले मकै र कोदो लगाएकी थिइन् । ‘यसपालि मकै फलेन,’ मिचिरहेको कोदो देखाउँदै उनले भनिन्, ‘कोदो पनि यत्ति मात्र हो फलेको । यसपालि त भोकले नै मार्छ होला । सबै बारी आफ्नो हुँदा त फलेको अन्नले ६ महिना पुग्दैन थियो । अब त बारी पनि छैन, घर पनि छैन । के पो खाने होला ?’

सोमकुमारीका बालबच्चा हुर्किसकेका छैनन् । कान्छो छोरा ७ कक्षामा पढ्छन् । ‘यी भुराभुरी लिएर म बुढी कहाँ जानु ?’ उनी हरेस खान्छिन् ।

कालिका नगरपालिकाको ९ नम्बर वडामा पर्ने शक्तिखोरको यो विकट बस्तीमा काल बनेर चुनढुंगा खानी बसेपछि गाउँलेहरू यस्तै चिन्तामा जीवन काटिरहेका छन् ।

७० वर्षीय वृद्ध चन्द्रबहादुर चेपाङलाई केही दिनअगाडि मात्र खानीवालाले जग्गा नबेच्ने भए घरबारी डोजर लगाएर भत्काइदिन्छौँ भन्दै धम्की दिएर गए ।

खानीले निल्न लागेको आफ्नो घरअगाडि उभिएर अचेल चन्द्र सुस्केरा हालेर बस्छन् । तर, सुनिदिने कोही छैन । ‘घरजग्गा बेच्ने भए बेच, नभए हामी जसरी पनि खन्छौँ भनेका छन्,’ चन्द्रको कानमा खानीवालाको धम्की अहिले पनि गुञ्जिरहन्छ ।

चन्द्रले आफ्नो आधा बारी खानीलाई उहिल्यै दिइसके । ‘तिनीहरूलाई त्यतिले पनि पुगेन । अब यो घर र छेउमा रहेको बारी पनि खन्ने भन्दैछन्,’ चन्द्रले सुनाए ।

चन्द्र मात्र होइन, उनका बाजेबराजु यही पहाडमा जन्मे, हुर्के र माटोमा बिलाए । आफ्ना पुर्खाले नंग्रा खियाएर बनाएको घरबारी चटक्क छाड्नुपर्ने दिन आउला भनेर उनले कल्पनै गरेका थिएनन् ।

‘तर कहाँ जाने ?’

यसको जवाफ न कसैले दियो, न चन्द्र स्वयम्‌ले पहिल्याउन सकिरहेका छन् । चन्द्रसँग पनि जग्गाको लालपुर्जा छैन । कोलारवासीसँग जग्गाको लालपुर्जा नभएको चाल पाएपछि खानीले उनीहरूलाई धम्क्याउँदै घरबार त्याग्न बाध्य बनाइरहेको छ ।

‘यो त ऐलानी जग्गा हो । सरकारी जग्गा हो, तिमीहरूले दिन्नौँ भने पनि हामी खनिहाल्छौँ,’ चन्द्रले खानीवालाले भनेको कुरा उद्धृत गर्दै सुनाए । जंगल, झाडी फाँडेर आवाद बनाएको कोलार गाउँका धेरैसँग लालपुर्जा छैन ।

सरकारको हवाला दिँदै लालपुर्जा नभएको जग्गा खानीले हत्याउन थालेपछि आतंकित बनेका चन्द्रले खानीलाई दिएको आधा जग्गाबाट आएको पैसामा केही थपथाप गरेर कालिका नगरपालिकाकै सिद्धिमा थोरै जग्गा जोडेका थिए । ‘त्यही जग्गा पनि सिपकार खोलाको बाढीले पुरेर बगर बनाइदियो,’ चन्द्र पुर्पुरोमा हत्केला राख्छन्, ‘भाग्यमै नभएपछि यस्तो हुँदो रै'छ ।’

गत १७ असारमा आएको बाढीले चन्द्रको जग्गा मात्र होइन, उनको नयाँ ठेगाना र सपना पनि बगायो । पाँच छोरी, चार छोरा र चन्द्र दम्पती गरेर ११ जनाको परिवार लिएर बुढेसकालमा उनी कहाँ जाने भन्नेमा रनभुल्लमा छन् ।

‘हाम्रो तीन पुस्तासँगै जग्गाको पुर्जा छैन,’ चन्द्र भन्छन्, ‘उबेला पुर्जा नभए पनि चलेकै थियो । कसैले पुर्जा खोजेनन् । आज यो खानी आएपछि पुर्जा नभएको जग्गा तिमारको होइन भन्छन् ।’

खानीले जग्गा किन्दा पनि विभेद गरेको छ । जग्गाधनी पुर्जा भएकालाई धेरै पैसा दिएको छ । नभएकालाई थोरै । ‘पुर्जा हुनेलाई धेरै पैसा दिन्छ हामीलाई त पैसा पनि थोर दिन्छ,’ चन्द्रले भने ।

जग्गाधनी पुर्जा नभएका सोमकुमारी र चन्द्रजस्ता धेरैको जग्गा उनीहरूलाई खबरै नगरी खानीले आफ्नो बनायो भन्छन् चन्द्र । खानीले आधा खनिसकेको आफ्नो बारी देखाउँदै उनले भने, ‘त्यो बारी त डोजरले खन्न थालेपछि मात्रै उनीहरूले लिएको थाहा पाएको हुँ ।’

लालपुर्जा नभए पनि आफूले खनजोत गरिरहेको जमिन खानीले खनेपछि झगडा गर्न गएका चन्द्रलाई १५ हजार थमाएर पठाइदियो ।

‘आफूले पढेको, जानेको छैन । उनीहरूले यति पैसामा नमाने पुलिस ल्याउँछु, सरकार ल्याउँछु र यो पैसा पनि पाउँदैनस् भनेपछि मान्नै पर्‍यो,’ चन्द्र भन्छन् ।

‘पुर्जा भएकाको जग्गा त लिइसक्यो । तपाईंहरूको ऐलानी त हो भन्दै खानीले चेप्न थाल्यो,’ चन्द्रले सुनाए, ‘यो त सरकारको जग्गा हो, तपाईंको हक लाग्दैन । दिने भए देऊ नभए खन्छौँ भन्न थालेपछि डर लाग्यो र दियौँ ।’

गाउँलेहरूले जग्गा दिन्नौँ भन्दै अड्डी कसेपछि खानीले सोध्यो, ‘यो जग्गा तपाईंहरूको हो भन्ने प्रमाण के छ ?’

चन्द्र र चन्द्रजस्तै कोलारवासी नाजवाफ बने । यही नाजवाफीको फाइदा खानीले उठायो । विशाल र मनिराज चेपाङलाई कोलार छाड्न बाध्य बनायो खानीले ।

जग्गाको लालपुर्जा नभएकै कारण, खानीले दिएको पैसा लिएर कोलार छाडिसके विशाल र मनिराज चेपाङले । उनीहरू कोलारमा रहेको आफ्नो घरबार छाडेर छेउको अर्को डाँडामा बस्न आएका छन् ।

लालपुर्जा नभएकै कारण कोलारबाट धपाइएका विशाल र मनिराजको नयाँ थातथलोको पनि उनीहरूसँग कागजात छैन । विशाल भन्छन्, ‘यहाँ पनि ऐलानी जग्गा किनेर बसेको हो । माथिबाट पहिरो आउँछ, खोलाले बगाउँछ । तल रोडले बारी खन्दै छ ।’ नयाँ ठाउँबाट पनि कुन दिन उठिबास लाग्ने हो, थाहा छैन विशाल र मनिराजलाई ।

कोलार छाड्नुअगाडि विशाल र मनिराजले आफ्नो घरबारी जोगाइदिन बारम्बार नगरपालिका, वडा कार्यालय र जिल्ला प्रशासन कार्यालयलाई गुहारे । तर, कसैले उनीहरूको दुःख सुनेन । ‘जानुपर्नेजति सबै ठाउँ गइसक्यौँ । तर त्यहाँ हाम्रो दुःख बुझ्ने मानिस रहेनछन्,’ मनिराजले भने ।

मनिराज र विशाललाई खानीले धम्क्याउँदै घरबार छाड्न लगाएको हो । ‘चुनढुंगावालाले हामीलाई तिमीहरूले जग्गा हाम्रो मूल्यमा दिए ठीकै छ, नभए अख्तियार, पुलिस प्रशासन ल्याएर काम गर्छु भन्यो । धेरै ठाउँ बुझ्यौ तर, कसैले केही गरेनन्,’ मनिराज भन्छन्, ‘अनि गाउँ छोड्नुपर्‍यो ।’

कोलारमा उनीहरूको घर अहिले खण्डहर बनेको छ । खण्डहर घरहरूको सूचीमा अन्य घर पनि थपिनेछन् ।

खानीले कोलार गाउँसँगै कोलार प्राथमिक विद्यालय पनि हटाउने योजना बनाएको छ । विद्यालयका शिक्षक तथा कोलारकै स्थानीय अर्जुन चेपाङ भन्छन्, ‘यो पूरै गाउँको जग्गा उनीहरूले लिइसकेका छन् ।’

पहिला अर्जुनको घर खानी भएकै स्थानमा थियो । त्यहाँको जग्गा खानीले लगेपछि कोलार प्राथमिक स्कुलछेउमा घर बनाए । तर, खानीले अर्जुनको नयाँ बनाएको घरको जमिन पनि किनिसक्यो । ‘हामीलाई त यो डाँडामै बस्न नदिने भए,’ अर्जुन गुनासो गर्छन्, ‘खेतबारी उहिल्यै लगिहाल्यो । अब घर पनि बाँकी नराख्ने भए ।’

स्थानीयको मञ्जुरी लिएको खानीको दाबी

कालिका नगरपालिका भने बस्ती हटाउने, सार्ने विषय आफ्नो क्षेत्राधिकारमा नभएको भन्दै पन्छिरहेको छ । नगरपालिकाका सूचना अधिकारी प्रकाशचन्द्र पौडेल भन्छन्, ‘त्यो खानी स्थानीय सरकार आउनुभन्दा अगाडिदेखि नै चलिरहेको थियो । हामीले खानी सञ्चालनको अनुमति दिँदैनौँ । संघ सरकारले दिने हो । हामीलाई बस्ती सारेको विषयमा केही जानकारी छैन ।’

खानी तथा भूगर्भ विभागका प्रवक्ता तथा वरिष्ठ खानी इन्जिनियर जयराज घिमिरेका अनुसार कोलारमा चुनढुंगा उत्खनन गर्ने अनुमति पाएको स्टारलाइमले बस्ती विस्थापन गर्ने कुरा विभागलाई सुनाएको थियो । ‘स्थानीयको अनुमति र स्वीकृति भएमा बस्ती सार्न पाउँछ । जग्गाधनीको मञ्जुरीनामा नभई पाइँदैन,’ घिमिरे भन्छन् ।

बस्ती विस्थापन गर्नुपर्ने भएमा स्थानीय तहको अनुमति र सार्वजनिक सुनुवाइ गर्नुपर्ने नियम रहेको पनि घिमिरेले बताए । तर, कोलारका स्थानीयवासी भने बस्ती सार्ने र खानीलाई जग्गा दिने विषयमा सार्वजनिक सुनुवाइ नगरेको बताउँछन् ।

कोलारको बस्ती विस्थापन गर्न लागिपरेको स्टारलाइमका प्रबन्धक देवराज भण्डारी स्थानीयको मञ्जुरीमा घरजग्गा खरिद गरिएको दाबी गर्छन् । ‘उहाँहरूले जग्गाको मञ्जुरीनामा दिनुभएको छ । हामीले जग्गाको पैसा तिरेका छौँ,’ भण्डारी भन्छन् ।

चुनढुंगा खानीले बस्ती नै जोखिममा पर्ने भएपछि नगरपालिकाकै रोहबरमा बस्ती सार्ने सम्झौता भएको उनले दाबी गरे । यद्यपि उनले यस्तो सम्झौताको प्रमाण देखाउन भने इन्कार गरे । नगरपालिकाकी उप्रमुख कमला भट्टराई भने कोलारको बस्ती सार्ने विषयमा नगरपालिकाले कुनै सम्झौता नगरेको बताउँछिन् । ‘त्यस्तो कुनै सम्झौता भएको छैन,’ उनले भनिन्, ‘कोलारमा कोही पीडित छन् भने बरु नगरपालिका पठाइदिनुहोस्, हामी समाधान गर्छौं ।’

चुनढुंगा उत्खनन गरिरहेको स्टारलाइम माइनिङले कोलार क्षेत्रको करिब ७ हेक्टर जमिन खानी प्रयोजनका लागि लिने योजना छ । आफूहरूले स्थानीयलाई धम्क्याएर, फकाएर, झुक्याएर जग्गा नलिएको भण्डारी दाबी गर्छन् । ‘हामीले त झन् ऐलानी जग्गाको पनि उहाँहरूलाई पैसा दिएका छौँ,’ भण्डारी भन्छन्, ‘त्यस्तो धम्क्याउने भए त ऐलानी जग्गाको पैसा किन दिन्थ्यौँ ?’

खानी सुरु नहुँदासम्म कोलारवासीलाई आफ्नै जग्गा भोगचलन गर्न दिएर कम्पनीले उदारता देखाएको भण्डारीको दाबी छ । ‘हामीले उहिल्यै अनुमति लिइसकेका हौँ,’ भण्डारी भन्छन्, ‘खानी पूर्ण रूपमा सञ्चालन नहुँदासम्म बस्न भनेका छौँ । खानी सुरु भएपछि त छाड्नैपर्छ । सरकारले नै जग्गा हामीलाई दिएपछि, जग्गा छाड्दिनँ भन्न त पाइँदैन नि ।’

वडा नं ९ का वडाअध्यक्ष हेमबहादुर क्षेत्री भने जग्गा किनबेचमा स्थानीय सरकारले समन्वय नगरेको बताउँछन् । ‘त्यहाँ पहिला थोरथोरै खानी चलेको थियो । हामीले जग्गा किनबेचमा समन्वय गर्दैनौँ । त्यहाँका केही ऐलानी र केही पुर्जा भएका जमिन छन् । कतिखेर किनबेच गर्छन्, हामीलाई जानकारी नै हुँदैन । स्थानीयलाई नै उठाउन परेपछि त जानकारी हुनुपर्ने हो । तर, हामीलाई कसैले जानकारी दिएको छैन,’ वडा अध्यक्ष क्षत्रीले शिलापत्रसँग भने ।

सरकारी निकाय र खानीको यो गन्जागोलबीच आफ्नो थातथलोबाट उठिबास लाग्न लागेका कोलारका चेपाङ भने निरीह बनेका छन् । कोलारको गाउँ नै विस्थापित गर्ने ध्याउन्नमा लागेको चुनढुंगा खानीविरुद्ध नेत्रविक्रम चन्द ‘विप्लव’ नेतृत्वको माओवादीले ०७१ मा उत्खनन रोक्न माग गर्दै जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा ज्ञापनपत्र बुझाएको थियो ।

स्टारलाइमले कोलारको बस्ती मात्र होइन, शक्तिखोर पहाडमा रहेको ऐतिहासिक उपरदाङ गढी क्षेत्रमा पनि चुनढुंगा खानी चलाउने तयारी खानी तथा भूगर्भ विभागको छ । विभागका प्रवक्ता घिमिरेका अनुसार उक्त कम्पनीले त्यहाँ खानी उत्खननको स्वीकृति पाइसकेको छ । कोलार गाउँको ठीक माथि छ उपरदाङ गढी । उपरदाङ गढी चितवनको पुरानो सदरमुकाम हो । यो गढी बहादुर शाहका पालामा बनाइएको थियो ।

‘हाम्रो त तल पनि खानी, माथि पनि खानी,’ कोलारका स्थानीय चन्द्र चेपाङ भन्छन्, ‘हाम्रो घरबार उठ्यो यी खानीले गर्दा ।’

खानी तथा भूगर्भ विभागबाट स्टारलाइमले दैनिक १ सय ६५ टन चुन ढुंगा निकाल्न पाउने अनुमति पाएको छ ।

स्टारलाइमले उत्खनन गर्न थालेका यी खानीले कोलारको प्राथमिक विद्यालय, कोलार गाउँ, शक्तिखोर, पिठुवा र जुटपानी क्षेत्रको खानेपानीको स्रोत कयरखोलाको मुहानमा पनि असर गर्ने बताउँछन् चितवन चेपाङ संघका अध्यक्ष भीमबहादुर चेपाङ ।

०७४ को चैतमा पनि कोलारमा रहेको चुनढुंगा खानी बन्द गर्न स्थानीयले वडा भेलामा दबाब दिएका थिए । ०७५ जेठमा विप्लव समूहका कार्यकर्ताले खानी उत्खनन गरिरहेको डोजरमा आगजनी गरेका थिए । तर, खानी उत्खनन रोकिएन ।

अनेक उपाय लगाउँदा पनि आफ्नो भूमि जोगाउन नसेकाका कोलारवासी सुस्तसुस्त रूपले बस्ती छाड्दैछन् । तर, सबैसँग गाउँ छाडेर जाने नयाँ गन्तव्य भने छैन ।

आफू बसिरहेको घर देखाउँदै सोमकुमारी भन्छिन्, ‘यो त उनीहरूको भैहाल्यो । आफ्नो जाने ठाउँ पनि छैन । उतातिरबाट अलिकता बचेको बारी पनि रोडले काटिहाल्यो ।’

सोमकुमारीलाई घरबारी बेच्न मन थिएन । तर, घरबारी मुन्तिर खानीले खन्न थालेपछि पहिरो जाने खतरा बढ्यो । अनि दुई/चार रुपैयाँ आउँछ कि भन्ने आसमा उनले घरबार नै बेचिन् । ‘जग्गाको चर खन्न थालिसके । पहिरो गइहाल्छ भनेर प्रतिकट्ठाको ५ हजार रुपैयाँमा बेचेको,’ केही बेर टोलाएपछि उनले भनिन्, ‘अनि के गर्नु त ?’

सोमकुमारीको जीवन नै दुःख र कष्टको गठजोड हो । लालपुर्जा नभएकै कारण भूकम्पमा भत्किएको घर बनाउन पनि उनले सरकारी अनुदान पाइनन् । नयाँ ठाउँमा जग्गा किन्ने प्रयास गर्दा पैसा पुगेन ।

सोमकुमारी, चन्द्र, अर्जुन, विशाल र मनिराजजस्ता कोलारका चेपाङहरूले सुकुम्बासी आयोगको फाराम भरेका छन् । आयोगबाट घरबास पाउनु त कता हो कता, उल्टै भएको घरबास पनि छाड्नुपर्ने बाध्यता आइलागेको छ ।

आदिवासी अधिकारसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय घोषणापत्र र अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन महासन्धिअनुसार कुनै पनि ठूला निर्माण परियोजना गर्नुअगाडि परियोजना क्षेत्रमा बसोबास गर्ने स्थानीयसँग स्वतन्त्र तवरमा अग्रिम जानकारीसहितको मञ्जुरी लिनुपर्ने हुन्छ । नेपालले पनि यी कानुन अनुमोदन गरेको छ ।

आदिवासीको अधिकारसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय घोषणा २००७, अनुसार आदिवासी, जनजातिलाई विकास परियोजनाका नाममा उनीहरू बसोबास गरिरहेको पुर्ख्यौली थलोबाट बलपूवर्क हटाउन पाइँदैन । ‘हटाउनैपरे उनीहरूकाे विचार डरधम्की, त्रास बेगर स्वतन्त्रपूर्वक सुनुवाइ गरेर मात्रै उचित नयाँ वा वैकल्पिक ठाउँमा स्थानान्तरण गरिनुपर्छ, नत्र आधारभूत रूपमा बाँच्न पाउने मानवअधिकारको ठाडै उल्लङ्घन हाे,’ जनजाति महासंघका उपाध्यक्ष गाेबिन्द छन्त्याल भन्छन् ।

चेपाङ एसोसिएसन चितवनका अध्यक्ष भीमबहादुर चेपाङ कोलारका चेपाङलाई लोभलालच र डरत्रास देखाउँदै उनीहरूको जग्गा खानीले खोसेको बताउँछन् । ‘चेपाङ समुदायमा पढेलेखेका मान्छे छैनन् । त्यसैको फाइदा उठाउँदै कतिलाई पैसाको लोभ देखाए कतिलाई धम्क्याएर जग्गा लिए,’ उनी भन्छन् ।

कोलारका चेपाङलाई पुनःस्थापना गर्ने ठाउँ तयार गर्नुपर्ने आवाज आफूहरूले उठाए पनि सबैले अनदेखा गरेको भीम बताउँछन् । ‘हाम्रो कुराको सुनुवाइ नै भएन । कोलारवासीको बिचल्ली हुनेगरी उनीहरूलाई घरबार त्याग्न लगाइँदैछ,’ उनी भन्छन् ।

राति आएर डोजरले खन्यो भने आफूहरूलाई पहिरोले पुर्ने चन्द्रको चिन्ता छ । ‘तै दिनमा खन्यो भने भाग्नसम्म पाइएला कि ?’ उनी चिन्ता व्यक्त गर्छन् ।

पिता, पुर्खाले आर्जेको जमिन आफूबाट खोसिएपछि बिचल्लीमा परेका कोलारवासी आफूहरू चेपाङ भएकै कारण कसैले सहयोग नगरेको ठान्छन् । ‘हामी त ‘लाटोगाँडो जात’ भनेर कसैले यताबाट दोबार्‍यो, कसैले उताबाट,’ चन्द्रले भने ।

कोलारवासीलाई गाउँबाट विस्थापित बनाएर गाउँ पुग्ने सडक धमाधम बन्दैछ । स्थानीय नेताहरूले घरघरमा खानेपानीको धाराको सुविधा दिने वाचा गरेका थिए । ‘नेताहरू धारा, रोड गाउँमा ल्याउँदैछौँ भनिरहेका छन्,’ सोमकुमारी गम्छिन्, ‘मान्छे नै नभएपछि यी सब चीजको के काम अब ?’

अब गाउँमा कोही नेता पसे भने यो भाव सुनाउने सुरमा छिन् उनी ।

हामी चेपाङ बस्तीबाट फर्कंदा खानीबाट चुनढुंगा निकाल्न डोजर शक्तिखोर बजारबाट उकालो लागिरहेका थिए । डोजर बस्तीतिर उकालो लागेसँगै चन्द्र चेपाङहरूको त्रास र पीडाको पारो पनि उकालो लाग्छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, पुस २८, २०७८ ०६:३८