संशोधनवादीहरू समाजवादलाई नै तोडमरोड गर्ने प्रयास गर्दैछन्

A+ A A-

समाजवादी क्रान्ति र सामाजिक-आर्थिक संरचनाहरूको निर्माण एउटा जटिल र बहुआयामिक प्रक्रिया हो । यद्यपि ऐतिहासिक आर्थिक-सामाजिक विकासको समानस्तर भएका सबै देशहरूमा समाजवाद निर्माणको प्रक्रिया, यसका आमनियम र आधारभूत संरचनागत ढाँचा मोटामोटी रूपमा समरूप नै हुन्छन्, तर यसमा सङ्क्रमण र निर्माण प्रक्रियाका जटिलता र अन्तरद्वन्द्व देशको अवस्था विशेषअनुसार फरक हुने गर्छन् । यसकै आधारमा समाजवादमा सङ्क्रमण र त्यसको निर्माणका विविध रूपहरू देखापर्दछन् ।

समाजवादका सारको एकत्व र रूपका विविधताको विषय एकअर्कोसँग अभिन्न रूपमा जोडिएका विषय हुन् । उपरी रूपमा हेर्दा तत्कालीन अवस्थामा 'समान आर्थिक सामाजिक विकासको स्तर भएका विश्वका विकसित पुँजीवादी देशहरूमा करिब(करिब उस्तै रूप र करिब(करिब एउटै समयमा समाजवादी क्रान्ति सम्पन्न हुनेछ' भन्ने मार्क्सको प्रारम्भिक अवधारणा र 'पुँजीवादको असमान विकासको नियमअनुुसार यसको वर्तमान साम्राज्यवादी चरणमा भइरहेको असमान आर्थिक र राजनीतिक विकासको अवस्थाले सर्वप्रथम केही देशहरूमा वा भनौँ एउटै देशमा पनि समाजवादमा सङ्क्रमण सम्भव बनाएको मात्र होइन, त्यसका आधार पनि प्रस्तुत गरेको छ । त्यति मात्र होइन यसले समाजवादमा सङ्क्रमणका विविध रूप हुन सक्छन् भन्ने सिद्धान्तलाई प्रतिपादित र विस्तारित गर्ने आधार पनि प्रस्तुत गरेको छ' भन्ने लेनिनको निष्कर्ष मार्क्सको भनाइसँग बाझिएको जस्तो देखिन सक्छ ।

तर, यथार्थमा त्यस्तो होइन । यस सम्बन्धमा लेनिनले भनेका छन्- 'विशिष्ट सामाजिक-आर्थिक संरचना, मानिसको दैनिक जीवनको अवस्था, सङ्क्रमणका लागि आमजनताको तयारी, एउटा विशेष योजना कार्यान्वयनप्रतिको कटिबद्धता आदिले समाजवादमा सङ्क्रमणको बाटो निर्धारण गर्छन् ।' तथ्य के हो भने भिन्न-भिन्न सामाजिक आर्थिक र राजनीतिक संरचना भएका देशका कम्युनिस्ट पार्टीहरू, जसले समाजवादमा सङ्क्रमणको कार्यभार लिएका हुन्छन्, समाजवादमा सङ्क्रमण र त्यसको निर्माणका लागि आ-आफ्नो अवस्थाअनुकूल सैद्धान्तिक रूपमा उस्तै र व्यावहारिक रूपमा आ-आफ्ना सम्भावना हेरी विभिन्न बाटो अपनाउने गर्छन् । यसबाट नै समाजवादमा सङ्क्रमणका सारको एकत्व र रूपको विविधता निर्धारित हुने गर्दछ । यस विषयमा लेनिनले स्पष्ट रूपमा भनेका छन्- 'सम्पूर्ण देशहरू समाजवादमा पुग्नेछन्, यो अपरिहार्यता हो, तर सबै देशहरू समान रूपले होइन, प्रत्येकले यस प्रक्रियामा जनतन्त्रका, सर्वहारा अधिनायकत्वका, सामाजिक जीवनका विविध पक्षमा, समाजवादमा सङ्क्रमणका विविध रूपहरूलाई, आ-आफ्नै तरिकाले प्रस्तुत गर्नेछन् । (लेनिन, सङ्कलित रचना ठेली १०) ।

अक्टोबर क्रान्तिपछि, विशेष गरेर दोस्रो विश्वयुद्धपछि, पूर्वी युरोपका विभिन्न देशहरू, चीन, क्युबा, भियतनाम आदि जस्ता देश तथा नवस्वाधीन देशहरूमा समाजवादमा सङ्क्रमणको क्रममा देखिएका विविध रूपहरूले यसको परिपुष्टि गरेको छ, जसमा सोभियत सत्ता, नेसनल डेमोक्रेसी, पपुलर डेमोक्रेसी, न्यु डेमोक्रेसी आदिजस्ता विभिन्न स्तर र रूपका सर्वहारा अधिनायकत्वका विशिष्ट रूप थिए । लेनिनले भनेका छन्, 'त्यस्ता देशहरूमा (कम विकसित तथा नवस्वाधीन देशहरूको सन्दर्भमा) कम्युनिस्टहरूको नेतृत्वमा श्रमजीवी जनताले सत्ता लिएमा पनि सबै ठाउँमा निजी सम्पत्तिको उन्मूलन वा सानातिना उद्योग-व्यापारको उन्मूलन र सत्ताच्युत गरिएका शोषक वर्गलाई उनको मतदान अधिकारबाट वञ्चित गर्नु अपरिहार्य अनिवार्यता छैन । त्यसकारण कम्युनिस्ट तथा वर्कर्स पार्टीहरूले आ-आफ्नो देशका विशिष्टताहरूको गहिराइपूर्वक अध्ययन गरी समाजवादमा सङ्क्रमण र समाजवादको निर्माणका लागि आफ्नै सिर्जनात्मक र बढी प्रभावकारी बाटो खोज्नुपर्दछ । मार्क्सले हामीलाई केवल सामान्य निर्देशक सिद्धान्त दिएका छन् जसको व्यावहारिक कार्यान्वय विभिन्न देशमा विभिन्न किसिमले हुनेछ ।' (तेस्रो अन्तर्राष्ट्रियको दस्तावेज)

मार्क्स र लेनिनको देश र अवस्था सापेक्ष समाजवादी क्रान्ति र समाजवाद निर्माणका विविध रूप हुन सक्दछन् भन्ने भनाइको सारलाई बंग्याउँदै आधुनिक संशोधनवादी चिन्तकहरू 'समाजवादका विविध रूप' हुन सक्छन् भन्ने नाउँमा सामाजवादको सारलाई नै तोडमरोड गरी समाजवादलाई नै नयाँ रूपमा परिभाषित गर्ने प्रयास गर्दैछन् र यसलाई मार्क्सवादको नयाँ अध्यायका रूपमा प्रस्तुत गर्ने प्रयास गर्दैछन् । यो सत्य हो, समाजवादमा सङ्क्रमणका मार्गहरूका विविधताको सम्भावनालाई मार्क्स र लेनिनले अहम् स्थान दिएका छन्, तर यो विविधता समाजवादी लक्ष्य प्राप्त गर्ने बाटाहरूबीचको विविधता हो न कि सामाजवादका सारको विविधता ।

समाजवादी संरचनाको सार, अर्थात् सामूहिक स्वामित्वमा आधारित उत्पादन प्रणाली, सामूहिक उपभोग र राष्ट्रिय सम्पत्तिमाथि सामूहिक स्वामित्वसहितको सामाजिक-आर्थिक संरचना र वर्गीय शोषणविहीन समाजको निर्माण, सर्वत्र एउटै हो । अन्यथा त्यो संरचना समाजवाद हुन सक्दैन । समाजवादी क्रान्तिको सम्पन्नता र समाजवादी आर्थिक-सामाजिक संरचनाका निर्माणको प्रक्रिया जटिल र बहुआयामिक प्रक्रिया हो । यो प्रत्येक देशको अवस्थाअनुसार भिन्नभिन्न रूप र स्तरको हुन सक्दछ, तर समान ऐतिहासिक विकासको स्तर भएका सबै देशहरूका लागि आर्थिक-सामाजिक संरचना आमरूपमा समान हुन्छन् । कुनै पनि आर्थिक-सामाजिक संरचनाको परिचायक उसको उत्पादन प्रणाली र उत्पादन सम्बन्ध, वितरण प्रणाली, राज्यसत्ताको स्वरूप, सामाजिक वैचारिक आधार आदि नै हुन् र समाजवादका लागि पनि यही पहिचान सत्य हो, जसको मापन उत्पादन, उपभोग र स्वामित्वको चरित्र र अवस्थाको आधारमा मात्र गर्न सकिन्छ ।

नयाँ आर्थिक-सामाजिक संरचनामा रूपान्तरणका प्रक्रियाको विविधता र त्यसको विशिष्ट रूप समय र समाजका विभिन्न पक्षहरूको अवस्थामा निर्भर रहन्छन् । जस्तो कि युरोपेली देशहरूमा पुँजीवादी संरचनाको जन्म र विकास आ-आफ्नो देशका सामन्ती संरचनाहरूको अवस्था र सङ्घर्षका विविध रूप र स्तर पार गर्दै अगाडि बढेको छ भने संयुक्तराज्य अमेरिकामा, जहाँ पुँजीवादी संरचनाको विकास अपेक्षकृत धेरै पछि भयो, त्यहाँ यसले सामन्तवादी संरचनासँग सङ्घर्ष गर्नै परेन र सोझै विकसित पुँजीवादी संरचनाको रूप लिँदै तीव्र गतिमा पुँजीवादको विकास गर्‍यो । यसको विपरीत रूसमा यसले भूदासताका अवशेषहरूको व्यवधान झेल्नुपर्‍यो र पुँजीवादी संरचनाको विकास अपेक्षाकृत धीमा गतिमा भयो । चीनमा लामो किसान विद्रोह र औद्योविक क्षेत्रमा समेत सामन्ती अभिजात वर्गको बलियो नियन्त्रणको अवस्थामा पुँजीवादको विकास प्रक्रिया अगाडि बढ्यो र भियतनाममा प्रमुख रूपमा फ्रान्सेली साम्राज्यवादी पुँजीवादको जगमा पुँजीवादी संरचनाको विकास भयो र त्यसै जगबाट समाजवाद निर्माणको प्रक्रिया अगाडि बढाइयो आदि ।

पुँजीवादी संरचनाको विकास प्रक्रियाको विश्लेषण गर्दै मार्क्स भन्नुहुन्छ- 'पुँजीवादको ऐतिहासिक विकासभन्दा पहिलेको चरणमा, भनौँ पूर्व-पुँजीवादी संरचनाहरूको चरणबाट, विभिन्न देशहरूमा, जस्तै फ्रान्स, इङ्ग्ल्यान्ड, नेदरल्यान्ड, जर्मन आदिमा सामन्तवादबाट पुँजीवादी संरचनामा सङ्क्रमण भिन्ना-भिन्नै समय, अवस्था र प्रक्रिया हुँदै विभिन्न चरण र क्रमिकतामा भएको इतिहास छ । (मार्क्स - क्यापिटल ठेली-१) ।

सङ्क्रमणका रूपहरूमा यस्तै समानता र विविधता वर्गविहीन आदिम कबिलाई साम्यवादी सामाजिक संरचनाबाट वर्ग विभाजित दास व्यवस्थामा प्रवेश गर्दाको ऐतिहासिक चरणमा पनि देख्न सकिन्छ । कुनै देश आदिम कबिलाई साम्यवादबाट सापेक्षिक रूपमा कम प्रतिरोधी बाटो हुँदै सोझै सामन्ती संरचनामा प्रवेश गरेको इतिहास छ भने कुनै देश लामो दासप्रथाको भोगाइ र त्यसविरुद्ध दासहरूका अगणित विद्रोहपछि सामन्तवादमा प्रवेश गरेको इतिहास छ । यस्तै काल, परिस्थिति, समय तथा सङ्क्रमणका रूपहरूको विविधता दासयुगीन सामाजिक संरचनाबाट सामन्ती संरचनामा प्रवेश गर्दा र सामन्ती संरचनाबाट पुँजीवादमा सङ्क्रमण गर्दा पनि देखिन्छ । यस्तै सङ्क्रमणकालीन ऐतिहासिक विकासको एकत्व र विविधता विभिन्न मुलुकले समाजवादमा सङ्क्रमण गर्दाको अवस्थामा पनि रहेको छ र रहनेछ । आज तीमध्ये कतिपय मुलुकहरूमा समाजवादी संरचना रहेनन् त्यो भिन्न कुरा हो, तर, समाजवादमा सङ्क्रमणका तिनका आ-आफ्नै विशिष्टता र आ-आफ्नै रूप थिए ।

वास्तवमा भन्ने हो भने समाजवादको निर्माण त्यसका सामान्य वस्तुगत नियमहरू तथा आवश्यक आर्थिक सामाजिक विशिष्टताहरूको जगमा उभिएर सङ्क्रमण प्रक्रियाको कार्यान्वयन मार्क्सवादी क्रान्तिकारी वैज्ञानिक सिद्धान्तको अनुशरण गरेर मात्र गर्न सकिन्छ । अर्को कुरा स्वःस्पूmर्त रूपमा यो आउँदैन बल्की वस्तुगत यथार्थको वैज्ञानिक विश्लेषण र त्यसअनुसार रूपान्तरणको कार्यक्रम, व्यावहारिक कार्यनीति र रणनीतिबाट मात्र प्राप्त गर्न सकिन्छ । तर, सारमा समाजवादी संरचना हुनका लागि त्यसले अनिवार्य रूपमा सामाजिक जीवनका प्रत्येक क्षेत्रमा समाजवादी सामाजिक, आर्थिक, वैचारिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध स्थापना गरेको हुनुपर्दछ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, पुस २४, २०७८ १६:१८