जलवायु विपत्तिको मारमा किसान

A+ A A-

गएको २ असारमा भेलबाढी नपसेको भए यतिखेर हेलम्बु गाउँपालिका–२, किउलका ५४ वर्षीय गंगानाथ भण्डारीको खेतबारी हिउँदे बालीले गुल्जार हुने थियो । तर, बाढीले उनको बारी बगरमा परिणत गरिदिएको छ । धान, मकै, कोदो फल्ने खेतबारीमा ढुङ्गा, माटो र बालुवाबाहेक केही देखिँदैन । ‘यतिखेर धान काटेर आलु लगाइसकेको हुन्थे’, भण्डारी भन्छन्, ‘आठ रोपनी खेत बाढीले सबै बगर बनाइदियो ।’

‘बारीभरि मकै छरिराखेको थियो । ३०/३५ भारी मकै आउनेवाला थियो । तर, हेर्दाहेर्दै सिमसिम परेको पानी एक्कासि भेल बनेर उर्लिएपछि सबै मकै सोत्तर बनायो । माथि सिरानको खेत समेत लग्यो’, भण्डारी उक्त दिनको स्मरण गर्दै भन्छन् ।

बगर बनेको गंगानाथ भण्डारीको खेत ।

बाढीपहिरोले मेलम्चीवासीलाई दुःख दिएको यो पहिलोपटक भने होइन । ‘तर ग्रेग्यानसहित बाढी आएको र २०-२५ मिटर अग्लो जग्गाजमिन नै मासेको यसअघि हामीले देखेसुनेका थिएनौं’, भण्डारी भन्छन् ।

मेलम्चीका ८४ वर्षीय दुमप्रसाद दुलालको पनि उस्तै अनुभव छ । आफ्नो जीवनकालमा मेलम्ची र इन्द्रावतीमा यति ठूलो बाढी गएको यसअघि कहिल्यै नदेखेको उनको भनाइ छ । ‘२०१२ सालमा पनि ठूलो बाढी आएको त थियो तर यसरी बजार छिरेको थिएन । छेउछाउका खेत मात्रै बगाएको थियो । अहिले त बाढीको पानी पनि गन्धसहित आएको देखियो’, शिलापत्रसँग दुलालले भने ।

अहिले भण्डारीको चिन्ता आम नेपाली किसानको नियति बन्न पुगेको छ । कारण, आकाशेपानीमा भर पर्ने पारम्परिक खेती प्रणाली भएको नेपालमा पछिल्लो समय अनपेक्षित रूपमा कि त कम पानी पर्ने, कि बढी पानी पर्ने, कहिले आरीघोप्टे पानी पर्ने त कहिले खडेरी पर्नेलगायतका जलवायु विपत्ति पर्नुका साथै जलवायुको चरित्रमा आकस्मिक फेरबदल हुँदा बालीनाली लगाउन के गर्ने/नगर्ने अन्योलता किसानमा छाउन थालेको पाइएको छ ।

‘वार्षिक रूपमा हेर्ने हो भने सरदर पानी पर्ने मात्रामा खासै फरक छैन । यद्यपि सोही पानी आरीघोप्टे तरिकाले पर्ने कि पर्दै नपर्ने हुन थालेको छ’, पछिल्लो समय पानी पर्ने तरिकामा फेरबदल भएको जल तथा मौसम विभागकी मौसमविद् डा. इन्दिरा कँडेल बताउँछिन् ।

काभ्रेको चौरीदेउराली गाउँपालिकाका ७० वर्षीय हुमनाथ चौलागाईंले पनि सोही अनुभव गरेका छन् । असोज मसान्तमा आएको आरीघोप्टे वर्षाका कारण धानखेत सबै मासिएको देख्दा अनौठो गरी विस्मृत हुन पुगेको चौलागाईं बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘चर्को घाम देखेर दसैंको टीकाको भोलिपल्ट धान काटिहालेँ । कात्तिकमा यति ठूलो पानी परेर डुबान भएको कहिल्यै पत्तो पाएको थिइनँ ।’

उपत्यकामा मात्रै होइन, यस वर्ष मनाङ र मुस्ताङजस्ता उच्च हिमाली भेगका जिल्लामा पनि अनौठो फेरबदल देखियो । जसका कारण कुन समयमा कसरी बाली लगाउने भन्ने कुरामा अलमल हुन थालेको मुस्ताङस्थित कुन्चो गाउँका ५० वर्षीय भीमप्रसाद मगरले बताए ।

पानी नपर्ने जिल्लाका नाममा परिचित मनाङ र मुस्ताङमा गएको मनसुनमा पहिलोपटक ठूलो वर्षासहित बाढी नै आएको थियो । भेलबाढीसहित मुस्ताङमा ठूलो पानी परेको कहिल्यै थाहा नभएको भीमको भनाइ छ ।

दोहोरो मारमा किसान

यसरी विभिन्न ठाउँअनुसार फरक-फरक हावापानीको अनपेक्षित समस्यासँग हाल किसानहरू जुधिरहेका छन् ।

आकाशेपानीमा भर पर्ने र लोक ज्ञानका आधारमा मात्रै परम्परागत बाली लगाउने कृषकहरूले नै यसको सबैभन्दा मार खेप्न बाध्य भएको जलवायु विज्ञ ङमिन्द्र दाहालको भनाइ छ ।

यसको असर हिउँदे बालीमा पनि देखिएको छ । हालै सुर्खेतको गुराँसे गाउँमा आलुमा डढुवा (यसअघि सो ठाउँमा नदेखिएको) रोगब्याधीको प्रकोप फैलिएको पाइएको कृषि हावापानी शाखाका मौसमविद् विकास नेपाल बताउँछन् ।

देशको कूल गार्हस्थ्य उत्पादनमा एक चौथाइ योगदान गरेको कृषि उत्पादनको करिब २० प्रतिशत हिस्सा धानबालीले मात्रै ओगट्छ । हालैको बेमौसमी वर्षाबाट धान बालीमा पुगेको क्षतिको अध्ययन गरेर सरकारले किसानलाई राहत दिने निर्णय गरेको थियो । तर, कृषकले भने हालसम्म राहत पाएका छैनन् ।

भारी वर्षाका कारण कैलालीमा डुबेका धानका मुठा । तस्वीर स्रोत : युवराज न्यौपाने

०६८ को तथ्यांक अनुसार नेपालमा ३८ लाख ३१ हजार कृषक परिवार छन् । त्यसो त पछिल्लो समय मौलाएको जलवायु विपत्तिलाई लिएर विभिन्न अध्ययन अनुसन्धान भने भएका छन् । इसिमोड अन्तर्गतको विकास तथा वातावरण अर्थशास्त्रका लागि दक्षिण एसियाली सञ्जाल (स्यान्डी)ले गरेको ‘द इमप्याक्ट अफ क्लाइमेट चेन्ज अन एग्रिकल्चर, अ केस स्टडी फ्रम नेपाल’ नामक अध्ययनले धान उत्पादनमा तापक्रम वृद्धिको प्रभाव पर्न सक्ने आकलन गरेको छ । उक्त अध्ययनअनुसार हाल भइरहको दरमा कार्वन उत्सर्जन कटौती नगरिए सन् २१०० सम्ममा नेपालको धानको उत्पादन अहिलेको तुलनामा ४.२ प्रतिशतले घट्ने प्रक्षेपण गरेको छ ।

त्यसो त जल तथा मौसम विज्ञान विभागले पनि नेपालमा वार्षिक ०.०५६ डिग्री सेल्सियसले औसत तापक्रम वृद्धि भएको जनाएको छ । सन् १९७१ देखि २०१४ सम्म नेपालको तापक्रम १.६८ डिग्री सेल्सियसले वृद्धि भएको विभागले प्रकाशित गरेको ‘अब्सर्जड क्लाइलेट ट्रेण्ड एनालाइसिस अफ नेपाल’मा उल्लेख छ ।

तापक्रम वृद्धिकै कारण माटोको ओस चाँडै हराउन थालेको दाहालको भनाइ छ । उनी भन्छन्, ‘यसले गर्दा विरुवा बन्जर हुने, रोगले आक्रमण गर्ने र बालीको नोक्सान हुने गरेको पाइन्छ ।’

संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (यूएनडीपी)ले सन् २०१५ मा गरेको एक अध्ययनअनुसार कृषिमा जलवायु परिवर्तनको प्रभावले २०५० मा प्रति वर्ष ०.८ प्रतिशतले जीडीपी घटाउने सम्भावना भएको प्रक्षेपण गरेको छ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघको विश्व जल विकास रिपोर्ट २०२० ले पनि जलवायु परिवर्तनले विश्व खाद्य उत्पादनको तौरतरिकालाई पूरै बदल्ने र यसले विपन्न नागरिकको जीवनमा थप संकट ल्याउने चेतावनी दिएको थियो ।

भारी वर्षाका कारण कैलालीमा डुबेको धान । तस्वीर स्रोत : युवराज न्यौपाने

विपत्तिको घण्टी

सम्भावित प्रक्षेपणका बीच हालसम्म भने यी समस्या ठ्याक्कै जलवायु परिवर्तनले भएको हो भन्ने यकिन आधार नभए पनि जलवायुको अस्वाभाविक र फेरिँदो चरित्रलाई भने नकार्न नसकिने राष्ट्रिय कृषि वातावरण अनुसन्धान केन्द्रका सूचना अधिकारी डा. अमित तिमल्सिना बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘नेपालमा जलवायु परिवर्तन भएको छैन भनेर नकार्न सकिँदैन नै । तर, यी सँगसँगै थुप्रै अन्य तत्वहरू पनि जोडिएर आउँछन् । तथापि जलवायु परिवर्तनले यस्ता खाले विपत्ति बढाउने जोखिम छ । यसको मार माटो, पानीसँग खेल्ने किसानलाई सबैभन्दा धेरै पर्ने नै भयो ।’

यद्यपि जलवायु विपत्तिले निम्ताएको यो मर्कालाई मापनको दायरामा हालसम्म पनि ल्याउन नसकिएको राष्ट्रिय कृषि वातावरण अनुसन्धान केन्द्र (नार्क)का निर्देशक टीकाराम चापागाईंको भनाइ छ ।

सन् १९७१ देखि २०१४ सम्म नेपालको उच्चतम तापक्रमको वार्षिक विवरण /जल तथा मौसम विभागद्वारा गरिएको अध्ययन ।

यसरी बेमौसमी पानी पर्नु, अनपेक्षित सुख्खा, बाढीपहिरो जानुले जलवायु विपत्तिलाई संकेत गरेको डा. कँडेल बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘पछिल्लो समय यस्ता आकस्मिक विपत्तिको दर र प्रभाव दुवै बढेका छन् ।’

विश्वव्यापी रूपमै कार्वन उत्सर्जन तथा तापक्रम वृद्धि गर्ने ग्याँस यही दरमा बढे यस्ता आकस्मिक घटना बढ्ने र कृषिमा क्षति हुने वातावरण अर्थशास्त्री डा.मणि नेपाल बताउँछन् ।

सन् १९७१ देखि २०१४ सम्म नेपालको न्यूनतम तापक्रमको वार्षिक विवरण /जल तथा मौसम विभागद्वारा गरिएको अध्ययन ।

जलवायु विपत्ति हुँदा यस्ता आकस्मिक घटना बढ्दै जाने विज्ञहरूको भनाइ छ । मनसुन वर्षा लम्बिनु, कम वर्षा हुने मनाङ र मुस्ताङमा सरदरभन्दा धेरै वर्षा भई बाढी जानु, मेलम्चीमा अनपेक्षित भेलबाढी जानु तथा बेमौसमी वर्षाले बालीनाली क्षति हुनुलगायतका पछिल्ला केही घटनाले पनि यो संकेत गरेको जलवायुका जानकारहरू बताउँछन् ।

२१ जेठबाट सुरु भएको यस वर्षको मनसुन एक साता पनि नबित्दै मनसुन वायु पहाडी क्षेत्रभन्दा पनि माथिल्लो हिमाली भेगमा उक्लियो । विज्ञहरूका अनुसार नेपालमा यो पहिलोपटक भएको हो । त्यति मात्रै होइन, गएको २८ कात्तिकमा मनाङमा अनपेक्षित रूपमा सुख्खा हिमपहिरो पनि गयो ।

बलौटे माटोमा सुनसरीका धर्मेन्द्र विश्वासको टमाटर खेती ।

‘जलवायु अनुकूलन खेती गर्नुको विकल्प छैन’

तीन वर्षअघि कोशीको बाँध फुटेर बालुवाले सर्लक्कै छोपेपछि सुनसरीका धर्मेन्द्र विश्वासको ३ विघा खेत बलौटे हुन पुग्यो । उक्त बलौटे माटोमा उनले हाल टमाटर खेती गर्दै आएका छन् । ४८ वर्षीय धर्मेन्द्र भन्छन्, ‘प्राविधिकको सल्लाहमा मैले टमाटर खेती लगाएको छु । वर्षायाममा भने झारे बोडी लाउने गरेको छु ।’

चाहे कारण राजनीतिक होस् या प्राकृतिक, बालीनालीमा आएको अन्योलता मिश्रित विपत्तिलाई सम्बोधन गर्न जलवायु अनुकूलन खेतीप्रणालीलाई आत्मसात गर्नुको विकल्प नरहेको नार्कका निर्देशक चापागाईंको निष्कर्ष छ । यसका लागि नार्कले जस्तोसुकै कठोर मौसम पनि खेप्न सक्ने बिउको विकास गरिरहेको उनको भनाइ छ ।

नेपालले बनाएको मौसम नीति-२०११ ले पनि जलवायु विपत्ति र परिवर्तनसँग जुध्न अनुकूलनलाई विशेष जोड दिएको छ ।

तस्वीर स्रोत : युवराज न्यौपाने

किसानसम्म पुग्दैनन् सूचना

‘गएको असोज मसान्तमा धान डुबानले पारेको क्षतिलाई न्यूनीकरण गर्न सकिन्थ्यो’ जल तथा मौसम विभाग, कृषि मन्त्रालय र राष्ट्रिय कृषि अनुसन्धान परिषद्को संयुक्त निष्कर्ष हो यो ।

उक्त क्षति हुनु एक हप्ताअघि भीषण वर्षाको पूर्वानुमान गरी मन्त्रालयअन्तर्गत कृषि सूचना तथा प्रशिक्षण केन्द्रमार्फत् देशभरिका बेवसाइट, कृषि मोबाइल एप, ७ सय ५३ वटा स्थानीय निकाय, सातै प्रदेशका कृषि विकास निर्देशनालयलगायतका निकायमा सूचना जारी गरी पठाइएको थियो ।

‘गाउँपालिकासम्म पुगेको सूचना किसानसम्म नपुगेको त पक्कै होइन’, कृषि मौसमविद् रामेश्वर रिमाल भन्छन्, ‘अघिल्लो हप्तासम्म घाम लागिरहेकाले किसानले नपत्याएको हुनुपर्छ । यसमा किसानको मनोविज्ञानले काम गरेको हो ।’

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस १६, २०७८ २२:१७