निषेधको संस्कृति, माकुरे मान्छेको कथा र बौरी उठेको म्याट्रिक्स

A+ A A-

मलाई निकै अघिदेखि निषेधको संस्कृतिबारे लेख्न मन थियो । संवेदनशील विषय भएकाले आवेशमा लेखेर फुर्सदमा पछुताउने मनचाहिँ थिएन । त्यसैले यो विषयसाई थाँती राखेको थिएँ । 'स्पाइडर म्यानः नो वे होम' हेर्दा त्यो विषय फेरि बल्झियो । करिब दुई वर्षको बन्दाबन्दीपछि यसै चलचित्रले सिनेमाघरहरूमा दर्शक फर्काउन सफल भएका समाचार र यस चलचित्रप्रतिको सकारात्मक प्रतिक्रियाले यसपालि हलमै गएर यसको मजा लिन उत्प्रेरित गरेको थियो । हुन त केटाकेटी र किशोरकिशोरीहरूलाई बढी आकर्षित गर्ने माकुरे मान्छेको कथामा निषेधको संस्कृतिका बारेमा के होला र भन्ने पनि होला । तर, जस्तो दृष्टि उस्तै सृष्टि भनेजस्तै मनमा केही कुरा राखेर हेऱ्यो भने हेरेका कुराबाट त्यही भेटिने रहेछ ।

हिन्दु मिथकमा रत्नाकर डाकुको एक कथा छ । त्यसमा नारदलाई लुट्न खोज्दा रत्नाकरलाई नारदले एक प्रश्न सोधेका छन्ः

'तिम्रो पापको कमाइ त तिम्रा परिवारले स्वीकार्छन् तर के तिम्रो पापको भागिदार हुन पनि ती तयार छन् त ?'

हो, यही प्रश्नमा मैले अनुमोदन र निषेध एकअर्काका विपरीत होइनन् कि भन्ने मेसो पाएको हुँ । रत्नाकरलाई परिवारले निषेध गरेको थिएन । उनी परिवारका महत्त्वपूर्ण सदस्य थिए । कमाइ गरेर परिवार पालेका थिए । रत्नाकरको कमाइ खाएर अनुमोदन नै गरेका हुन् भन्ने कसैलाई लाग्छ भने त्यो पनि गलत हुन्छ । कारण, उसको परिवारलाई उसले पापको भागिदार हुन्छौ कि हुँदैनौ भनेर सोध्दा यस्तो जवाफ पाएका थिएः

'हामीलाई कमाएर खुवाउनु तिम्रो कर्तव्य हो । त्यो कसरी निभाउँछौ तिम्रो कुरा । तर, हामी तिम्रा गलत कामको पाप भोग्न तयार छैनौँ ।'

यो भनाइले निषेध नगर्नु अनुमोदन गर्नु हो भन्ने एकथरी तर्कको विपरीत अर्थ दिन्छ । यही भनाइका कारण रत्नाकर विक्षिप्त भएर तपस्या गर्छन् र 'मरा मराऽऽ ' भन्दै 'राम रामss' सम्म पुग्छन् । बालमीकि कहलिन्छन् । बाँकी बालमीकिले रामायण लेखेको कुरा त प्राय: सबैलाई थाहा छँदै छ ।

कता यो हलिउडको चलचित्रमा रामायण र बालमीकिको प्रसंग भन्ने प्रश्न पनि आउला । खासमा यसपालिको माकुरे मान्छेको कथामा रत्नाकर बालमीकि बनेकोजस्तै कथा छ । चलचित्र प्रदर्शनी भएको हप्ता दिन बढी भएको भए पनि कतिले यो चलचित्र नहेरेका होलान् । त्यसैले यसको कथावस्तुमा त म जाँदिनँ तर यसको दर्शनको कुराचाहिँ यहाँ प्रस्तुत गर्न चाहन्छु ।

स्पाइडर म्यान त्यस्तो गम्भीर सिनेमा त होइन तर यसका केही घतलाग्दा दृश्य र दर्शन भने उल्लेखनीय छन् । 'तिमीसँग जहिले पनि छान्ने सुविधा हुन्छ' र 'ठूलो शक्तिसँगै ठूलो जिम्मेवारी पनि आउँछ' चाहिँ सुरुदेखि नै मनमा बसेका भनाइहरू हुन् । यसपालि 'अर्को उपाय पनि हुनुपर्छ' भन्ने उक्ति चलचित्रको प्रचार सामग्रीमै पनि समावेश छ । चलचित्र हेर्न जाने भनेको यही अर्को उपाय के हो र त्यो सफल हुन्छ या हुँदैन भनेर नै हेर्न जाने हो ।

प्रचार सामग्रीमा माकुरे मान्छे सार्वजनिक शत्रु नं. १ भएका छन् । उनले आफ्नो परिचय भुलाउन प्रयोग गरेको मन्त्रको प्रयोग असफल हुँदा अनामन्त्रित अतिथिहरू पनि आएका छन् । माकुरे मान्छेको पुरानो शृंखला हेरेकाहरूले डाक्टर अटो अक्टेभियसलाई प्रचार सामग्रीमा देख्नेबित्तिकै अनामन्त्रित अतिथिहरू को हुन् भनेर मेसो पाउन सक्छन् । डा. स्ट्रेन्जको तिनलाई मार्ने वा अन्य कुनै उपाय छ भन्ने प्रश्नको उत्तर नै चलचित्रको कथा हो ।

चलचित्रमा सामाजिक सञ्जालको अफवाह प्रवाहमा योगदानको कुरा पनि छ । समाजको मनोदशा निर्माणमा सामाजिक सञ्जालमा बाँडिने कुराहरूले कत्तिको भूमिका खेल्छन् र गलतै भए पनि यस्ता कुरा चिर्न कत्तिको हम्मेहम्मे पर्छ भन्ने कुरा पनि देखाइएको छ । चलचित्रको प्रचार भिडियोमा चर्चा गरेजस्तो समाजको सम्झना मेटाउने कुनै मन्त्र छैन । समयबाहेक त्यसको कुनै उपचार छैन । समाजले नभुलुञ्जेल निरन्तर प्रताडित हुन व्यक्ति अभिशप्त छ ।

डा. स्ट्रेन्जसँगको अर्को मौका दिने वा उनीहरूको भवितव्य बाँच्न दिने भन्ने विवादका क्रममा प्रचार सामग्रीमा समेत देखाइएका दृश्य चलचित्रमा पनि मज्जाको देखिन्छ । प्रचार सामग्रीमा पूरै नदेखाइएका तर संकेत गरिएका थुप्रै पुराना याद बल्झाउने दृश्यहरूले दर्शकहरूको ताली र हाँसो बेलाबेला हलमा गुञ्जिएको थियो ।

माकुरे मान्छेको कथासँगै अर्को सर्वाधिक चर्चा बटुलेको चलचित्र म्याट्रिक्स रिजरेक्सन पनि हो । मानव सभ्यतामाथि यन्त्रहरूले विजय प्राप्त गरेको र हामीले अहिले ऊर्जाको स्रोतको रूपमा पशुपालन र खेतीपाती गरेजस्तै भविष्यमा मान्छेहरूको खेतीपाती हुने कुरा समावेश गरेर बनाएको कथासहित सन् १९९९ देखि चर्चामा आएको म्याट्रिक्सको कथा हो । त्यसैमा अनेक घुम्तीहरू पार गरेर मेसिन र मानवको युद्धसहितको तेस्रो अध्याय सकिएको करिब १८ वर्षपछि चौथो भागको रूपमा म्याट्रिक्स रिजरेक्सन बजारमा आएको छ ।

म्याट्रिक्सको तेस्रो अध्यायमा नै कथाले एक निचोड लिइसकेको अवस्थामा पनि अब थप के बाँकी छ भन्ने प्रश्नसहित हलमा प्रवेश गरेको थिएँ । चलचित्रमा नयाँभन्दा पनि पुनरावृत्ति वा पुराना यादहरू बल्झाउने दृश्य र पात्रहरू मज्जाको लाग्यो । कुनै नौलो सोच पहिलो पटक सुन्दा वा जान्दाको जस्तै अनुभव हुन नसके पनि एउटा नौलो कुरा फेरि अनुभव गर्दा पुरानो सम्झना ताजा हुने र एक पटक फेरि शरीरमा काँडा उम्रिने खालको स्थिति भने चलचित्रले गरायो ।

'मान्छेहरू तथ्यभन्दा कल्पनामा बढी विश्वास गर्छन् । किनकि तिनमा नियन्त्रण राख्न सकिन्छ । भावनाहरूअनुसार तिनमा फेर बदल ल्याउन सकिन्छ । तथ्यहरू नियन्त्रणमा राख्न सकिन्न ।'

'मान्छेहरू अनिश्चितभन्दा निश्चित जीवन जिउन चाहन्छन् । निश्चितता सहज हुन्छ । स्वतन्त्रता गाह्रो हुन्छ ।'

यस्तै–यस्तै भावार्थका भनाइहरूले म्याट्रिक्स चलचित्र मात्रै नभएर एक दर्शन नै हो भन्दा फरक नपर्ला । पहिलो शृंखलादेखि नै पनि यसका संवाद र दृश्यहरूले यति चर्चा कमाएका थिए कि तिनलाई थुप्रै चलचित्रहरूमा समावेश गरिएको थियो । त्यस्तै, यसमा प्रयोग भएको नीलो र रातो क्याप्सुललाई पनि रूपकको रूपमा व्यापक प्रयोग गर्ने गरिन्छ । म्याट्रिक्सको यो संस्करणले पनि गम्नका लागि थप केही गहकिला संवाद र थप नयाँ प्रयोगात्मक दृश्यहरू थपेको छ ।

विज्ञान कथा भए पनि म्याट्रिक्सलाई रूपक मानेर हाम्रा जीवनको यथार्थको ऐनाका रूपमा पनि यसलाई व्याख्या गर्न सकिन्छ । राज्य, राजनीति, पैसा, नोकरी, सम्बन्ध आदि तमाम कल्पनाहरूलाई यथार्थ मानेर हामी पनि बाँचेकै छौँ । अनि यी कल्पनालाई सत्य बनाउन हामीले नै अनेक व्यवस्था गरेका छौँ । त्यसको विपरीत जाने सबै ढोका थुनेका छौँ । यस्तो लाग्छ, वैकल्पिक यथार्थ सम्भव नै छैन ।

'सपनाबाट नब्युँझिएसम्म सपना नै यथार्थ हो ।'

समयसँगै कथामा नयाँ मूल्य मान्यताको असर पनि आउँछ । ठाउँठाउँमा समयअनुसारको पात्र चित्रणमा परिवर्तन पनि छ । ती कुराहरू यसमा पनि हेर्न सकिन्छ । सर्वशक्तिमान पुरुषका रूपमा नियो छैनन् । दोस्रो मौकाको कुरा यसमा पनि आएको छ । थप त चलचित्र हेरेरै थाहा होला । रमाइलो छ ।

चलचित्रमा नियो या टम एन्जर्सन एक कम्प्युटर गेम कम्पनीका कर्मचारी हुन्छन् । द म्याट्रिक्सका तिनै भाग उनले बनाएको कम्प्युटर गेम हुन्छ । पहिलो भागमा जस्तै यसमा पनि नियोलाई म्याट्रिक्सको संसारबाट ब्युँझाउन त्यसभन्दा बाहिरका मोर्फियस र अन्य पात्रले प्रयास गर्छन् ।

लामो समयसम्म म्याट्रिक्समा रहेकाले उनलाई म्याट्रिक्सबाहिरको संसार बरु उनको भ्रम लाग्छ र त्यो भ्रमका कारण हुने मानसिक तनावबाट छुटकारा पाउन उनी मनोपरामर्श लिने गर्छन् । दबाइका रूपमा उनलाई चर्चित नीलो क्याप्सुल दिइने गरिन्छ । अनि ट्रिनिटी दुई बच्चाकी आमासहितकी टिफनीका रूपमा देखिन्छिन् । टम एन्डर्सनसँग उनको परिचयसमेत भएको हुँदैन । क्याफेमा देखादेख भने हुने गर्छ । कथा यसैबाट अघि बढ्छ । नियो र ट्रिनिटी कसरी बाँचे ? म्याट्रिक्सको के भयो ? स्मिथको के भयो ? मेसिनबाट जोगाइएको मानव बस्ती जायनको के भयोजस्ता प्रश्नहरूको उत्तर कथा बढ्दै जाँदा पाइन्छ ।

चलचित्रको सुरुदेखि नै प्रियन्काको खोजी भएको थियो । चलचित्रको प्रचारमा समेत उनको प्रयोग भएकाले महत्त्वपूर्ण भूमिका नै होला भन्ने अनुमान थियो । प्रियंकाको भूमिका अपेक्षा गरेभन्दा सानो छ । तर त्यो भूमिकासम्म पुगेकोमा पनि खुसी लाग्छ । मोर्फियसको भूमिकामा लरेन्स फिसबर्नको अभाव खट्‌किन्छ । हाउ आई मेट योर मदरका बार्नी स्टिन्सन उर्फ निल प्याट्रिक हेरिस पनि यसमा गजबको भूमिकामा देख्न सकिन्छ ।

म्याट्रिक्सको यो संस्करण आउँदासम्म वाचोस्की ब्रदर्स वाचोस्की सिस्टर्समा फेरिइसकेका छन् । ल्यारी र एण्डी वाचोस्की दुवै क्रमशः लाना र लिली भइसकेका छन् । म्याट्रिक्सको लेखन र निर्देशन गरेका यी दुईको लैंगिकता चर्चा गर्नुको उद्देश्य लैंगिकता सफलताको बाधक हुँदैन भन्ने दर्शाउनु त हो नै, त्यसका साथै सीमान्तकृत लैंगिकता भएकाहरूका लागि आदर्शका रूपमा हेर्ने व्यक्तित्व थपियोस् भन्ने पनि हो ।

कोरोनाले बन्द भएका सिनेमाहलहरूमा करिब दुई वर्षपछि पसिएको थियो । प्राय: नेपाली चलचित्रहरूका लागि वर्षमा एकाध पटक जाने गरिए पनि सिनेमाको चलचित्र हेराइको अनुभव लगभग विस्मृतिमा पुगिसकेको थियो । यी चलचित्रले फेरि सिनेमा संस्कृतिलाई ब्युँताएको छ भन्दा फरक नपर्ला ।

कोरोनाको पाँचौँ लहरको कुरा आइरहँदा मान्छेहरू सिनेमाघरसम्म भने तेस्रो खोप लगाएर वा द्रुत कोरोना जाँच गरेरै भए पनि जम्मा भएका थिए । एकै ठाउँमा धेरै मानिसहरू जम्मा भएर केही रमाइलो गर्नु कोरोनाकालका लागि नौलो अनुभव नै भनौँ । चलचित्रको हेराइ रमाइलो होस् । यसले थप बहसहरूको पनि थालनी गरोस् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, पुस १२, २०७८ ११:५३