यी मसिना कुरामा ध्यान दिए सुधार्न सकिन्छ सामुदायिक विद्यालयकाे अवस्था

A+ A A-

सामान्य अर्थमा शिक्षा भनेको जन्मदेखि मृत्युसम्म निरन्तर चलिरहने सिकाइ प्रक्रिया हो, जुन औपचारिक तथा अनौपचारिक रूपमा ग्रहण गर्न सकिन्छ । शिक्षाले मानवीय अज्ञानता तथा अन्धकार हटाई सुनौलो बिहानीको कल्पनाका साथै मार्गनिर्देशन पनि गर्छ ।

नेपालमा अधिकांश सामुदायिक विद्यालयहरू शैक्षिक गुणस्तरका सवालमा निजी विद्यालयको तुलनामा कमजोर देखिन्छ । विभिन्न प्रकारका तालिम, सभा, सम्मेलन, अन्तर्क्रिया, एवम् योजना निर्माण आदि गरी सामुदायिक शिक्षाको गुणस्तर उकास्ने प्रयत्न गरिँदै आए पनि व्यवहारमा सार्थकता पाउन सकिरहेको छैन ।

शैक्षिक गुणस्तर उकास्नका लागि शिक्षाक्षेत्रका अनेकौँ कार्यमा करोडौँ रकम खर्चेर पनि प्रतिफल आसलाग्दो हात लाग्न सकेको अवस्था छैन । सरकारी तथ्यांकमै सामुदायिक विद्यालयका विद्यार्थीको सिकाइस्तर कमजोर रहेको सार्वजनिक हुँदै आइरहेको छ ।

अर्कोतर्फ निजी स्रोतको लगानीमा सञ्चालित विद्यालयहरू छन् । त्यहाँ सरकारी विद्यालयको जस्तो शिक्षकका सेवा, सुविधा तालिम, गोष्ठी तथा दक्ष विषयगत शिक्षकहरूको कमी हुन्छ । सरकारी अनुगमन पनि हुँदैन तर पनि शैक्षिक गुणस्तर सामुदायिक विद्यालयको भन्दा निकै नै माथि रहेको विभिन्न आँकडाले देखाएका छन् ।

शिक्षा व्यक्ति, समाज र राष्ट्रको भविष्य निर्माणको मेरुदण्ड हो । समाज र राष्ट्रलाई गतिशील बनाई विकास र समृद्धिको लयमा डोर्‍याउने मार्गदर्शक हो ।

हरेक देश कस्तो हुने र कस्तो बनाउने भन्ने विषय त्यहाँको शिक्षा प्रणालीले नै निर्धारण गर्छ । मानवीय उन्नति र प्रगतितर्फ बढ्न शिक्षाले उत्प्रेरणा दिन्छ ।

सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकले वर्तमान समयमा आफ्नो पेसाप्रति उत्तरदायी बन्नुका साथै जवाफदेही पनि हुनुपर्छ । शिक्षकले सामुदायिक विद्यालयमा बढ्दै गइरहेको राजनीतिक क्रियाकलापलाई निस्तेज पारेर ऊ आफू स्वयम् समाजको उदाहरणीय पात्र बन्न सक्नुपर्छ । प्रविधिलाई पछ्याउन सक्नुपर्छ ।

सामाजिक विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तर सुधारको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष अभिभावक हुन् । विद्यालयमा आफ्ना बालबालिकाका पठाइँदिँदा मात्र आफ्नो दायित्व पूरा हुन्छ भन्ने महसुस गर्ने गर्नु हुँदैन ।

आफ्ना बालबालिकाका लागि उपयुक्त शिक्षण सिकाइ भयो या भएन ? विद्यालयमा उचित किसिमको शिक्षा पाए पाएनन् ? शिक्षकले कक्षामा अध्यापनका क्रममा विद्यार्थीप्रति के–कस्तो व्यवहार प्रदर्शन गर्छन् ? शिक्षकसँग विषयगत ज्ञान छ कि छैन ? साथै सिकाइ उपलब्धि, समस्या तथा समाधानबारे विद्यालय प्रशासन, शिक्षकसँग छलफलका साथै आवश्यक सुधारका लागि चासो राख्नुपर्छ । यसो गर्नाले विद्यालय प्रशासन, शिक्षकलाई सिकाइप्रति जिम्मेवार तथा जवाफदेही बनाएर शैक्षिक गुणस्तर वृद्धि गर्न सकिन्छ ।

राज्यको शिक्षा देश निर्माणको जग भएकाले सामुदायिक शिक्षा प्रणालीमै आमूल परिवर्तन गर्नु जरुरी छ । परम्परागत शिक्षण ढाँचालाई त्याग्दै समयसापेक्ष राज्यको आवश्यकता र समयको मागअनुरूपको जनशक्ति उत्पादन गर्ने शिक्षा लागू गर्नुुको विकल्प अब छैन ।

शिक्षकहरू राजनीति गर्न नभई अध्यापन गराउने सकारात्मक सोचका साथ शिक्षण सिकाइ क्रियाकलाप सञ्चालन गर्न विद्यालय प्रवेश गर्नुपर्छ ।

कक्षाकोठा प्रवेश गर्नुपुर्व कसरी पढाउने ?

शिक्षकले कक्षाकोठा प्रवेश गर्नुअघि आफूले पढाउने विषयबारे पूर्वतयारी गर्नुपर्छ । उपयुक्त शिक्षण विधि, शैक्षिक सामग्रीका साथै एकाइयोजना, पाठयोजना निर्माण गरी पाठ्यक्रमबाट निर्दिष्ट उद्देश्य प्राप्त हुने गरी शिक्षण विधि अपनाउनुपर्छ । यसरी शिक्षक सधैँ बालबालिकाको उज्ज्वल भविष्यप्रति सकारात्मक सोच लिएर सोअनुरूप व्यवहार अवलम्बन गरिनुपर्छ । यसरी सामुदायिक विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तर वृद्धि गर्न प्रधानाध्यापक, शिक्षक, अभिभावक, व्यवस्थापन समिति दत्तचित्त भएर लाग्नुपर्छ ।

किन कमजोर छ सामुदायिक विद्यालयको शिक्षा ?

प्रमुख रूपमा सामुदायिक विद्यालयको शिक्षा कमजोर हुनुमा ग्रामीण भेगमा समयमै पाठ्यपुस्तकको उपलब्धता नहुनु, विषयगत शिक्षकको अभाव हुनु, पर्याप्त मात्रामा आवश्यक शैक्षिक सामग्री नहुनु, सामुदायिक विद्यालयमा चरम राजनीति हाबी हुनु, स्कुलमा राजनीतिक क्रियाकलाप हुनु, शिक्षकहरू पढाइभन्दा राजनीतिक गतिविधिमा बढी संलग्न हुनु, सरकारी संयन्त्रबाट कमजोर मूल्यांकन तथा कारबाहीजस्ता विषयले सामुदायिक विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तर वृद्धिमा असर पुर्‍याइरहेको छ ।

गुणस्तर वृद्धि गर्न के गर्ने ?

राज्यले सामुदायिक विद्यालयप्रति गरेको लगानीको प्रतिफलका लागि सबै भूभागमा समयमै पाठ्यपुस्तकको उपलब्धता गराउने, विषयगत दक्ष शिक्षकको पदपूर्ति तथा व्यवस्था गर्ने, सिकाइ उपलब्धि वृद्धि गर्न शिक्षकलाई पुरस्कार तथा कारबाहीको व्यवस्था गर्ने, शिक्षकलाई तालिमको व्यवस्था गरी राजनीतिबाट पूर्ण रूपमा अलग गरी शिक्षण पेसाप्रति जिम्मेवार बनाइनुपर्छ । साथै, बालमनोविज्ञानअनुरूप शिक्षण गर्न सके केही हदसम्म सामुदायिक विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तर वृद्धि गर्न सकिन्छ ।

'नेपालको संविधान २०७२' को मौलिक हकअन्तर्गत धारा ३१ तथा धारा ३९ को उपधारा २ मा शिक्षा सम्बन्धी हकको सुनिश्चितता गरिएको छ । साथै, नेपाल संयुक्त राष्ट्रसंघीय बालअधिकार महासन्धिको पक्षधर राष्ट्र पनि हो । उक्त महासन्धि १९१० को धारा ३९ को उपधारा २८ ले पनि शिक्षासम्बन्धी हकको व्यवस्था गरेको छ । तर पनि विडम्बना भन्नुपर्छ– नेपालमा अझै पनि हजारौँ बालबालिका विद्यालय शिक्षाभन्दा बाहिर छन् । हामीले सधैँ व्यवस्थापनलाई दोष मात्र दियौँ तर व्यवहार परिवर्तनबारे कहिल्यै सोचेनौँ ।

राज्यको शिक्षा देश निर्माणको जग भएकाले सामुदायिक शिक्षा प्रणालीमै आमूल परिवर्तन गर्नु जरुरी छ । परम्परागत शिक्षण ढाँचालाई त्याग्दै समयसापेक्ष राज्यको आवश्यकता र समयको मागअनुरूपको जनशक्ति उत्पादन गर्ने शिक्षा लागू गर्नुुको विकल्प अब छैन । सामुदायिक विद्यालयको शिक्षा सुधारका लागि सबै संयन्त्रबीच आवश्यक समन्वय तथा सकारात्मक पहल कदमी भएमा ती विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तरप्रति प्रश्न उठ्ने ठाउँ रहँदैन ।

-लेखक खड्का कानुन संकायमा कक्षा १२ मा अध्ययनरत विद्यार्थी हुन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, पुस २२, २०७८ ०८:४५