राष्ट्रिय एकता दिवस र दिव्योपदेशलाई लोकतन्त्रमा यसरी बुझौँ

A+ A A-

'पृथ्वीनारायण एक क्रूर र जातीय भेद गर्ने राजा थिए भन्छन्, तिनका नाममा राष्ट्रिय एकता दिवस मनाउन म त गइनँ विष्णुजी, बिदा पनि थिएन', राजतन्त्र फाल्ने आन्दोलनमा उहिले एक/दुई टायर बालेको, अश्रु ग्यास खाएको र अहिले रोजगारीका लागि विदेश जान प्रयासरत मेरा एक मित्रले भने ।

'गणतन्त्र नेपालमा पृथ्वीनारायणलाई फालिएको शाहवंशका राजाभन्दा पनि राष्ट्रिय एकताका प्रतीकका रूपमा हेरिनुपर्छ', मैले संयमित भएर भनेँ । हरेक राष्ट्रको निर्माणमा, स्वतन्त्रता सङ्ग्राममा योगदान दिएका अभियन्ता, सेनानी या जननेताको स्मरण गरिन्छ । फालिएको शाहवंशलाई एकताको प्रतीकको रूपमा हेर्दा राजसंस्था फर्काऊँ भन्ने प्रतिगमनकारी तत्त्वहरू सक्रिय होलान् भन्ने डर लाग्छ भने अमर सिंह थापा या बलभद्र कुँवरजस्ता स्वाभिमानी वीर पुर्खाको नाममा एकता दिवस मनाउँदा पनि हुन्छ । यहाँ राष्ट्रिय एकता र स्वाभिमानको कुरा हो, राजतन्त्रको हैन ।

जहानियाँ शासन, अधिनायकवाद लाद्ने प्रयास, भ्रष्टाचार, कुशासन, नातावाद, कृपावाद चलाएका आधारमा नेपालमा कुनै वंशप्रति घृणा गर्ने हो भने नेपालमा सबै शाह, राणा, थापा, चन्द, विष्ट, कोइराला, देउवा, खनाल, नेपाल, भट्टराई, दाहाल र ओलीजस्ता सबै जातिलाई देशनिकाला गरे हुन्छ । र, यी सबैलाई नेपाल सरकारको उच्च ओहदामा नियुक्त हुनबाट प्रतिबन्ध नै लगाए पनि हुन्छ ।

नेपाललाई शासकहरूले इतिहासदेखि वर्तमानसम्म विभिन्न कालखण्डमा प्रताडित गरिरहे । राज्यशक्तिको दुरुपयोग गर्दै पाइलैपिच्छे सरकारी ढुकुटीको दोहन प्रक्रिया चलिरह्यो । एक पटक सत्तामा पुग्ने परिवारका सदस्यहरू प्रायः अलिखित अर्बपतिको सूचीमा छन् । जहानियाँ राणा शासनको अन्त्य भइसकेपछि पनि पटक–पटक सरकारमा जानेहरूका खलक उच्च ओहदाबाट झरेनन् । राणा खलककै कुरा गर्ने हो भने पनि तिनकै सन्ततिहरू न्यायालय, सुरक्षा तथा ठूला व्यापारीको रूपमा स्थापित भएका छन् । त्यति मात्रै नभएर दलालीकरणमा पनि तिनकै हालीमुहाली छ ।

हिजो आफैँलाई ‘समाजवादी’ भनेर ‘सामन्ती’हरूविरुद्ध वर्गसंघर्ष गर्नेहरूबीच नै ठूलो विभेद छर्लङ्गै देखिएको छ । कम्युनिस्ट भन्नेहरू आफैँ आज दलाल पुँजीवाद, सिन्डिकेट, बिचौलिया र गुण्डाहरूको संरक्षक बनेका छन् । हिजो प्रजातान्त्रिक पद्धतिबाट समृद्धि आउँदैन भन्नेहरू आज सामन्ती शैलीमा महँगा गाडीमा सयर गरिरहेका छन् । तिनलाई बन्दुक भिराएर सत्तामा पुर्‍याउने युवाहरू कतिले ज्यानै गुमाए भने कति खाडीमा भासिएका छन् । आज खोक्रो राष्ट्रवादको नारा लगाई नेताहरू राज्यको दोहन गरी सपरिवार विदेश भ्रमण/उपचार गर्न जानेहरूलाई साँचो देशभक्ति र स्वाभिमान सिकाउनु जरुरी छ ।

आज विदेशिनुलाई जीवनको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धिझैँ गरी वैदेशिक रोगारीमा जानेहरूलाई खादा, माला लगाई भोज, पार्टी गरी बिदाई गर्ने फेसन चल्दै गर्दा नेपाली जनताले एउटा साँचो राष्ट्रिय एकताको प्रतीक खोजिरहेछन् । आज नेपालमा हामीलाई चाहिएको राष्ट्रनायक हामी कहिले पत्रकारमा त कहिले कलाकारमा खोज्दै छौँ, कहिले सेवानिवृत्त प्रहरी, सेना, अधिवक्ता, विद्युत् कर्मचारीहरू त कहिले सामाजिक अभियन्ताहरूलाई पछ्याउँदै छौँ ।

आज देश समृद्ध नहुनुमा व्यवस्थाको ठूलो दोष कि व्यवस्थापनको भन्ने बहस 'कुखुरी काँ, बासी भात खाँ' भन्ने कविताझैँ निष्कर्षहीन प्रतीत हुन थालेको छ । खोइ गाई ? (उर्लिएको जनवादी) खोलाले बगायो, खोइ (जनवादी) खोलो ? सुक्यो । हलो पनि दसकौँअघि नै भाँचिइसक्यो । अब तारे-माले नै एक हल बनेर सँगै जोत्न सकिँदैन भने बाजेको पालाको हलो खोजेर अब समृद्धि आउँदैन । अब तारे-माले र हलो तीनवटैको विकल्प खोज्नुपर्छ ।

हजारौँ जनताको बलिदानले आएको उपलब्धिलाई आज गणतन्त्रमा एकाध पात्रको भ्रष्टता र असक्षमतालाई हेरी व्यवस्था ठीक भएन भन्ने बेला आइसकेको छैन । समस्या पात्रको हो, प्रणालीको हैन । धर्मनिरपेक्षतालाई थप प्रस्ट्याउने कानुनहरू नबनाउने अनि कहिले ‘होली वाइन’ चाख्ने त कहिले 'गंगाजल' ?

आज दुईवटा सतही उदाहरण देखाएर जनभावनाका नाममा राजतन्त्र चाहने केही समूह धर्म र राजतन्त्रको नाउँमा राजनीति गर्ने प्रयास गर्दै छन् । याद रहोस्, जबसम्म जनताको चेतना शून्य बनिरहन्छ । राजा आए जलाउनेछन्, होली वाइन खाने शासकले गाड्नेछन् । हामी अनेक वादका नाउँमा जलाइयौँ, गाडियौँ, झुन्ड्याइयौँ, गोली ठोकियौँ । जागौँ अब ।बलिका बोका नबनौँ ।

पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरणलाई समर्थन गर्नु भनेको ज्ञानेन्द्र शाह या पारस शाहलाई राजा बन भन्नु होइन । तर, आज गणतन्त्र नेपालमा केही पुरातन र पश्चगामी सोच भएका एकल जातीय केन्द्रात्मक शासन चाहने समूहचाहिँ पृथ्वीनारायणको विरासतलाई 'पेटेन्ट' गर्ने प्रयास गर्दै छन् । कोही २७ पुसमा बिदा चाहियो भन्छन्, कोही अझै यसमा अलि धर्मको रङ घोलेर क्रिसमसमा दिने एकता दिवसको बिदा भन्छन् । कोही राष्ट्रिय एकता दिवसलाई ‘नेपाल दिवस’ का रूपमा मनाऊँ भनेर माग गर्दैछन् ।

त्यस्तै, नेपाली रुपैयाँमा पृथ्वीनारायण शाहको तस्वीर राखियोस् र सरकारी कार्यालयमा उनको तस्वीर राखौँ भन्ने माग पनि २७ पुसको आसपास विज्ञप्ति र नारामार्फत चर्काे रूपमा आउने गरेको छ । जतिसुकै योगदान भए पनि कुनै एक व्यक्तिको जन्मदिनलाई कुनै देशको नामै राखेर विशेष दिवस भन्न सुहाउँदैन । गणतन्त्र आएको दिन, नयाँ संविधान आएको दिनलाई मिल्छ बरु । दिवस, जयन्ती पारेर केही नोटमा चित्र छापिनु, श्रद्धाले माल्यार्पण गर्नुसम्म गलत हैन, तर खाए खा नखाए घिच भनेझैँ गणतन्त्र आइसकेको देशमा अति राजाप्रेमी अनावश्यक माग जायज हुन सक्दैन ।

यो सब हालै सम्पन्न राप्रपा महाधिवेशनमा अध्यक्षका प्रत्यासी जसका एजेन्डा नै को बढी राजावादी भन्ने देखाउने थिए । त्यसरी नै पृथ्वीनारायणको नेपाल एकीकरण र दिव्योपदेशको उत्तराधिकारी, आफूलाई साँचो राष्ट्रवादी भएको दाबी गर्दै चर्का नारा लगाउने पूर्वपत्रकार, अभियन्ता, पूर्वसेना, पुलिस या अधिवक्ताहरूबीच म नै असली बाजेको पेडा हुँ भनेर दाबी गर्ने होड नै चलेको छ । २७ पुसमा पृथ्वी जयन्ती आउँदै गर्दा पृथ्वीनारायणको वास्तविक वैचारिक बिँडो थाम्ने हामी हौँ भन्ने दाबी गर्ने समूह च्याउझैँ बढेका छन् । यही समूह अङ्ग्रेजी नयाँ वर्षलाई नेपाली टोपी दिवस भनेर चर्काे नारा लगाउन उद्यत् हुन्छ । आश्चर्यको कुरा त के छ भने, यी 'राष्ट्रवादी' 'गोर्खागामी' संसारमा सबै सफल, समृद्ध देशमा स्थापित धर्मनिरपेक्षता (पन्थनिरपेक्षता), समावेशिता, विकेन्द्रीकरण र सङ्घीयताजस्ता लोकतन्त्रका आधारभूत मूल्य मान्यताविरोधी पनि हुन्छन् । यो सबमा भाजपा र आरएसएसको शैली झल्किन्छ ।

अरूभन्दा हाम्रो धर्म, जात, वर्ग, छालाको रङ श्रेष्ठ हो भन्ने भावले समाजमा न एकता ल्याउँछ, न समृद्धि । दक्षिणपन्थले समाज रुढिवाद र अतिवादतिर धकेलिदिन्छ । एउटा साँचो आस्तिकले जुनसुकै धर्मावलम्बी भए पनि कहिल्यै हिंसा या विध्वंसको बाटो चुन्दैन । अहिंसा परमो धर्म । तर धर्म, जाति र क्षेत्रीयताको नाममा राजनीति गर्नेहरूको इतिहास लामो छ । धर्मको नाममा विभाजित भारत, पाकिस्तान होस् या धर्मको नाममा लडिरहने इजरायल–प्यालेस्टाइनजस्ता क्षेत्रहरूमा शान्ति स्थापना गर्न मुस्किल छ । यसो हुँदा धर्म र साम्प्रदायिकता भड्काई केही समूहहरू सधैँ राजनीतिक फाइदा उठाइरहन्छन् ।

आज नेपालमा मात्रै नभई विश्व एकताका, प्रजातन्त्र र उदारवादका पर्याय मानिने भारत, बेलायत, ब्राजिललगायत देशहरूमा पनि रङ्गभेदी नश्लवादी, उग्र–राष्ट्रवादी र निषेधात्मक सोच हावी भएका नरेन्द्र मोदी, बोरिस जोनसन, जायर बोल्सोनारोजस्ता दक्षिणपन्थी नेताहरू सत्तासीन भएका छन् । आफ्ना अनुयायीजस्तै अन्धभक्तबाहेक सबैलाई देशद्रोही वा समाजविरोधी देख्नु उनीहरूका लागि नौलो कुरा होइन । यी सबै गोयबल्सका अनुयायी हुन् । एउटा झुटलाई सयौँपल्ट दोहोर्‍याएर तथ्यजस्तै देखाइदिने । प्रथम र दोस्रो विश्वयुद्धको सँघारमा यस्तै नेताहरूको उत्थान भएको थियो । आज फेरि संयुक्त राष्ट्रसङ्घ, युरोपियन युनियन, सार्कजस्ता अन्तर्राष्ट्रिय र क्षेत्रीय सङ्गठनहरू फेरि निरीह छन् । यो विश्वबन्धुत्वको भावना र समानता सामाजिक न्याय खोज्नेहरूका लागि खतराको घण्टी हो ।

मानौँ या नमानौँ, हामी सबैभित्र आफ्नै जाति, धर्म, वर्ण, वर्ग र छालाको रङप्रति विभेदको बिउ मनको कुनामा बसेको हुन्छ । त्यो बिउ उपयुक्त वातावरण पाए अङ्कुरित हुन्छ । अलि दक्षिणपन्थी हावा लागेमा अराजकताको वृष्टि हुन्छ । रुढिवादी सङ्कीर्ण सोचको मलजल मिले यो आधुनिकताको खोस्टोभित्र निष्क्रिय रहेको विभेदको बिउ अङ्कुरित हुन्छ ।

पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरणलाई समर्थन गर्नु भनेको ज्ञानेन्द्र शाह या पारस शाहलाई राजा बन भन्नु होइन । तर, आज गणतन्त्र नेपालमा केही पुरातन र पश्चगामी सोच भएका एकल जातीय केन्द्रात्मक शासन चाहने समूहचाहिँ पृथ्वीनारायणको विरासतलाई 'पेटेन्ट' गर्ने प्रयास गर्दै छन् ।

जातीय र वर्गीय विभेदका कारण घटेका 'जात नमिले' कोठा भाडामा नदिनेजस्ता असंवेदनशील घटनाहरू सतही रूपमा अन्य प्रतीत भए पनि गहिरिएर हेर्ने हो भने यी मनभित्र लुकेर बसेका सङ्कीर्ण विभेदकारी सोचको कुरूप बाह्य अभिव्यक्ति हुन् । यस्ता घटनालाई नेपालमा हामी 'यस्तै त हो नि ब्रो' या 'मलाई बाल मतलब छैन' भनेर अनदेखा गर्दैछौँ । केही तप्का 'तिमीलाई कोठा मिलेन, मलाई कोटा' भनेर सामाजिक सञ्जालमा मेमे शेयर गरी बसेका छन् । गत वर्षको रुकुमको 'जात नमिलेको नाममा भएको बीभत्स हत्याका पीडितले अझै न्याय पाएका छैनन् । एक तप्का प्रगतिशील सचेत नागरिक 'यो दण्डहीनताको परिणाम हो' भनी यस्ता आपराधिक घटनाको राजनीतिकरण नगरी निष्पक्ष छानबिन गरी अपराधीलाई दण्ड र पीडित पक्षलाई राहतको माग गर्दैछन् । त्यस्तै, आफूलाई समाजको पुनरुत्थानवादी भन्ने तर वास्तवमा दक्षिणपन्थी सङ्कीर्ण सोचले ग्रसित ठूलो जमात यस्ता घटनामा बहु-सङ्ख्यकको घुमाउरो पारामा पक्षपोषण गर्दैछ ।

साँचो राष्ट्रवाद देशप्रेम हो, स्वावलम्बन हो र जनतामा निहित सार्वभौमसत्ता हो । देशप्रेम र दक्षिणपन्थी, पश्चगमन, जाति र धर्मको कुरूप राजनीतिमा आकाश-पातालको अन्तर छ । भेदभावको उम्रिँदो टुसालाई स्थानीय प्रशासन या बहु-सङ्ख्यकको शासनबाट संरक्षण मिल्यो भने यो दुर्गन्धित काँडे वनमाराको झारझैँ चार जात छत्तीस वर्णको साझा फूलबारीमा झाङ्गिँदै जान्छ ।

दिव्योपदेशमा भएका 'नेपाल चार जात, छत्तीस वर्णको साझा फूल बारी हो', 'प्रजा मोटा भया राष्ट्र बलियो हुन्या छ' र 'जनता जोदेखि खुसी छन्, उसैलाई कजाइ दिनू'जस्ता लोकतन्त्र र समावेशिताका सन्देशलाई आजको युगसुहाउँदो विवेचना गरी राष्ट्रको माया, गौरव र शाहवंशीय राजतन्त्रले पछिल्लो समयमा पक्षपोषण गरेको संरचनात्मक (जातीय, वर्गीय र आर्थिक) विभेदको भिन्नता प्रस्ट बुझ्न जरुरी छ । पुनरुत्थानवादी, पुरातनवादी, राजावादीहरूको मात्रै ठेक्का हैन, राष्ट्रवाद र देशको माया । यो त सबैको साझा हो ।

कुनै पनि धार्मिक सत्ता वा एकल राज्य प्रणालीको वैचारिक–दार्शनिक आधार हुँदैन । स्मरण रहोस्, लोकतन्त्रमा भोलि तपाईंका छोराछोरी पनि राष्ट्र-प्रमुख बन्न सक्छन् । लोकतन्त्रको विकल्प कुनै जहानियाँ निरङ्कुशतन्त्र हैन, अझै उन्नत लोकतन्त्र हो । २४० वर्षे राजतन्त्र र १०४ वर्षे राणा शासनले नेपालमा नातावाद, कृपावाद, विभेद, असमानता र वर्गको पक्षपोषण नै गरिरह्यो । इतिहास हेरौँ, शक्तिशाली विष्णुको अवतार राजा, हिन्दु राष्ट्र र एकल पञ्चायती प्रणालीले नेपाललाई संसारकै गरिब, विकास पूर्वाधारविहीन र अशिक्षित राज्य बनाई राख्यो । जब जनतामा चेतना आउँदै गयो, यी सङ्कीर्ण जहानियाँ शासनको अन्त्य भयो ।

राष्ट्रवादी भेडाको छालाभित्र लुकेका उग्रवामपन्थी र उग्रदक्षिणपन्थीहरूको पहिचान गरौँ । हजारौँ जनताको बलिदानले आएको उपलब्धिलाई आज गणतन्त्रमा एकाध पात्रको भ्रष्टता र असक्षमतालाई हेरी व्यवस्था ठीक भएन भन्ने बेला आइसकेको छैन । समस्या पात्रको हो, प्रणालीको हैन । धर्मनिरपेक्षतालाई थप प्रस्ट्याउने कानुनहरू नबनाउने अनि कहिले ‘होली वाइन’ चाख्ने त कहिले 'गंगाजल' ?

नेपालमा हिन्दु राष्ट्रको राजनीतिमा अग्रसर हुने उच्च नेतृत्वको जीवनशैलीमा हिन्दु संस्कार छैन । हिन्दु राष्ट्रको आडम्बर राजनीतिक कवचका रूपमा प्रयोग हुनु हुन्न । नेपालको वर्तमान संविधानमा समेटिएको धर्मनिरपेक्षता र सङ्घीय प्रणालीविरुद्ध आवाज उठ्नु र हिन्दु राजा हुँदा हिन्दु राष्ट्रबाट चोरिएका हिन्दु देवीदेवताका मूर्ति अमेरिकामा फेला पर्नु गज्जबको संयोग हो ।

पञ्चायतकालमा नेपालबाट जति मूर्तिहरू हराए, तिनलाई विदेश पुर्‍याउनेमा राजदरबारकै सदस्यहरू संलग्न थिए । तर, तिनीहरूमाथि कहिल्यै कानुन लागेन । त्यतिखेर सत्ताको संरक्षण नपाएका आमसाधारणले न मूर्ति चोर्ने हिम्मत गर्थे, न विदेश पठाउन नै सक्थे । शाहवंशका अन्तिमतिरका राजाहरूको शासनमा हिन्दु देवीदेवताका मूर्ति बन्नुभन्दा पनि बढी बेचिए । धर्मको रक्षक राजतन्त्र ल्याउने भए मल्लकाल फर्काऔँ जसको शासनमा मन्दिर, मूर्ति बने, न कि बेचिए ।

फालिएको शाहवंशलाई एकताको प्रतीकको रूपमा हेर्दा राजसंस्था फर्काऊँ भन्ने प्रतिगमनकारी तत्त्वहरू सक्रिय होलान् भन्ने डर लाग्छ भने अमर सिंह थापा या बलभद्र कुँवरजस्ता स्वाभिमानी वीर पुर्खाको नाममा एकता दिवस मनाउँदा पनि हुन्छ । यहाँ राष्ट्रिय एकता र स्वाभिमानको कुरा हो, राजतन्त्रको हैन ।

एक्काइसौँ शताब्दी धर्मको आडमा राजनीति गर्ने युग होइन  ।

नेपालीहरूको स्वाभिमान, मन र आत्मा सधैँ स्वतन्त्र रहिआएको छ । यो कहिल्यै टुटेन या बदलिएन । अनेकतामा एकता र आ-आफ्नै स्वतन्त्र बालिग मताधिकार प्रयोग गर्नु नै गणतन्त्र नेपालका जनताको स्वधर्म हो । लामो सङ्घर्षपछि उपलब्ध भएको लोकतन्त्रको रक्षा हामीले गर्न सके मात्रै लोकतन्त्रले पनि हाम्रो स्वतन्त्रताको रक्षा गर्न सक्छ ।

धर्मो रक्षति रक्षितः अर्थात् धर्मले तिनको रक्षा गर्छ जसले धर्मको रक्षा गर्छन् ।

नेपालका सबै राजनीतिक दलका नेताले आफ्नो कुर्सी टिकाइरहन अहिले दिल्ली दरबारमा धर्मनीतिमा आएको परिवर्तनलाई रिझाउने प्रयास गरिरहेका छन्  । साँचो राष्ट्रवाद देशप्रेम हो, स्वावलम्बन हो र जनतामा निहित सार्वभौमसत्ता हो । देशप्रेम र दक्षिणपन्थी, पश्चगमन, जाति र धर्मको कुरूप राजनीतिमा आकाश-पातालको अन्तर छ । धर्मनिरपेक्षताको तात्त्विक अर्थ राज्यले कुनै एक धर्मको रक्षा र प्रवर्द्धन नगरी सबै धर्मलाई समान संरक्षण गर्नु हो, अनि एउटा धर्मले प्रलोभन, भय र बाध्यतामा पारेर अरूलाई धर्म परिवर्तन गराउन नपाउनु पनि हो, जुन अधिकार वर्तमान संविधानले सुनिश्चित गरेको छ ।

आफूलाई पुनरुत्थानवादी र राजावादी ठान्नेहरूले स्मरण गर्न जरुरी छ, लोकतन्त्रको विकल्प अझै उन्नत लोकतन्त्र हो, कसैले स्थापित गरिदिने पश्चगामी व्यवस्था होइन । यदि हामी केही अवसरवादी समूहको सत्ताका लागि राष्ट्रिय अखण्डता, जनतामा निहित सार्वभौमसत्ता र धार्मिक सहिष्णुतामा आँच आउने कदमको समर्थन गर्छौं भने त्यो वास्तविक आत्मसम्मान बेची परधर्म अँगाल्नु हुनेछ । राष्ट्रिय अखण्डता, सहिष्णुता र स्वाभिमान नै अहिले सबै नेपालीहरूको स्वधर्म हो । गीतामा भनिएझैँ यसको जगेर्ना गर्नु नै श्रेयस्कर छ ।

स्वधर्मे निधनं श्रेय: परधर्मो भयावह अर्थात् अरूको कठपुतली भएर बाँच्नुभन्दा स्वतन्त्र मर्नु नै श्रेयस्कर हो ।

आफ्नो सत्ता हासिल गर्न या आफ्नो नाता कृपावादी दलाल पुँजीवादी शासन चलाइराख्न खोक्रो राष्ट्रवादी भेडाको छालाभित्र लुकेका उग्र वामपन्थी र उग्र दक्षिणपन्थीहरूको समयमै पहिचान गरौँ । जब लोकतन्त्र संस्थागत भई जनताजनार्दनको स्वाभिमानको रक्षार्थ खसेका सचेत र जागरूक मतकव सिंहको गर्जन आउँदो निर्वाचनको मतपेटिका भित्र गर्जिनेछ, तब यी जहानियाँ, दलाल पुँजीवादी राजनीति गर्नेहरू भाग्दै अल्पमतको खाडलमा पर्नेछन् । अनि देशलाई सुशासन र समृद्धितर्फ डोर्‍याउने राष्ट्रिय एकता र समृद्धिको संवाहक समावेशी लोकतन्त्र स्थापित भए एक हैन, अनेक राजनेताको चुनाव जनता स्वयम् गर्नेछन् । त्यो दिन नआउँदासम्म पृथ्वीनारायण र राष्ट्रिय एकता दिवसलाई नभुलौँ । (लेखक युनिभर्सिटी अफ म्यासचुसेट्समा रसायनशास्त्र विषयमा विद्यावारिधि गर्दैछन्)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस २३, २०७८ ०६:५७