यही त हो नि मास्साप्, मेरो खुलस्त कथा

A+ A A-

उहिले-उहिले काठमाडाैं चार भञ्ज्याङ खाल्डो स्वर्गजस्तो थियो होइन पासा ? स्वर्ग नै थियो । कुन पापले, क-कसको पापले कुम्भिपाक नर्क बन्ने यात्रामा छ यो उत्सवमय उपत्यका आज ?

मेरो नाम मास्साप् ?

‘पुना’ । ठूल्बडाहर्ले ‘पुनाचा’ पनि भनेर ल्याउँछ ।

पूरा नाम ?

पूरा नाम पुननाराँ । भन्याको पुर्ननारायन मुनःकर्मी ।

काम ?

सानोतिनो बेपार गर्छ ।

त्यै मसलाहरू कुट्ने । ताेरी पेल्ने । कोल राखेर परिवारको गुजारा चलाउँछ ।

मुनःकर्मी भएर ताेरी पेल्ने पेसा किन गर्‍याको रे ? त्यो त साल्मीहर्ले मात्रै गर्ने होइन रे ?

ह्या.. ! मास्साप् पनि, के-के सोधेर ल्याउँछ ।

अहिलेको जुग-जमानामा को अडिएको छ आफ्नो पुर्ख्याैली पेसामा ? रन्जितकारहरू छिपा (लुगा रङ्याउने) काम गर्दैन- सिंहदरबारमा काम गर्छ । मधिकर्मी हिजाेआज मिठाइ बनाउँदैन- पत्रकार भएर ल्या’को छ । त्यस्तै ह्वा मेरो पनि- पुर्खाहरू खेतीकिसानी गर्थ्याे, बेपार पनि गरेर ल्याउँथ्यो । तर, आफू बन्यो मसला कुट्ने, कोलमा तेल पेलेर बेच्ने मान्छे । हे हे ! यस्तै ह्वा !

अब परिवारको के कुरा गर्ने ? ठूलो परिवार हाम्रो । दाजुभाइ नै पाँच जवान । जेठो यमनारायन । माइलो अष्टनारायन । साइँलो किस्ननारायन । काइँलो मै भाइहाल्यो पुर्ननारायन । अनि कान्छो चैने न्हुँच्छेनारायन । दुई जना दिदीबैनी छ- तिमिला नानी र याँचो मैयाँ ।

मूलथलो .... ? म ख्वपको ह्व । भाँदगाउँ- भक्तपुर पनि भनेर ल्याउँछ है ख्वपलाई । ल कस्तो कुरो गर्छ तपाईं ? म सोरै आना, पक्का .... ख्वपको । त्यै तौमढी नजिक क्या, ढालामीछेंमा छ, सगोलको पुर्ख्याैली घर । सारा दाजुभाइ, शाखा-सन्तान त्यैँ छ । म मात्रै सबै छोडेर यलः आएर बस्यो । के ... ? यलः बुझ्दैन मास्साप् पासा ? यलः भन्याको यै ललितपुर ह्व भन्या । ललितपुर, पाटनको त्यो च्यासल छ नि- हो त्यसैको तलतिरको फाँटमा म सर्‍यार गयाको नि । त्यै २०३४ सालको कात्तिक मैनाको कुरो ह्व यो ।

...किन सर्‍याको ? अब किन नि ! त्यो बेला हाम्रो भक्तपुर धेरै फोर-मैलाले भरिएर ल्यायो । टोल, गल्ली, बाटोघाटो, चोक-चोकदेखि तल हनुमन्तेको घाटसम्म- जता हेरेर ल्याउँदा पनि फोहोर छ बा । जताततै कुहीगन्ध । नाक छोपेर हिँड्नुपर्छ । यसरी फोहोर नगर भनेर सम्झाएर ल्यायो- जान्ने भइटोपल्याको भन्छ । मुखअगाडि नै पाँडे गाली गरेर ल्याउँछ । म त आजित भयो बा ! ... कस्तो कुरा गर्छ मास्साप् तपाईं ! राम्रैसँग सम्झायो नि मैले । धेरै पटक सम्झायो सबैलाई । बाटोघाटोमा दिसा-पिसाब नगर्, नफ्याल् । घरको फोहोर-मैला बाटोमा ल्यार नथुपार् । पराल, छ्वाली, घुरेन बाटो-बाटोमा नराख् । मान्छे हिँड्ने बाटोमाथि न्वाहेर नल्याऊ । बिस्कुन जथाभावी गल्लीमा नसुकाऊ । घरको ढल, नाली, दिसा- सबै लगेर खोलामा सोझै नखसाल् । कति भन्योभन्यो । बुझ्दैन । उल्टै कोई कोई त पाखुरा सुर्काएर कुट्न जाई लाग्छ बा ! म त वाक्क, दिक्क, आजित ! कस्तो हाराँ- सोमत नभयाको मानिसहरू । मैले त सबैको भलो चिताएर, सबैको भलोका लागि सम्झायाको ह्व नि त ! आफ्नु शहर-बजार, गाउँ-गल्ली सफा-सुग्घर राख्न सक्या पो त स्वदेशी-विदेशी यात्रु तिम्रो ठाउँ हेर्न आउँछ टाढा-टाढाबाट । नत्र किन आउने ? तेत्रो पैसा पिटाएर पर्यटकले- फोहोरको डुङ्गुर हेर्न आउने ह्व ? कि तिमीले पालिराख्याको छाडा छाड्या बुङ्गुर हेर्न आउने ह्व विदेशीहरू ? नाक छोपेर हिँड्न- तिम्रो डुङडुङ्ती गन्हायाको भादगाउँमा भुत्रो पनि आउँदैन बाहिरिया भन्दा त उल्टै- ‘यो पुनाचा बढ्ता भएर ल्याएको’ भनेर ल्यायो बा धेरैले । बुढापाका, इस्टमित्र, साथीभाइ, अनि हुँदाहुँदा घरको दाजुभाइले धरी किचकिच गर्न थालेपछि- धरोधर्म मलाई बस्नै मन लाग्यान भक्तपुरमा । आफू जन्म्याको हुर्के-खेल्याको ठाउँको माया त बेस्करी लाग्दो रै’छ । तर, धेरैसित कुरा मेल नखायापछि, धेरै जना बैरी बनेर निस्किसक्यापछि- ‘ल बस् तैँ सोमत नभएकाहरू आफ्नो घरवरपर फोहोरको रास थुपारेर’ भन्दै म त घरबाट निस्क्यार हिँड्यो ।

आफ्नो अंशभागको साटो दाजुभाइहर्ले सल्लाहमा दिएको रकम लेर मैले छुट्टिभिन्न भयो । त्यै रकमले पाटन, च्यासलको तलतिर पर्ने डोलक्षेत्र फाँटमा ७ रोपनी १३ आना ३ पैसा २ दामको खेत किनेर ल्यायो । त्यतिबेला सस्तोको जुग-जमाना थियो है मास्साप् ! खेतको बीचमा सानो घर बनाइसक्यापछि आफ्नो जान-परिवार पनि यतै ल्यायो मैले ।

परिवारमा हामी तीन जवान त्यतिबेला । मेरो जहान, नाम मतिना ह्व उसको । बजिमय उसको माइतीहरू । अनि काखमा सात मैनाको छोरी पल्पसा । त्यस्तो सुनसान फाँटमा घर बन्यायार सर्ने म नै पहिलो थियो । सुरुसुरुमा साह्रै गाह्रो पनि भएर ल्यायो । पर-परसम्म त्याँ अर्काे घर छैन । राति-राति स्याल, हाप्सिलो घरको कर्सामै आयार कराउन्या । मान्छेहरू भन्थ्यो- यता त पाटे बाघ र चितुवा पनि हिँड्छ रातबिरात । पानी-पँधेरो निम्ति पनि कि तल खोलाको किनारमा कि माथि च्यासलसम्म पुग्नुपर्न्या । तर रहँदाबस्दा यै ठाउँ स्वर्गजस्तो लाग्ने भयार आयो ।

हातमा उब्रेको रकमले घरछेउमै टहरा बनाएर मैले बिस्तारै मसलाहरू कुट्ने, तेल पेल्ने कोलहरू ल्याएर जडान गर्‍यो, अनि घरेलु उद्योग दर्ता गर्‍यार चलाउन थाल्यो । कोल राख्याको थाहा पाउन थालेपछि यता ग्वार्काे, लुखुसी, ईखाछें, बखुँडोल, उता माथि बगलामुखी, चाकुपाट, कुपण्डोल उता पल्लो फाँटको इमाडोल, नरेफाँट, टिकाथली, गैरीगाउँ, कोटेश्वरसम्मका मान्छेहरू मकहाँ मसला कुटाउन, तेल पेलाउन आउन थाल्यो । यै फाँटमा रहँदा-बस्दा त्यै क्या बहुदल र निर्दलको ठूलै खलबल भयार ल्यायो २०३६ सालमा । त्यसैको तीन वर्षपछि त ह्व नि- छोरा मुकुन्दलाल जन्म्यार ल्यायाको । अनि त्यसको अझै चार वर्षपछि २०४३ चैतमा कान्छी छोरी किपा जन्म्याको ह्व । हेर्दाहेर्दै मेरो परिवार यतै रहँदा-बस्दा सग्लो बनेर आयाको ह्व मास्साप् !

तर जति गर्दा पनि भक्तपुर मेरो मनबाट गयाको होइन । आज पनि कसम होला मास्साप्, राति निदाउन पायाको छैन सपनामा भक्तपुर मात्रै देख्छ झलझली- सिनेमा हेर्‍याको जस्तो गर्‍यार । शरीरले यता आएर ल्यायो म । तर मेरो मन त उतै भक्तपुरमै बस्छ है । मेरो सि-गुथी (मर्दापर्दाको गुठी), सनागुथी (मलामी गुठी), चाडपर्व मनाउने, जात्रा चलाउने सबै गुथी-गुथियारसितको उठबस, सम्बन्ध भोज-भान्सा भक्तपुरसितै गाँसियाको छ अहिले पनि । कुरा के भने नि मास्साप्, हामी नेवाःहरू जात्रा-पर्व, उत्सव-चाड, भोजभतेर बाह्रैमास चलिरहने मेलोमेसोले गर्दा एकाअर्काबाट धेरै टाढा रहेर बस्नै सक्दैन । हाम्रो भोगाइमा, बँचाइमा एउटा हातेमालो, एउटा के भन्छ त्यसलाई .... सामूहिकता क्या, देख्न सक्छ तपाईं । हामीलाई हाम्रो संस्कृतिले संस्कारले जोडेर राख्छ । छुट्टिन-अलग्गिन दिँदैन जीवनभरि ।

यो फाँटको परपरसम्म फिँजारियाको चकमन्न शान्ति, सफा हावा र हरिया खेतहरू आफ्नो जिन्दगीको वरिपरि राख्यार मैले आफ्नो उमेरको लगभग चौध-पन्ध्र वर्ष- गहिरो सुखचैनसाथ बितायो । छेउछाउको रूखहरूमा, पर खोला किनारको बाँसझ्याङहरूमा साँझ-बिहान चराहरू करायाको, उडेको, बस्याको देख्दा मन खुसीले भरिएर ल्याउँथ्यो । साँझ झ्याउँकिरीहरू एकनाससित बासेर ल्याउँदा, अँध्यारो छिप्पिँदै गयापछि जुनकिरीहरू उडेर घरको कर्सा, आँगन, अगाडिको फाँट र खोला किनार उज्यालै-उज्यालोले धिपधिप बलिरहँदा- कसको मन खुसीले अटेसमटेस नहुन्या होला ? बिहान-बिहानै फेरि घर-आँगनभरि कल्याङ-मल्याङ गर्न आउन्या चराहरू, पुतलीहरू, घामकिरीहरू, मौरी र बारुलाहरू- लाग्थ्यो यी सबै वरिपरि छ र हामी मान्छेको जिन्दगी रमाइलो भयाको ह्व ।

त्यो समय मेरो लागि किन पनि मीठो थियो भने- त्यो मेरो हुर्किरहेको बच्चाहरू, साह्रै हिसी परेकी जाँगरिली मेरी जहान मतिनाको भित्री सुख र खुसीले मुछियाको बेला थियो । सधैँ दिउँसो दोपहरको बेलामा मसला कुट्ने कोलबाट रोकिई-रोकिई निस्कने टुक्ऽऽऽ !, टुऽऽऽक् !! टुक्ऽऽऽ !!! को शून्यता भत्काउन्या आवाज- मलाई धिमे बाजाको मीठो धुनजस्तै लागेर ल्याउँथ्यो । थियो नि त्यतिबेला पनि दुःख-विपत्ति, डर-त्रास त्यतिबेला पनि छेउछाउमै थियो- तर उमेर, परिवारको सुखअगाडि त्यो सबै क्यै होइनजस्तो लाग्ने भन्या ।

अमेरिकाबाट हिजो फर्केर आयापछि मुकुनचाले मेरो खुट्टामा ढोगेर ल्यायो, अनि भन्यो, ‘बा ! तपाईंको कामको अर्थ र महत्त्व मैले अमेरिकामा बस्न थाल्यापछि बल्ल बुझेर ल्यायो । कुरा यो चार भञ्ज्याङ खाल्डोको मात्र होइन बा, हामीले संसारभरिकै बिग्रँदै गयाको पर्यावरनलाई सुधारको लयमा फर्काउन अब सबै मुलुकले आ–आफ्नो ठाउँबाट लडिरहनुको विकल्प छैन । त्यसैले म फर्किआयो बा ।'

प्रायः मैले बिदाको दिन बच्चाहरूको हात समात्यार खोलाको किनारै-किनार डुल्न निस्कन्थ्यो । पश्चिमतिर शङ्खमूल घाटको सिँढीहरू, सानो-ठूलो थुप्रै मन्दिरहरू, केही बगैँचाहरू । कस्तो चकमन्न निर्जन शान्ति त्यहाँ । पूर्वतिर निकै पर-परसम्म फैलिएको धान-खेत, तोरी र तरकारी बारीहरू । त्यतिबेला वरपरको सबै खेतबारीमा काम गरिरहेको बढीजसो किसान महिलाहरू देख्थ्यो । खोलाहरू, बिस्तारै-बिस्तारै फोहोर हुन लाग्याको हो कि भन्ने लाग्थ्यो तर धेरै चिन्ता गरिहाल्नुपर्छजस्तो लाग्दैनथ्यो त्यतिबेला । पुरानो मठ-मन्दिर र गुथीको जग्गाहरू हिनामिनाको घटना फाट्टफुट्ट सुनिन्थ्यो- तर त्यसबेलासम्म त्यसले सुरसालेजस्तो मुख उघारिहाल्याको भने थिएन । सुरुसुरुमा केही हाँरा-बदमासहरूको ध्यान पुरानो मठ-मन्दिरबाट पुरानो प्राचीन मूर्तिहरू चोर्‍यार गायब पार्नेमै रह्यो । चोरेर गायब पार्‍याको मूर्तिहरू विदेशीले महँगोमा किनेर लैजान्छ रे भन्ने हल्लाले देशै हल्लाएको बेला त्यो । तर, मठ-मन्दिर, सम्पदा क्षेत्र र गुथीहर्को जग्गा नै हडप्न्या जमाना नाङ्गो देखिने गरी खुलस्त थालियाको थिएन तेतिन्ज्याल ।

२०४६ को राजनीतिक परिवर्तनपछि भने उपत्यका सकसमा पर्दै जान थाल्याको सबैले महसुस गर्‍याको ह्व । कहाँ-कहाँबाट ओइरिन थाल्याको थ्यो मान्छेहरू पनि । चार भञ्ज्याङभित्र चहलपहल थपिँदै गयाको सबैले बुझिरह्याको थियो । तर, कोई बोलेको होइन । सबै लाटो, बहिरो र अन्धो भइदियाको हो कि जस्तो नि त्यो बेला । २०५०-५२ सालपछि त रिङ रोडभित्र-बाहिर मानिसहरूको भिड थामी नसक्नु हुँदै गयाको यिनै आँखाले देख्यो मैले । मानिसहरूको बढ्दो चहलपहलसँगै लुटपाट, चोरी, डकैती, अपहरण, बलात्कार, हत्याजस्तो पहिले-पहिले उति थाहा नपायाको जघन्य अपराध पनि यो शान्त चार भञ्ज्याङभित्र बिरालोको चालले थाहा नपाउन्या गरी लुसुलुसु छिर्दै थियो । झन् माउवादी सशस्त्र द्वन्द्व थालियापछि त कुनै कुरो कसैको वशमा रह्यान । सरकार, प्रशासन, प्रहरी सबै रमिते मात्रै हुन् कि जस्तो नि भन्या !

हो, तिनै दिनहरूमा एक दिन मैले खोलाको किनारैकिनार हावा खान निस्क्याको थियो । मनोहरा खोला बालकुमारी पुलमुनि एक हुल मान्छेको कल्याङ-मल्याङ देख्यार म रोकियो । के रै’छ त भनेर हेर्‍याको त- त्यहाँ त ३०-४० जवान लोग्नेमान्छे र आइमाईहरू खोलामा भास्सिएर डोकोको डोको बालुवा झिक्दै किनारतिर थुपार्दै पो रै’छ । त्यो देख्यापछि मैले खोला किनारासम्मै गयो र उनीहर्को नाइकेलाई सोध्यो, ‘ए भाइ ! यो के गर्‍याको ?’ उसले त कड्केर पो जवाफ फर्कायो, ‘तपैँलाई के मतलब ! जानोस् आफ्नो काममा खुरुक्क ।’ मैले फेरि सम्झायो, ‘यस्तो त गर्न भयान नि भाइ ! यसरी बालुवा झिक्यापछि त खोलालाई असर पर्छ । पुललाई पनि राम्रो गरेर ल्याउँदैन ।’ ऊ त मसित जङ्गियो बा, ‘तिमी के ह्व- बडा हाकिम ह्व ? हामीलाई सम्झाउने पुलिस ह्व ? कि खोला तिम्रै ह्व ? तिमी मालिक ह्व खोलाको भने कागज-पत्र लिएर कुरा गर्न आउनू । नत्र जानू- जहाँ-जहाँ जान मन लाग्छ ।’ उसले त्यसरी कड्क्यार बोल्यापछि थप बोल्नुको अर्थ छैन भन्ने मैले बुझ्यो र त्यहाँबाट सरासर बालकुमारी मन्दिरछेउमै रह्याको प्रहरी कार्यालयमा गयो ।

संजोग भन्नुपर्छ- प्रहरी कार्यालयमा प्रमुख सईसा'पसँग भेट भयो । मैले मनोहरा खोलाबाट बालुवा झिकिँदै गर्‍याको बेलिबिस्तार लगायो र उनीहर्लाई रोक्ने काम प्रहरी-प्रशासनले गर्नुपर्‍यो सईसाप् भनी बिन्ती बिसाएर ल्यायो । सईसा'पले भर्खरै निद्राबाट ब्युँझेजस्तो गरी दुवै हात हावामा तन्काउँदै लामो हाई काढ्नुभयो र मतिर हेर्‍यार सोध्नुभयो, ‘बालुवा कता झिक्दैछन्- वारितिर कि पारितिर ?’ मैले ‘पारि कोटेश्वरतर्फ सईसाप् !’ भन्यो । अनि सईसा'पले हाँस्दै भनेर ल्यायो, ‘पारिपट्टि त हामी जान मिल्दैन । उतातिर कोटेश्वर थानाले हेर्ने ह्व । उतै जानोस् । जय नेपाल !’ अनि उहाँ मलाई त्यहीँ अलमल्याएर भित्री लङतिर लम्कँदै अलप भइदिनुभयो । भनिरहनुनपर्ला- त्यहाँबाट म त्यै गुनासो बोक्यार कोटेश्वर प्रहरी कार्यालय पुग्यो । प्रहरी इन्चार्ज कतै बाहिर सवारी भयाको भन्ने थाहा भयो र बिहानैदेखिको भोको पेटमै मैले कुर्न थाल्यो । तीन, सवा तीन घन्टाजति कुर्‍यापछि उहाँ फिर्ती सवारी भयो । मैले सबै कुरा बिन्ती गरेर ल्याएपछि इन्स्पेक्टर सा'पले सक्दो नरम बोलीमा मतिर ठाडो हेर्‍यार भन्नुभयाको, ‘हामीकाँ दरबन्दी कम छ । प्रहरी जवानहरू थोरै छ हजुर । त्याँ खटाउन अहिले त मसित जनशक्ति नै छैन । कसो गरूँ हजुर ?’ बुझ्न्याका लागि इशारा काफी हुन्छ भन्छ । मैले पनि ह्वाँसाप् बहादुरको कुरो बुझेर ल्यायो र फर्कंदा बाटोभरि सोचिरह्यो- आहा ! कति नरम, मिजासिलो र भद्र बोलीवचन हाम्रो प्रहरी अधिकृतज्यूहरूको । तर काम गर्ने माम्लामा भने ठ्याक्कै उल्टो ।

फेरि पनि मेरो उत्साह कायमै थियो । आठ-दश पटक खोलाबाट बालुवा चोरीको उजुरी बोक्यार प्रहरी कार्यालयहरूतिरको दौडाहामा म एक्लै कुदिरहेको देखियो । एकपटक भने बालकुमारीबाट नजिकै पर्ने ललितपुरतर्फको मनोहरा खोला किनारामा बालुवा झिक्नेको ठूलै डप्फाको चहलपहल देखेपछि गुनासो बोकर फेरि उही बालकुमारी प्रहरी कार्यालयतर्फ म सोझियो । मेरो कुरो धैर्यसाथ सुनिसकेपछि उनै सईसाप्ले मर्जी भो, ‘के गर्नु हजुर, यो सानो प्रहरी बिट मात्र ह्व । हामीकाँ तेस्तो काममा खटाउन अतिरिक्त दरबन्दी नै छैन हजुर । जय नेपाल !’ अनि त मैले राम्ररी बुझेर ल्यायो- उहाँ साप् बहादुरहरू काममा भन्दा कुरा गर्नमा सिपालु, यस्तै चालाले कसरी होला नेपालको जय ?

घरको भएभरको फोहोरको झोला-गुन्टाहरू ल्यायार सोझै खोलामा मिल्क्याएर हिँड्न्याहरू र खोला-नदीबाट बालुवा-ढुङ्गा खोतल्यार बजारमा बेच्न पुर्‍याउन्याहरू मलाई एउटै दर्जाको अधम अपराधी हुन् भन्या लाग्छ । मनोहरा खोला र बागमती नदीको दोभानआसपास, शङ्खमूल, बुद्धनगर, थापाथली, पचली भैरव, टेकु दोभान काम पर्‍यार जता जाँदा पनि बागमतीबाट बालुवा चोर्नेहर्को लर्को लाग्याको धेरै पटक देख्न परिरह्यापछि एक दिन मैले सोचेर ल्यायो- यस कुरोको जानकारी जिल्ला प्रशासन र प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई गराउनु मेरो नागरिक कर्तव्य नै ह्व । अनि मैले जिल्ला प्रशासन कार्यालय पुग्यार निवेदन दर्ता गरायो र प्रजिअ सा'पलाई भेट्न पालो कुरेर बस्यो । मलाई मनमनै लागिरह्याको थियो- आज मैले यहाँको नदीहरूको हितमा सानो भया पनि एउटा राम्रो काम गर्दै छ । ११ बजेदेखि मैले कुरिरह्याको थियो र सवा ४ बजेतिर प्रजिअ सा'पको कोठाभित्र मलाई घँचेटिपठायार पीएले पछाडिबाट ढोका जोडले थुनेर ल्यायो । प्रजिअ साप् भित्र एक्लै छ होला र उहाँलाई सबथोक मजाले बेलीबिस्तार लगाऊँला भन्या त उहाँ त पाँच-सात जनाबाट घेरियार कुनै गहिरो कुरामा अल्झ्यार बस्याको रह्या'छ । प्रजिअ सा'पले चश्मामाथिबाट मतिर घाेच्ने आँखाले हेर्दै बडो रूखो र ठाडो पाराले मर्जी भो- ‘भन्नोस्, के भन्न आउनुभयाको ?’ त्यहाँको माहौलको दबाबमा मैले छिटछिटो नदी-खोलाहर्बाट भइरह्याको बालुवा चोरी र फोहोर फ्याल्ने काम रोक्न जिप्रकाले केही त गर्नुपर्‍यो हजुर भन्यार बिन्ती बिस्याएर ल्यायो । उहाँले मुख बिगार्‍यार मतिर हियायाको नजरले हेर्दै एउटा उखान-टुक्काजस्तो कुरा बोलेर ल्यायो, ‘काम पाइनस् बुहारी पाडोको..... कन्या !’ उहाँको घाेचपेच सुन्यार त्यहाँ बस्याका सबै भद्र-भलाद्‌मीहरू मतिर हेर्दै हाँसेर ल्यायो । मलाई केही लाज लागेर ल्यायो- मैले गलत काम पो गर्‍याको रहेछु कि भन्ने पनि लाग्यो । प्रजिअ सा'पले फेरि भनेर ल्यायो, ‘अब सरकारको यत्रो-यत्रो काम छोड्यार मैले मेरो प्रशासनलाई बालुवा-गिट्टी चोर्नेहर्को पछि लगाऊँ ? तपैँजस्तो केही मान्छेहर्ले किन बुझेर नल्यायाको- यस्तो छुद्र कुरा लेर मकहाँ आउँदा मेरो समय मात्र खेर जाने होइन, सरकारी कामको पनि हर्जा हुन्या गर्छ ।’ प्रजिअ सा'पको नरसिंह अवतारले अरू पनि के के बोलेर आगो उकेल्न थाल्यापछि म त्यहाँ उभिरहनुको औचित्य सकियाको जस्तो लाग्यो र ‘ब्याक टु मङ्गलमान्’ जप्दै त्यहाँबाट झटपट ब्याक भइहाल्यो ।

यो सबै सुरु-सुरुको घटनाहरू ह्व नि मास्साप् !

तर, २०५५ साल लाग्दा नलाग्दै वारिपारिका सबै फाँटहरू नयाँ-नयाँ र थरीथरीको घरहरूले ढाकियार भरिभराउ हुँदै थियो है । मानिसहरू कुरा गर्थ्यो- यो सबै माउवादीहर्ले गाउँ-गाउँसम्म मच्चायाको आतङ्क र डरत्रासको परिनाम ह्व । सुरक्षित ठाउँ खोज्दै, आफ्नो र परिवारको जिउज्यान जोगाउन जो पनि यै चार भञ्ज्याङ खाल्डोमै ओइरिँदै थियो । अनि उपत्यका झन्-झन् साँघुरिँदै थियो । कतै-कतै खोला किनार, बगर र व्यक्तिको जग्गासमेत कब्जा गर्‍यार मानिसहरू बस्न थाल्याको पनि देख्यो मैले । ‘थियो होला त्यतिबेला मान्छेहर्को अनेक थरी दु:ख-समस्या,’ मैले सोचेर ल्याउँथ्यो । मनभित्र सहानुभूति पनि चलमलाएर ल्याउँथ्यो- खोलामा माछाहरू चलमलायाको जस्तो नि । तर, जो आयो- त्यो फर्केर फेरि गयान । सबैलाई यै शहरको लत लाग्याजस्तो, मात लाग्याजस्तो नि । सबै जनालाई सुख, सुविधा, सुरक्षा, आराम, रमाइलो मात्रै चाहियाको नि । अनि त्यो सबै जिनिसको जोहो शहरले मात्रै गरिदिन सक्दो रह्याछ नि त मास्साप् !

उता बितेको वर्षहरूमा मेरा छोराछोरीहरू पनि हुर्केर ल्याउँदै थियो । पढ्दै पनि थियो । २०५७ सालमा मेरी ठूली छोरी पल्पसाचाले एमए पास गरेर ल्यायो र अर्को वर्ष उसको बिहा गरिपठायो मैले । छोरा मुकुन्दलाल आईटीको अगाडिको पढाइ गर्ने तरखर गर्दै थियो । सानी छोरी किपा भर्खर एसएलसीको तयारी गरेर ल्याउँदै थिई । केही वर्षदेखि मेरो काम-कारोबारजति सबै मेरो जहान मतिनाकै हातमा छ भन्दा हुन्छ । तीन जना महिला कामदार र एउटी निनी (फुपू) नाता पर्नेको साथ सहयोगले उसैले बेपार सम्हाल्याको छ । त्यसैले म केही फुक्का भयाको नि । मैले गर्ने भन्याको मसला, तेल, पिना प्याकिङ गर्ने सर्दामको जोहो गरिदिन्या र बजारमा नउठ्याको रकम उठ्याउने मात्तै हव् ।

यस्तैमा २०५९ साल मंसिर मैनामा एउटा साह्रै नरमाइलो घटना भयार ल्यायो है मास्साप्, मेरो जिन्दगीमा । एक दिन म काम पर्‍यार गुन्डु-बालकोटतिर गयाको थियो । फर्कंदा खोलाको किनारै-किनार हिँड्दै आउँदा एक ठाउँमा धेरै जना जम्मा भयाको देख्यो । नजिक गएर बुझ्याको त खोलातर्फको खाली रह्याको पर्ती जग्गा धेरैजसोले आफ्नो जग्गामा मिसायार नयाँ साँध-सिमाना खडा गरिरह्याको मैले देखेर ल्यायो है । मलाई के भएर ल्यायो त्यतिबेला मैले थाहा छैन । म अलि चर्क्यार बोल्याको साँचो-सत्ते ह्व । मैले त्यहाँ कसैलाई चिन्दैन, र पनि मैले सबैलाई भन्याकै ह्व- ‘खोलाको जग्गा नमिच् है पासाहरू ! यस्तो गर्न कसैले पाइँदैन । यो सरासर गैरकानुनी काम ह्व है । यस्तो काम तपाईं सबैले गर्‍याको राम्रो भयान है ।’

म बोल्दै थियो, सबैजनालाई सम्झाएर । त्यत्तिकैमा एक जना अलि ठूलै ज्यानको मान्छेले आयार एक्कासि मलाई मुड्की उज्यायार कसेर हानिहाल्नुभयो होई । त्यसपछि अरू पनि को को आउनुभयार मलाई पिट्न थाल्यो । रगतै-रगतले अनुहार र ज्यान भिजेर ल्यायापछि म त्यैँ अचेत भएर ढल्या छु । एकैचोटि अस्पतालमा अर्को दिन मेरो होस खुलेर ल्यायो । छेउछाउमा जहान, छोराछोरी, आफन्तहरू र छिमेकीहरू दुई-चार जना पनि उभियाको देख्यो । मेरो होस फर्केर ल्याएपछि बयान लिन भन्यार प्रहरी भ्यानमा राखेर मलाई लिएर गयो । तीन-चार दिनजति थुन्यो । हुलदङ्गा गर्‍याको बात लगायार मलाई अदालतमा उभ्यायो । बिनाकसुर कुटाइ खायार जीवनमा पहिलो पटक म इजलासको कटघरामा पनि चढेर ल्यायो । पहिलोबाजी भयार होला- तारिखमा छोडिदियो मलाई ।

मलाई कुट्न्याहरू पनि समातियाको र पर्मान नपुग्याकोले गर्दा अदालतबाट सफाइ पायाको रे उनीहर्ले भन्ने मैले घर पुग्यार अखबार पढेर थाहा पायो । अखबारहरूमा त्यो घटनाको खबर किसिम-किसिमले छापियाको रह्याछ । एउटाले लेख्या छ- ‘बढी जान्या हुँदा एक जना उपबुज्रुक कुटियो ... ।’ अर्काेले लेखेर ल्याया छ- ‘कुटिइने र कुट्ने सबै हिरासतमा ।’ झन् अर्काेले त मेरो ब्यान्डेज बाँध्याको अनुहारको फोटोसमेत छाप्न भ्याया छ र लेखेर ल्याया छ- ‘अर्काको काममा दख्खल दिने स्वाँठले भेट्यो रामधुलाइ !’ त्यस घटनामा पत्रकारहरूले मूल मुद्दा खोतल्न बुद्धिको प्रयोग गर्‍याको मैले कतै देखेनँ होई मास्साप् ।

हिजो मेरो जन्मदिन । हिजै मुकुन फर्केर ल्यायो । मुकुन यसरी फर्कनु- ७१ वर्षको उमेरले मलाई दिएको पहिलो ठूलो उपहार ह्व । पहिलो ठूलो खुसी ह्व । ऊ फर्केर आउँदा मेरो मक्किन लाग्याको बुढो हाडहरू हाँस्याको छ खुसी भएर ।

तर, त्यो घटनापछि यस्तो नचाहिँदो लफडामा नपर्न जहानले मलाई सम्झायार ल्यायो । छोरीज्वाइँ र आफन्तहर्ले पनि बुझायो । छोरा मुकुन्दलालले त रिसायाको अनुहार पार्‍यार भन्यो, ‘बा ! तपाईंले गर्दा साथीभाइहर्माझ मेरो इज्जत गयो है । आइन्दा यस्तो फेरि भयाको खण्डमा राम्रो हुन्या छैन ।’ खालि सानी छोरी किपाचाले भनेर ल्याई- 'बा ! तपाईंले जे गर्‍यो, राम्रो गर्‍यो । त्यस्तो नराम्रो काम गर्न्यालाई तिमीहर्ले नराम्रो गर्‍यो है भनेर मुखैमा भन्न सक्ने आँट हिरोमा मात्रै हुन्छ । तपाईं हाम्रो हिरो ह्व बा !’

सानी किपाचाले त्यसो भन्यार ल्याउँदा मेरो मन, मुटु, आँँखा सबै रसायार ल्यायो मास्साप् । अनि त झन् मैले भित्र आफूलाई बलियो बन्याको पायो र मनमनै ठानेर ल्यायो, ‘अब जस्तै पर्‍या पनि मैले बोल्न र डट्न भन्या छोड्न्या छैन ।'

त्यो मुद्दाको तारिख मैले तीन-चार वर्ष लगातार धाइरह्यो । चार वर्षपछि त्यो मुद्दा त्यसै कता हरायो- हरायो । त्यसपछि पनि मैले धेरै पल्ट, धेरै ठाउँमा यस्तो कुरा देखेको बेला बोल्न भने छाड्याको छैन है ।

यस्तो काममा एक्लै-एक्लै किन हिँड्याको रे ?

एऽऽ मास्साप् ! मैले पटक-पटक आइदिनुस् भन्यार अरूलाई नगुहार्‍याको काँ ह्वा र ! तर यस्तो अपजसे काममा हिँड्न कसलाई फुर्सत ? वरपर बस्न्या कसैकसैले मैले भन्यापछि टार्न नसक्यार दुई-चार पटक मसित हिँड्याजस्तो साथ दियाको जस्तो गर्दिन्छ । तर यो एक-दुई दिन हिँड्दैमा सिद्धिहाल्ने खालको लडाइँ त होइन नि । तर म भने अब थामिनेवाला थिएन । जेसुकै आइलाग्या पनि मैले बेहोर्नुपर्छ, छाड्नु हुँदैन होई भन्ने मलाई लाग्याको थियो । र, त्यो अडानमा आज पनि म कायमै छ ।

ह्व नि, यो ठूलो लडाइँ ह्व । म एक्लैले लड्नसक्न्या लडाइँ यो होइन, मलाई थाहा छ । यति ठूलो, डरलाग्दो... त्यो के भन्छ वि...विक् ... विकृति छ, बिगबिगी छ, तर समाज भन्या यसको विरोधमा एकजुट छैन । साेच्दै कहालीलाग्दो कुरो नि मास्साप् ! म विद्यार्थी संघ, युवा संगठनहर्मा पनि भन्न गयो । उदेक लाग्छ, राजनीति गर्ने हाम्रो तन्देरी पुस्ता माउ पार्टीहर्को आदेश र इशारामा मात्रै क्रान्तिकारी बन्दो रै’छ है । अनि म केही क्लबहरू खोल्यार बस्याको युवाहर्लाई भेट्न गयो । उनीहर्को काम दिनभरि क्यारेम, चेस कि तास खेल्न्या, चन्दा (हप्ता ?) ओसुल्न्या- मासु-च्युरा थ्वँ (जाँड) अय्ला (रक्सी) धोकन्या त रह्याछ नि । बालुवा चोरी, पर्ति र गुथीको जग्गा, पाटी-सत्तल-मन्दिर-पोखरी कब्जाको समस्या लिएर सामाजिक संघ-संस्थाहरूको पदमा बस्याकोहरू, विभिन्न सम्बन्धित कार्यालयहरू, अनि आफूले चिनेजान्याका ठूल्बडा, पार्टीनेता- सबै-सबैकोमा मैले गयो है । सबै इतिवृत्तान्त कहेर पनि ल्यायो कैयौँ-कैयौँ पल्ट । तर सुनुवाइ कतै भयाको होइन । पछि, धेरै पछि कुरोको चुरो बुझेर ल्यायो मैले । कार्बाइ गर्न बनायाको निकायहर्को कर्मचारीको मिलोमतोमै त हुँदो रै’छ सबथोक । अनि भुत्रो हुन्छ- गलत कामको रोकथाम ! तैपनि मैले रोकियाको होइन । कुन्नि मलाई किन अझै पनि भित्र कतै भरोसा लाग्छ- मान्छेहरू अन्याय, भ्रष्टाचारको विरुद्धमा एक दिन त जाग्छ ह्वै । एकदिन त सबथोक फेरिएर ल्याउँछ है । यै एउटा भित्र दियो जसरी बलिरह्याको भरोसा छ मसित र मैले बोलिरहन्छ, हिँडिरह्याकै हुन्छु, .... के भन्छ त्यो .... अँ प्रतिवाद .... प्रतिरोध गर्न छाड्याको छैन ।

सायद मतिनाले भन्यार होला, एक दिन साँझ घरमा ससुरा र जेठान आयो र सम्झायो मलाई । ‘तपाईं यस्तो काममा हिँड्यार के पाउँछ ज्वाइँ ? सित्तैँमा बदनामी मात्रै कमाउँछ । अब यस्तो काममा ज्वाइँ नलाग्नू ।’ म कइल्यै पनि मतिनासँग रिसायाको छैन । तर त्यो दिन ससुरा र जेठान हिँड्यापछि म साँच्चीकै झाेँक चलेर ल्यायो है ऊसँग । भन्यो, ‘अब आइन्दा मलाई सम्झाउन- अरूलाई डाक्यार दुःख नदिनू । यो उमेरमा अब मैले सुध्रिँदैन है ।’ मेरो कुरा सुन्यार बिचरी मतिनाले चित्त धेरै दुःखायार ल्यायो । तर, मैले पनि ठान्यापछि ठान्यो ठान्यो । अब मैले पछि फर्क्यो र पिठ्युँ देखायो भन्या म कहाँ म रहिरहुँला होई ? मलाई लागिरह्यो ।

छैन भन्दैनँ मैले, कथा त अन्त अरू ठाउँहर्मा पनि पक्कै होला है । तर, काठमाडाैं उपत्यकाको कुरै बेग्लै क्या मास्साप् ! ह्याँ त पाइला-पाइलामा तपाईंको भेट कथासित भइहाल्छ । कथा ह्व कि इतिहास, तपाईंले छुट्याउनै सक्दैन । भन्याको सुन्याको कथा र इतिहास कहाँसम्म हातेमालो गर्‍यार सँगसँगै हिँड्छ, अनि कुनचैँ समयको मोडबाट इतिहास आफ्नै सत्य-तथ्यको बाटो पहिल्याएर छुट्टिन्छ र एक्लै हिँड्न थाल्छ- यति गहिरो कुरो मजस्तो मामुली मान्छेले बुझ्न कठिन छ मास्साप् !

ह्याँ भयाको हरेक मन्दिरको कथा छ । मन्दिरको टुँडालहर्को कथा छ । ढुङ्गा र काठमा खोपियाको मूर्ति र झ्याल-ढोकाको कथा छ । थरीथरीको परिकार र तिनलाई पकाउनेहरूको, नाच, बाजा र नाच्ने-बजाउन्याहरूको, खट् बाँध्न्याहरूको, थ्वँ-अय्ला र तिनको उत्पत्ति कसरी भयाको भन्नेबारेको कति-कति कथाहरू ! ... तपाईं देख्छ नि यहाँ हिटी-धाराहरू, नदी-खोला, पोखरीहरू, दरबारहरू, पाटी, पौवा, फूलबारी, मठ र सत्तलहरू- यी सबैको पनि बेग्लै-बेग्लै कथा छ, इतिहास छ ।

..... वा ऽऽऽ ! ह्वाऽऽऽ !! मठ, सत्तल, पोखरी र इतिहासको कुरा गरेर ल्याउँदा ऐले आफ्नै कथा सम्झेर ल्यायो है मैले । यो मेरो र मेरो परिवारको नराम्रो समय, खराब दिनहरू थालियाको दिनको कथा ह्व । २०६१ साल असोज महिनाको ।

यस कथाको पछाडिपट्टि रह्याको केही कुराको खुलासा गर्न्या छु पहिले । नेपालको आठौँ प्रधानमन्त्री अनि पहिलो श्री ३ महाराज जङ्गबहादुर कुँवर राणाको भाइ बमबहादुर कुँवर राणाले आजभन्दा १५०-६० वर्षअघि भविष्यमा आफ्नो कीर्ति राख्न ह्व वा आफ्नो परलोक सुधार्न ८-१० रोपनी जग्गामा बनायाको मठ, मठसँगै रह्याको सत्तल पाटी र फराकिलो फूलबारी यसै शहरभित्र धेरैको ध्यान नजाने ठाउँमा बेवारिसे भयार भत्कन ढल्न थाल्यापछि त्यसको देखरेख, स्याहार-सम्भार गर्न्या कोई भयान । त्यत्रो हैकम चलायार नेपाल हाँक्यार बस्याको परिवारको सरसम्पत्ति खण्डहर बन्दै गयाको र सोधीखोजी गर्न्या कोई नभयाको मौका छोप्यार केही गलत तत्त्वहर्ले त्यो सत्तल, मठको जग्गा बिस्तारै कब्जामा लिएर हडप्ने दाउ गर्‍याको भेद त्यहाँ पुग्दा एक दिन कुरैकुरामा एक जनाबाट मैले जान्न पायो । वरिपरिका अरू मानिसहरूसित खोतल्दै जाँदा त्यो कुरो साँचो-सत्य रह्याको पुष्टि भयो । माउवादी आतङ्कले गर्दा मानिसहरू सबै नदेखिन्या डर-त्रासमा आ–आफ्नो शङ्खभित्र छिर्‍यार दबिएर थचारियार बस्याको समय थ्यो त्यो । मैले सोच्यो, त्यो ठाउँ केही असामाजिक तत्त्वले हडप्याको भन्दा त्यत्तिकै खुला ठाउँको रूपमा जोगाइरहनसके पछि आउने समयको समाजलाई त्यो उपयोगी हुन सक्छ । उसै पनि यो महानगरमा एकैछिन बसेर सास फेर्न सकिने खुला ठाउँ कहाँ पो बाँकी बच्याको छ र ?

ठूलै आँट छातीमा बोक्यार एक दिन दिउँसोतिर मैले त्यो मठभित्र छिर्‍यो । त्यहाँ त आठ-दशवटा घर-टहरा ठड्याइसकेको रहेछ । सडकतिर पर्ने चल्तीको खण्डमा केही पसल, चियाखाजा म:म: बेच्ने सानो-सानो एक दुई छाप्रो, कपाल काट्ने सेलुन, थोत्रो रेडियोघडी मर्मत गर्ने कबलहरू भाडामा दिइराख्याको मैले थाहा भयो । त्यसपछि मैले त्यो पसल बनाएर भाडा लगाउनेहर्लाई पत्तो लगायार भेट्यो र सोध्यो, 'त्यो पसल-कबल तपाईंहर्ले कोसित अनुमति लिएर बनायो ? भित्र घर-टहरा पनि बनाएर भाडा लगाउनुभेको भन्ने सुन्यो । यो के गर्‍याको ?’

सुरुमा त उनीहरू अलमल्लमा पर्‍याको जस्तो देखियो । मैले अलि कडा बोलीमा भन्यो, ‘यो तपैँहर्को काम अवैध र गैरकानुनी ह्व । यो कसैले आफ्नो कीर्ति राख्न सय-डेढ सय वर्षअघि बनायाको स्मारक ह्व । र, यो सार्वजनिक सम्पत्ति पनि ह्व । अर्काले बनायाको स्मारक मास्न, कब्जा गर्न पाइँदैन है । कानुन लाग्छ । विचार गर्नू ।’

सुरुमा उनीहर्ले नसुन्याजस्तोे गर्‍यार टार्न खोज्यो । म फेरि-फेरि पनि त्यहाँ गएर सम्झाउन थाल्यापछि उनीहर्ले शायद म एक्लो छ भन्ने लख काटेर ल्यायो । अनि एक दिन म जाँदा उनीहर्ले मलाई हेपेर सिधै भन्यो, ‘तपैँले आफ्नो नदुख्याको कपाल नदुखाऊ । हाम्लाई पनि टाउको दुखाउने काम नगर् । ऐन-कानुन हाम्ले पनि था’छ । जे गर्नुपर्छ- पर्‍याको बखत गर्छ । तपैँ आएर घरिघरि बखेडा झिक्ने काम नगर्‍याको राम्रो ह्व, तपैँको लागि पनि- हाम्रो लागि पनि ।’

त्यसपछि म फर्की आयो ।

त्यसको जानकारी प्रशासनलाई गराऊँ कि भन्ने पहिलो विचारले मभित्र टाउको ठडायार ल्यायो । तर पहिले-पहिले प्रशासन धायार पायाको अनुभवले गर्दा मैले त्यता नलाग्ने निधो गर्‍यो । यस मुद्दामा मैले गर्न सक्ने भन्याको यसबारे धेरैभन्दा धेरैको ध्यान तान्ने र खबरदारी गर्न्या मात्रै थियो । त्यसैले सबै कुरा खुलस्त पार्‍यार मैले केही चिनेका पत्रकार साथीहरूसित मद्दत माग्यो र त्यहाँ गएर आफू धर्ना बस्ने योजना सुनायो । त्यतिबेलाको प्रायः सबै दैनिक, साप्ताहिक, सन्ध्याकालीन पत्रिकाका संवाददाता, फोटो पत्रकार साथीहरू तोकियाको दिन र समयमा सम्बन्धित ठाउँमा भेला भयार साथ दिने पक्का-पक्की भेपछि मैले तुल-ब्यानर, पर्चा र चाहिन्या अरू सबै थोक तयार पार्‍यो ।

हुलदङ्गेहर्ले वरपर टाङियाको सबै तुल-ब्यानरजति थुतेर मिल्कायो र मलाई केहीले समातेर घिसार्दै केही पर पुर्‍यायार उभ्यायो, अनि लछारपछार पार्दै कालो मोसो दलेर ल्यायो । उत्ति नै खेर फेरि अर्कोथरीहर्ले आएर मलाई जुत्ताको माला घाँटीमा भिराइदियो । अनि मेरो ज्यानको लुगा च्यातेर धुजाधुजा बनाइसक्यार मलाई झ्याकल-झुक्कल पार्दै क्याम्पबाट बाहिर सडकमा ल्यायार हुत्याइदियो ।

आज मलाई लाग्छ, त्यस दिन मैले ठूलो गल्ती गर्‍याको रहेछु । तलबितल पर्दा मेरो ज्यानै जान पनि सक्थ्यो । किनकि त्यो लाखौँ-करोडौँको सम्पत्ति कब्जा गर्‍यार अवैध आर्जन गरी खान्याहरूसँग सोझै टक्कर लिनेजस्तो खतरनाक कुरो थियो भन्ने पछि मात्र मैले बोध भयार ल्यायो ।

म पत्रकार साथीहरूसहित त्यहाँ पुग्यार तुल-ब्यानर टाङ्न थाल्यापछि वरपरकाहर्को ठूलै भिड जम्मा हुन थाल्यो । विरोधको तुल-ब्यानर टाङिसक्यार मैले भित्रको चौतारीमा गयार धर्नामा बस्यो । पर्चा-पम्प्लेट भिडलाई बाँड्ने काम पनि पत्रकार साथीभाइहर्ले गरिरह्याको थियो । मैले धर्ना बस्याको लगभग एक-डेढ घण्टा बितिसक्याको थियो । भिड बिस्तारै पातलिँदै थियो । तर पत्रकार साथीहरू भन्या मलाई साथ दिन अझै त्यहीँ डटेर बसिरह्याको थियो । तर अचम्म के भने त्यतिबेलासम्म जग्गा कब्जा गर्न्याहर्को त्यहाँ कतै अत्तोपत्तो थिएन ।

मैले धर्ना बस्याको तीन-चार घण्टा बितिसक्याको थियो । तमासेहरू आउन्या र हेर्‍यार फर्कन्या गरिरहेकै थियो । एक्कासि हावामा हलचल भयाजस्तै एउटा कस्तो-कस्तो गह्रुङ्गो तरङ्ग त्यहाँ तैरिरह्याको जस्तो मैले महसुस गर्‍यो । नभन्दै एकैछिनमा १५-२० जनाको हुलदङ्गे भिड योजना बनाएरै त्यहाँ भित्रिसक्याको थियो । भित्र छिर्दाछिर्दै त्यो हुलदङ्गेहर्ले वरपर टाङियाको सबै तुल-ब्यानरजति थुतेर मिल्कायो र मलाई केहीले समातेर घिसार्दै केही पर पुर्‍यायार उभ्यायो, अनि लछारपछार पार्दै कालो मोसो दलेर ल्यायो । उत्ति नै खेर फेरि अर्कोथरीहर्ले आएर मलाई जुत्ताको माला घाँटीमा भिराइदियो । अनि मेरो ज्यानको लुगा च्यातेर धुजाधुजा बनाइसक्यार मलाई झ्याकल-झुक्कल पार्दै क्याम्पबाट बाहिर सडकमा ल्यायार हुत्याइदियो । म सडकमा नराम्रोसँग बजारियाको थियो र वरपरको तमासेहरू मलाई गिज्याउँदै थपडी बजाई-बजाई हाँसिरह्याको देख्यो मैले । त्यत्तिकैमा तिनीहरूमध्येकै एक जना वनमान्छेजस्तो धसिङ्गरेले आयार ममाथि कस्यार लात्ती बजार्‍यो । अर्कोचाहिँले गन्हाउने जलेको कालो फोहोर डिजेलको झोल ल्याएर ममाथि खन्यायो । त्यति नै बेला पत्रकार साथीहर्ले उनीहरूबाट उम्काएर मलाई मूल सडकमा ल्याइनपुर्‍याएको भए त्यो दिन मेरो जिउज्यान साबिक नरहन पनि सक्थ्यो ।

भोलिपल्टको अखबारहरूमा मलाई जुत्ताको माला लगाइँदै गर्‍याको र कालो मोसो दलिँदै गर्दाको विभिन्न कोणबाट खिचियाको फोटोहरूसहित समाचार छापियाको थियो । यस पटक भने समाचारहरू मेरो पक्षमा मप्रति पूरा सहानुभूति राख्दै, मुद्दालाई प्रस्टसँग खुलस्त गर्दै आयाको थियो । मैले गर्न खोज्याको खबरदारीको उद्देश्य अनि धेरैभन्दा धेरैसम्म त्यो अवैध कब्जाबारे जानकारी पुर्‍याउने ध्येय भने राम्ररी नै सफल भयाको मान्नुपर्छ । तापनि कालो मोसो दलियाको र जुत्ताको माला मलाई लगायाको फोटोहरूको कारण एकथरी मौका रुङ्यार बसेकोहर्ले मलाई बदनाम गर्न्या, अपमान गर्न्या र लाञ्छना लगाउन्या ठूलै निहुँ भने भेट्याको थियो ।

छोरा मुकुन्दलालले त त्यो दिन प्रस्टै भन्याको थियो, ‘बा ! तपाईंले आफूलाई त बिगार्‍यो-बिगार्‍यो, घर-परिवारको मान-प्रतिष्ठालाई पनि रछ्यानमा मिल्कायो । अब यो मुलुक छाड्यार म टाढा जान्या छु । अनि मर्जी मुताबिक जे-जे मन लाग्छ गर्‍यार बस्नू तपाईं ।’

मतिना त त्यो दिनदेखि झन् टाढियाको थियो मबाट, कता-कता टाढा पुग्याजस्तो गरी । त्यस्तोमा पनि मेरो साथमा दह्रो गर्‍यार कोई उभियाको थियो भने त्यो थियो मेरो सानो छोरी किपा र मेरो आफ्नै आत्मबल ।

निहुँ भेटेपछि सितीमिती उम्कन नदिन्या नेपाली इखालु व्यहोराबारे हामी सबैले थाहा छ । म पनि त्यस्तै इखालु वैरीभाव मनमा राख्न्याहर्को घोचपेच, खिसी-टिउरीको खुराक बनिरहनुपर्‍यो धेरै दिनसम्म र मेरो सामाजिक मान-प्रतिष्ठामा जुत्ताको माला लगायाको घटनाले धेरै ठूलो धक्का लाग्न पुग्यो । कतिसम्म भने त्यस घटनाको दुई सातापछि भक्तपुरमा दाजुभाइहर्ले गर्‍याको एउटा लप्ते भ्वय (सुकुल भोज)मा मैले सपरिवार सामेल हुन पुग्दा केहीले सबैको सामुन्ने मसित सोधेर ल्यायो, ‘खै त आज भने जुत्ताको माला नलगाई सवारी हुनुभयाछ त ह्वै हाम्रो भाजु (श्रीमान्) पुर्ननारायन ?’ यो सुनेर सबै जना मलाई उडाउँदै हाँसेर ल्यायो । मेरो जहान मतिना, छोरा मुकुन्दलालको अनुहार रातोपिरो भयाको मैले देखिरह्याको थियो । त्यो दिन भोजमा बस्यार हामीले के के खाएर ल्यायो- हामीलाई नै थाहा छैन ।

तर सानो छोरी किपाचा भने सबैको अगाडि चर्कोसँग कराएर ल्यायो, ‘हाम्रो बाले नाम कमाउन, दाम कमाउन, चर्चामा आउन, प्रसिद्ध हुन्छु भन्यार यस्तो गर्नुभयाको भे पो लाजको कुरा हुन्छ । उहाँले त सार्वजनिक सम्पत्ति क्यै गलत मान्छेहर्को हातमा नजाओस्, त्यो ठाउँ सबैका लागि सधैँका लागि खुला रहोस् र शहरमा सास फेर्न्या ठाउँ बाँकी रहिरहोस् भन्यार ज्यानको बाजी थाप्याको ह्व ? यो खिसीटिउरी गर्ने कुरो ह्व कि उहाँलाई सम्मान गर्ने कुरो ह्व ? त्यो तपाईं सबै गन्नेमान्नेहर्ले आफैँ बुझेर ल्याऊ ।’

किपाचा करायापछि सबै जना चुप लाग्यो । कोई एक शब्द बोल्याको होइन ।

सबै घटनाको राम्रो र नराम्रो दुवै पाटो हुन्छ । जुत्ताको माला र कालो मोसो दलियाको घटनाको राम्रो पक्ष के भने- केही मेरोजस्तै विचार राख्न्या साथीहरू एकपछि अर्को गर्दै मसित जोडिन थाल्यो । केहीले मलाई खोज्दै आयो । केहीलाई मैले खोज्दै गयो । अब मैले मेरोजस्तै सोच राख्न्या, कुरा मिल्न्याहरूको सङ्गतमा थियो । पर्‍याको बखत पहिलेको जस्तो म एक्लो थिएन अब । धर्ना, जुलुस, भेट-वार्ता सल्लाहमै गर्न्या एउटा मण्डली- यो उपत्यकाभित्रैबाट जुटेर आयाको थियो । सगुन गजुर्‍याल, नरपतिलाल नापित, आशिकबहादुर मल्ल, रनेन्द्रविक्रम कार्की, तोरन गुरुङ, शिरीष खड्का मगर, पलिस्वाँ माथेमा, राजभाइ नःकमी, सिद्धिसुन्दर महर्जन, हिसिला वैद्य, मञ्जरी थापा- अनि अरू कति-कति । हामी सबैलाई थियो- यो उपत्यकाको पर्यावरन बिग्रँदै गयाकोमा चिन्ता ।

हाम्रो शहरहरू झन्‌झन् कुरुप बन्दै गइरह्याको प्रति गहिरो दुःख । रहिरहनुपर्न्या खुला ठाउँजति मासिँदै, कब्जा हुँदै, सकिँदै गयाकोमा अचाक्ली आक्रोश । हाम्रो सोचले हामीलाई एक ठाउँ ल्याएर उभ्यायाको थियो । यो तर एक दिनमा भएर ल्याएको थिएन- पाँच-सात वर्ष लाग्याको थियो हामी एक-एक गर्दै जोरिनुमा । तर जुन ऐतिहासिक महत्त्वको जग्गाको अवैध कब्जा हटाउन मैले जुत्ताको माला आफ्नो घाँटीमा भिरेर खबरदारी गर्‍यो, परिवारको चित्त दुःखाएर ल्यायो- त्यो जग्गा आजसम्म पनि उनीहर्कै हालीमुहालीमा छ । मैले बेथिति कहाँ छ भनी देखाउने काम गर्‍याको ह्व । तर त्यो बेथिति हटाउने शक्ति र अधिकार दुवै जोसित छ- उसैले मतलब नराख्यापछि अरू उपाय नै रहेन ।

अब तपाईंलाईं जुत्ताको माला लगाइदियाको त्यस घटनाले मेरो जीवनमा पार्‍याको नरमाइलो लामो असरको बारेमा पनि मैले केही भन्छ है मास्साप् !

छोराले आफ्नो बाउहर्लाई नगन्नु यो सृष्टिमा कुनै नौलो घटना होइन । छोराहर्ले बाउहर्लाई नसकार्नु पनि यो सृष्टिमा पहिलो पटक भयाको भे पो झस्कनु त ! मेरो छोराले पनि आफ्नो चढ्दो उमेरमा मलाई उछिन्यार अगाडि बढ्न खोज्याकोलाई मैले रमाइलै मान्यार नजिकबाट नियालिरह्यो । मेरो काम मुकुन्दलाललाई पटक्कै चित्त नबुझ्याको मैले थाहा छ । तर, आफ्नो भित्री स्वभाव र गर्नैपर्ने कर्तव्य फेर्न मैले तयार भयान ।

छोराले धेरै चोटि गुनासो गरेर ल्यायो । घुर्की लायो । दङ्ग्यायो आमाचैँलाई । मतिनाले कहिल्यै पनि छोराअघि घुँडा टेकेर ल्याऊ त मलाई भन्यान । तर ‘छोराको कुरा मान्यार यो सबै बरालिने धन्धा छोडेर ल्याऊ । छोरालाई दुःखी नबनाउनू । राजीखुसी गरायार राख्नूस् छोरालाई’ भन्यार कैयौँ पटक भन्याको हो मतिनाले मलाई । मलाई राजी गराउन बिचरीले धेरै कोसिस गर्‍यो । तपैँ भन्नुस् मास्साप् ! म आफूले हिँड्न चाह्याको बाटो छोरा रिसाउँछ भन्यार कसरी छोड्न सक्छ ? हो, मेरो कला (जहान) मतिनालाई सजिलो पक्कै थिएन । उसको एकातिर म थियो- लोग्ने, अनि अर्कोतिर मुटुमै बस्याको छोरो मुकुनचा । बिचरी ! बाउ-छोराको तानातानमाझ जाँतोमा अन्न पिँधियाको जसरी पिँधियार ल्याएकी थिई ।

मुकुन्दलालले धेरै चोटि मलाई भनिरह्यो, ‘बा ! तपैँले गर्‍याको कामले बाहिर हाम्रो परिवारको बदनाम मात्रै भएर ल्यायो । मैले आफ्नो साथीहरूमाझमा जोकरजस्तो बनिसक्यो । सबै हाँस्छ- बाको कुरा गर्‍यार । भन्छ सबैले, ‘हेर् मुकुने ! तेरो बा बौलाउनै लाग्यो होई । जे पायो त्यै गर्दै हिँड्छ तेरो बा !’

मलाई जुत्ताको माला र कालो मोसो लगाइदेको यस्तै एक मैनाजति भेको होला, एक साँझ मुकुन्दलालले आयार आमाचैँलाई आफ्नो फैसला सुनार ल्यायो, ‘मैले अब ह्याँ बस्नै नसक्न्या भेर ल्यायो है । अब छिट्टै मैले अमेरिका जान्छ ।’

मतिनाले फेरि पनि छोरालाई मनाउन धेरै चोटि मसित हारगुहार गरेर ल्यायो । हुन्छ नि क्या- त्यो दन्त्यकथामा राजकुमारीको ज्यान कुनै सुगा चरीमा बस्याको । त्यस्तै मतिनाको मन-प्रान छोरा मुकुनचामा बस्छ भन्ने मैले थाहा छ । तर के गर्ने- म पनि आफ्नो ठाउँमा त्यतिबेला लाचार भइदियो ।

अन्त्यमा मुकुन्दलालले आफूलाई पीआर पर्‍याको र अमेरिका उड्न लाग्याको रहस्य आमासामु खुलस्त पार्‍यो है । मसित त ऊ तर्कन थाल्याको थियो र देख्दा पनि नदेख्याको जस्तो गर्न थाल्याको धेरै भइसक्याको थियो । छोरा अमेरिका जान खुट्टा उचालेर बस्याको थाहा पायादेखि मतिना धेरै नै गलेर ल्याएको थियो । शरीर र मन दुवैले मतिना साह्रै हतास बन्दै गर्‍याको देख्यार पनि मैले केई गर्न सकिरह्याको होइन ।

अनि एक दिन मुकुन्दलाल मलाई खबरसम्म नगरी अमेरिकाको लागि उडिगएको सानी छोरी किपाबाट मैले सुन्यो । छोरा त्यसरी हिँड्यापछि मतिनाको जिन्दगी एकाएक बिरानो र चकमन्न भइगयाको थियो । रानु हरायाको मौरीजस्तो बन्यार एकोहोरो टोलाइरहन्या भयार निस्क्याकी थिई मतिना । छोराले त्यसरी घर छोड्यार हिँड्नुको दोषी सायद उसले मैलाई ठहर्‍याएकी होला मनमनै । तर, उसले त्यो कुरा मुख फोरेर मलाई कहिल्यै भन्यार ल्याइन- भोटे ताल्चा लायार आफ्नो मनभित्रै बलजफ्ती थुनेर राखी आफ्नो भएभरको दुःखहरू, गुनासोहरू । यसरी मेरै कारनले गर्दा- मेरो घरको सुखचैन हेर्दाहेर्दै गुमेर ल्यायो । मतिनालाई मनको रोगले दिनदिनै गलाउँदै लगिरह्याको हेर्दै- मैले तमासेजस्तो मात्रै भइदियो ।

मतिनाको सुखचैन साँच्चीकै- छोरा मुकुनचासँगसँगै उडेर गयो । कहिले कतै छोराको फोन आउँदा तेल सकिन लाग्याको दियोमा तेल थपिएँझैँ हुन्या र उसको अनुहारको उज्यालो उकासिन्या, अनि चहकिलो देखिएर ल्याउने । नत्र एकनासको चकमन्नता उसको वरपर, चारैतिर पसारिरहन्या । सानी किपाले झर्को नमानी आफ्नो माँको हरेक कुरोको ख्याल राखेर ल्याइरहेको मैले देख्थ्यो । घर- अझ पनि घरजस्तो बच्याको थियो भने त्यो किपाचाले गर्दा ।

२४ चैत २०६२ मा सात पार्टीले मिलेर जनआन्दोलन-२ थाल्यापछि मुलुक फेरि सङ्कटको दिनहरूतिर फर्क्याको थियो । सबैतिर डर, त्रास, अभाव र अप्ठ्यारो मात्र पसारियाको थियो । मुटु र मनको रोगले पहिले नै गलिसक्याकी मतिना त्यो दिनहरूमा झन् बेस्करी थलिएर ल्यायो । उसलाई घरि-घरि अस्पताल पुर्‍याउन र ल्याउन नै सकस । दुई हप्ता तन्क्याको जनआन्दोलन- मतिनाको जिन्दगीको लागि दुई/चार जुनी, दुई/चार जुगजस्तै अत्यासलाग्दो भएर ल्यायो । हामीले गर्न सक्न्याजति गरिरहेकै थियो । फेरि पनि मतिनाको लागि जति गर्नुपर्थ्यो मैले- त्यो समय-कालको फेरले गर्दा गर्न नसक्याकोमा भने मन खिन्न भएर ल्याइरहन्थ्यो मेरो । किपाले दिनको दिन दाजुचाहिँलाई फोन गर्‍यार माँको गिर्दो हालतबारे जानकारी गराइरह्याको हुन्थ्यो । ठूली छोरी पल्पसा र ज्वाइँ पनि दिनहुँ आयार सक्याको गरिरह्यो ।

मलाई अझ पनि टड्कारो सम्झना छ- ८ वैशाख २०६३ को दिन राजाले ‘जनताको नासो जनतालाई नै फर्कायो है’ भनेर घोषना गर्‍यार ल्यायो । बाहिर मान्छेहरू ‘राजाले के भन्याको ? अब के हुन्या हो ?’ यस्तै-यस्तै कल्याङ-मल्याङ गरिरह्याको सुनिन्थ्यो दिनभरि । त्यो दिनभरि मतिनाको ब्याथा पनि शान्त थियो । उसको अनुहारमा महिनौँपछि शान्ति छायाको देखेर म केही ढुक्क बन्याको थियो । घरभित्र घरबाहिर सबथोक सामसुम्म र चकमन्न भयार बित्यो दिन । र, कस्तो-कस्तो पाराको विचित्रको खल्लो रात थालिएर ल्यायो । राति घरको कसैले क्यै खाएको होइन । मैले खाटको छेउमा बस्दा-बस्दै उँघेर झकाएछ ।

कस्तो-कस्तो काँचो नपाक्याको जस्तो निद्रा । झ्वाम्म भासियार गएको मैले नीदमा । शरीर र मन छुट्टिएर बेग्ला-बेग्लै हिँड्याको जस्तो । मतिना दुलै बन्यार भक्तपुरको घरमा भित्र्याएर ल्यायाको साँझ । निनी (फुपू), तताजू (भाउजू) र अरू ककसले ह्व मतिनाको हात समातेर हाँस्दै, कोकोहोलो गर्दै माथि घरको बुइँगलभन्दा तलको र मातँ (मटान) भन्दा माथिको च्वतँ (चोटा) तलाको काठको फराकिलो कःसी (बार्दली) मा लिएर गयाको । भक्तपुरको टोल-टोल, चोक र गल्लीहरू आजको रात जूनको उज्यालोमा झलमल्ल ब्युँझ्याको । पर-पर हनुमन्तेको बगिरह्याको सङ्लो पानीमा पर्‍याको चन्द्रमाको टहक । हनुमन्तेको घाटहरू र पर किनारमा उभियाको उत्तिस र बँयसको रुखहरूको हाँगा र पातहरू जूनको रिमरिम प्रकाशमा चम्किरह्याको देख्यार मतिना खुसीले मुस्कुरायो पहिलो पटक । कःसीभन्दा पर्तिरको अँध्यारो कुनामा छेलियार उभियाको म ब्याउलो । हेरिरह्याको बेउली मतिनाको चन्द्ररूप । मतिना उभियाको काठको कःसी चर्मरायो । सबै जना कराएर ल्याउँदै छ । एक्कासि के भएर ल्यायो कुन्नि- मतिना उभियाको चार तलामाथिको कःसी भत्केर गर्ल्याम-गुर्लुम खस्दै गयाको देख्छु भुइँतिर । एउटा चिऽऽऽऽऽसो चीत्कार । काठपात ढुङ्गा छापियाको भुइँमा बजारियाको कानको जाली फुटाउने आवाजसँगै बेतोडले हल्लेको घर । बाहिर जून झ्याप्प निभ्छ । सुइरोले मुटुमै घोच्याजस्तो झस्को छातीमा । तर्सेर आँखा उघार्‍याको छु ।

त्यतिबेलै कुद्दै आयाको किपाचा रोएझैँ करायार ल्यायो- ‘बा, माँ छैन बा !, माँले छाडेर गयो बा हामी सबैलाई ...।’

निद्रामा कुदेजस्तै म पल्लो कोठातिर दगुर्दै गयाको सम्झन्छ ।

तर मुकुन्दलाल भने आयान ।

आफ्नो आमा बित्याको खबर थाहा पायार पनि थाहा नपायाजस्तो गर्‍यार बसिदियो संसारको पल्लो कुनाको कुनचैँ बिरानो शहरमा । उसलाई आउनु थिएन- ऊ आयान । ऊसितको सम्बन्धको अध्याय तर मैले बन्द गर्न सक्यानँ । भित्र कतै एउटा भरोसाको ढोका उसको लागि उघारै राख्यार आफ्नो समय र संसारमा मैले फेरि फर्क्यार आयाको थियो ।

२०६३ साल सकिँदा-नसकिँदै यस चार भञ्ज्याङ खाल्डोलाई खोस्रन, कोपर्न, लुछ्न र खोक्रो पार्न अरू थरीथरीको जमातहरू देखापर्न थाल्यो । यिनीहर्मध्ये केही सङ्गठित शक्ति थियो । तर, शक्तिको दुरुपयोग गर्‍यार (शायद माउ सङ्गठनको आँखा छल्यार)- आफ्नो निजी गोजी भरिरह्याकाहरू । यिनीहरू सलहको हुल जसरी भित्रिएर ल्याएको थियो तीन शहरभित्र, अनि कहाँ-कहाँ छ सार्वजनिक खुल्ला जग्गा, ठाउँ-ठाउँमा परापूर्वकालदेखि राखियाको मैदानहरू, पोखरीहरू, भेला हुन्या-खेल्न्या चौरहरू, मठ-मन्दिर, सत्तलहरू र गुथीको नाममा भयाको तर बेवारिसे बन्यार रह्याको खेत-बारी-चरन र चिहानघारीहरूसमेत एक-एक गर्‍यार खोज्दै केही बाँकी नराखी कब्जा गर्दै गयो त्यो गिरोहहर्ले । अनि खसी-राङाको मासु बिलो लायाझैँ बिलो लायार, प्लटिङ गर्‍यार बेचेर ल्याउन थाल्यो ।

खासगरी उपत्यकाको नदी-खोला किनारमा सयौँ वर्षदेखि त्यत्तिकै छाडिएर आवादीभन्दा टाढा रह्याको फराकिला-फराकिला ठाउँहरू कुनै बाँकी रहेन । सप्पैलाई यहीँ बास चाइयाको र यतै बस्न लाखौंले तँछाड-मछाड गरिरह्याको बेला, जग्गाजमिनको दाम आकाशियार छोइनसक्नु भयाको त्यस्तो सुनौलो अवसर जुर्‍याको बेला- त्यो लुटेरा गिरोहहर्ले ताण्डव नै मच्चायार ल्यायो है । त्यो बेला तिनलाई रोक्ने कसको ताकत ? यो उपत्यकामा सयौँ वर्षमा कसैले गर्न नसक्याको पुरुषार्थ त्यो गिरोहहर्ले चार-छ वर्षमा गर्‍यार देखायो । उपत्यकामा सार्वजनिक खुल्ला जग्गा त्यसपछि नभए जत्तिकै भेर ल्यायो है ।

तपैँ भन्नुस् मास्साप् ! म आफूले हिँड्न चाह्याको बाटो छोरा रिसाउँछ भन्यार कसरी छोड्न सक्छ ? हो, मेरो कला (जहान) मतिनालाई सजिलो पक्कै थिएन । उसको एकातिर म थियो- लोग्ने, अनि अर्कोतिर मुटुमै बस्याको छोरो मुकुनचा । बिचरी ! बाउ-छोराको तानातानमाझ जाँतोमा अन्न पिँधियाको जसरी पिँधियार ल्याएकी थिई ।

यस्तै सङ्क्रमनको शून्य शासनको बेलाको कुरा ह्व यो पनि । बागमती नदी किनारमा एक ठाउँमा बस्ती-आवादीबाट त्यो समय टाढा रह्याको र फुटबल खेल्न किशोेरहर्ले प्रयोगमा ल्याउने गर्‍याको तीसौँ रोपनीभन्दा बढी क्षेत्रफल भयाको एउटा जग्गा ठाउँ-ठाउँमा किला गाढ्यार- एक बिहान बीस-पच्चीस जवानको भिडले कब्जा गर्न थाल्याको मैले देख्यो । (मान्छेहरू ?) सबै टाढा-टाढा उभियार रमिता हेरेर ल्याउँदै थियो त्यहाँ । जे पर्छ पर्छ आफ्नो कुरा राखेरै छाड्छु भन्या सोच्यार मैले त्यो भिड भएतिर गयो र सोध्यो, ‘यो के गर्न लाग्यो बाबु तपैँहर्ले ?’

त्यो भिडले सशङ्कित बन्दै खतरनाक धेरै आँखाले मतिर हेर्‍यार ल्यायो, अनि झोक्किँदै उनीहरूमध्येको एउटा मुख कड्क्यो, ‘देख्दैनौ ? हाम्रो महान् पार्टीको काममा उपयोगमा ल्याउने नीतिअन्तर्गत हाम्ले यो जग्गा घेर्न थाल्याको ।’ मैले त्यो अनुहार नभयाको भिडलाई सम्झाउँदै भन्यो, ‘यो सार्वजनिक ठाउँ खुल्ला नै छाडिदिनुभए भोलि ह्याँ यति भया पनि खुल्ला ठाउँ रहन्या छ । ह्याँ बच्चाहर्को पार्क बन्न सक्छ । समाजलाई काम लाग्ने अरू केही बनाउन सकिन्छ ।’

अनुहार नभयाको त्यस भिडको कर्कस कठोर स्वर मेरो कानमा बजारियो, ‘हामी भन्याको यो देश बनाउन लडेर आयाकाहरू ह्व । तिमी को ह्व ? तिम्रो के हैसियत हामीसित सवाल-जवाफ गर्न्या ?’ भिडको आवाजभित्र अब एउटा निरङ्कुश तानाशाह आकारिँदै थियो ।

मैले भन्यो, ‘अब आफ्नो कुरो पनि भन्न नपाउने .... ?’

भिडको मुख च्याँट्ठियो, ‘हामीसित मुखमुखै लाग्न्या ?’

‘कुरा अरुतिर नलग्याको राम्रो । कुरा यो जग्गा कब्जा नगर्नू भन्ने हो मेरो......,’ मैले फेरि भन्न कर लाग्यो ।

मेरो कुरा बीचैमा काट्यार त्यो अनुहार नभयाको भिडको मुख बम्केर ल्यायो, ‘हाम्रो महान् लडाइँ, हाम्रो महान् पार्टी, हाम्रो महान् क्रान्ति .... हाम्रो महान् कम्रेडहर्को त्याग र बलिदानको कारन तिमीजस्ताहरू आज ठूला कुरा गर्न्या आँटी बन्याका छौ । नबिर्सनू, हाम्रो काममा भाँजो हाल्न्याहर्को हविगत केसम्म हुन सक्छ ? अब बढ्ता बाठो भएर नबोल्ने ...। तिमी तुरुन्त ह्याँबाट हिँडिहाल्ने ...।’

भिडको मुख चेतावनीको चुच्चो तीखो भाषामा ओर्ल्यापछि केही नबोली मैले त्यहाँबाट फर्किआयो । समय नै बहिरो-लाटो बन्याको बेला- कसले सुन्ने ? ... कसलाई सुनाउन्या ? त्यतिबेला साथीहरू मसित कोई भयान- नत्र थोरै भया पनि डटेर प्रतिरोध गर्न सकिन्थ्यो होला । आज त्यो ठाउँमा के छ तिम्ले थाहा छ पासा ? मोटर सिकाउने सेन्टर, स्पा, रेस्तुराँ, फुटसल, ग्रोसरी मार्केट.., अनि यस्तै-यस्तै अरू के के जाति ।

आज पनि त्यो अनुहारबिनाको भिडको एउटा कुरा सम्झेर ल्याउँदा मैले हाँसो उठ्छ- त्यो हो उनीहर्ले गर्ने ‘महान्’ शब्दको प्रयोग । प्रयोग हैन दुरुपयोग । आज बल्ल हामीले बुझिरहेको छ- त्यतिबेला ‘महान्’ शब्दको अनादर र अपमान उनीहर्ले जति अरू कसैले गर्‍या रह्यानछ, उनीहर्ले जसरी ‘महान्’ शब्दको ओज, गरिमा र वजन घटाउन्या दुष्कर्म अरूबाट भयाकै रहेनछ ।

मेरो मनमा कुरा ओहोर-दोहोर गर्छ, सयौँ वर्षदेखि खाली रह्याको ठाउँहरू आठ/दश वर्षभित्रै सबै कब्जा भएर ल्याउँदा पनि सरकारको ध्यान त्यता जाँदैन भने केका लागि हो सरकार ? सार्वजनिक सम्पत्तिको सुरक्षा गर्न अगाडि आएर कराउँदैन भने किन चाहियो नागरिक समाज ?

हाम्रो समाजले बाटो बिराएकै ह्व ।

जहाँ अन्यायलाई अन्याय भन्न मजस्तो एक्लो निरीह मान्छे उभिएर चिच्याउनुपर्छ- त्यो समाजलाई बाटो बिरायाको नभनेर के भन्ने ? बाटो बिरायाको हाम्रोजस्तो समाजमा व्यक्ति सधैँ एक्लो र निर्बल हुन्छ । अनि यस्तो समाजमा चुल्ठे, मुन्द्रे र दश/बीस जनाको गुन्डा गिरोहको बिगबिगी सधैँ सनातन रहन्छ ।

मेरो कथामा त्यति धेरै भन्नुपर्न्या-सुनाउनुपर्न्या घटनाहरू अब छैन होई मास्साप् ! फेरि पनि एक/दुई मामुली कुरा छ । सबैभन्दा पछिल्लो मेरो जीवनको सम्झना रहिरहन्या कुरा भन्याको- फुच्ची किपाचाको बिहा ह्व । बिहापछि किपा ऐले मेरो छिमेकी भयाको छ । किपा मात्रै ह्वइन- ठूली छोरी पल्पसाको परिवार पनि मेरो छिमेकी छ नि । तपाईं अचम्म मान्दै छ- दुवै छोरी मेरो नजिकको छिमेकी कसरी हुन सक्छ भन्यार ? कुरो के भने नि- मैले दुवै छोरीलाई अंश दिने निर्नय गर्‍यार ल्यायो । हुनलाई मतिनाको पनि यही इच्छा थियो । यो उसको इच्छाको सम्मान पनि ह्व । पल्पसा र किपा दुवै जना छोरीको नाममा दुई-दुई रोपनी जग्गा मैले पास गरिदियो । अब म मात्रै होइन- दुवै दिदीबहिनी पनि जीवनभरि एकअर्काको छिमेकी भयो नि । प्रसिद्ध कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीले उहिल्यै लेख्यार ल्याएको- ‘छिमेकी भन्याको जिउँदाको जन्ती, मर्दाको मलामी !’

यो सत्तरी वर्षको ज्यान लेर अब पहिलेजस्तो जथाभावी कुदी-हिँड्न सक्दैन म मास्साप् ! तर चुप् लाग्यार त्यसै बस्याको पनि छैन । भक्तपुरको त्यतिबेलाको जुन फोहोरबाट भाग्यार कुनै दिन यस खुला ठाउँमा आएर बस्याको थियो- आज त्यो फोहोर-मैला मलाई पछ्याउँदै यहाँ पनि आइपुग्याको छ ।

१७ वर्षअघि मेरो कामलाई गलत ठहर्‍याउँदै छोरो मुकुन्दलाल घर छोडेर हिँड्याको थियो । उसलाई भेट्यो भने सोध्ने थियो मैले- ऊ ह्याँबाट जाँदा जुन-जुन ढुङ्गेधारामा पानी बगिरह्याको उसले देख्यार गएको थियो- आज त्यो धाराहरू किन सुकेर ल्यायो ? नदी-खोलाहरू झन् फोहोर किन बन्यो ? खेतबारीहरू किन लोप भयाको ? के मैले ३०-३५ वर्षअघिदेखि यो सबै बेथितिहरूविरुद्ध बोल्दै आयाको गलत रह्या छ त ? मलाई भन्न मन लाग्छ- बरु त्यतिबेलादेखि नै सबै जना मिल्यार लाग्नसक्याको भए आज हाम्रो कति पोखरी, इनार, धारामा पानी सुकेर जाने थिएन होला; बिजुली-टेलिफोन-केबल टीभीको तार अनि प्लास्टिक-पोलिथिनको झोलाहरूले काठमाडाैं कुष्टमान्डु बन्यार सडेर जाने थिएन होला ।

तर आज पनि मैले उही कुरो भनिरहनुपर्‍याको छ । देख्नुभयाकै छ- रानीपोखरी बिगार्दा पनि म बोल्याकै छुँ । खुलामञ्च साँघुरो पारेर ल्याउँदा पनि कुद्याकै हुन्छु । कमलपोखरीको स्वरूप बिगार्न खोज्दा धर्ना बस्न गयाको हुन्छु । अरू फोहोर त कुनै दिन हट्छ होला- तर हाम्रो दिमागमा पलेँटी कस्यार बसेको प्रदूषन कहिले हट्छ ?

हिजो मेरो जन्मदिन थियो ।

छोरा मुकुन्दलाल कुनै खबर नगरी अठाह्र वर्षपछि हिजो अमेरिकाबाट फर्केर आयाको छ । उसको आमा बित्दा पनि नआयाको मुकुनचा, आमाचाहिँले घरिघरि फर्की आउन भन्दा पनि नआयाको मुकुनचा, ३८ वर्षको उमेरमा फर्केर आयाको छ बिनासूचना ।

हिजो मेरो जन्मदिन । हिजै मुकुन फर्केर ल्यायो । मुकुन यसरी फर्कनु- ७१ वर्षको उमेरले मलाई दिएको पहिलो ठूलो उपहार ह्व । पहिलो ठूलो खुसी ह्व । ऊ फर्केर आउँदा मेरो मक्किन लाग्याको बुढो हाडहरू हाँस्याको छ खुसी भएर । मैले शरीरले, मनले, विवेकले खुसी भयाको छु मुकुन फर्की आयाकोमा । तर सबैभन्दा खुसी मुकुनचाले भन्याको कुरोले भयाको छु ।

हिजो फर्केर आयापछि मुकुनचाले सबैभन्दा पैले मेरो खुट्टामा ढोगेर ल्यायो, अनि भन्यो,- ‘बा ! तपाईंको कामको अर्थ र महत्त्व मैले अमेरिकामा बस्न थाल्यापछि बल्ल बुझेर ल्यायो । कुरा यो चार भञ्ज्याङ खाल्डोको मात्र होइन बा, हामीले संसारभरिकै बिग्रँदै गयाको पर्यावरनलाई सुधारको लयमा फर्काउन अब सबै मुलुकले आ–आफ्नो ठाउँबाट लडिरहनुको विकल्प छैन । त्यसैले म फर्किआयो बा । म आफ्नो मुलुकमा बस्यार आफ्नै मुलुकको पर्यावरनको लडाइँ लड्न्या छु । माफ पाऊँ बा ! तपाईंले उतिबेलै बुझिसक्याको कुरो मैले आज आएर बुझ्दै छु ।

कथा त सक्किएर ल्याइसक्यो- फेरि के सोधेर ल्याएको मास्साप् ? .... के सोध्नुभयाको ? माथि मैले सुनायाको कथा वास्तविक हो कि होइन भनेर सोध्नुभयाको ?

‘मास्साप् !, कथा भन्याकै अवास्तविक वास्तविकता ह्व है ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, पुस १७, २०७८ ०८:२०