ओज नभएको विश्वविद्यालयको दीक्षान्त समारोह

तस्वीरः त्रिभुवन विश्वविद्यालय ।

A+ A A-

केही दिनअघि त्रिभुवन विश्वविद्यालयले ४७औँ दीक्षान्त समारोहको ‘कर्मकाण्ड’ सम्पन्न गर्‍याे । कैयौँ विद्यार्थी ‘गाउन’ लगाउने कर्मकाण्डमा सहभागी भएनन् । हामीमध्ये कैयौँका लागि विश्वविद्यालयको यस्तो कार्यक्रमले कहिल्यै आकर्षण नगरेको हुन सक्छ ।

हातमा डिग्री सकेको प्रमाणपत्र थापिसकेपछि पनि अंग्रेजी, जापानिज वा कोरियन भाषा सिक्न फेरि कन्सल्टेन्सी धाउनुपर्ने बाध्यता सम्मुख आएको चिन्ताका बीच विश्वविद्यालयबाट दीक्षित भएकोमा गर्व गर्ने विद्यार्थी सायदै होलान् । ब्याचलर्स र मास्टर्स डिग्री सकेर निस्कँदै गर्दा अनिश्चित र अन्योल भविष्यको भारी बोकेर निस्कनुपर्दा जीवनको २५ वर्ष शिक्षाका नाममा जीवन बर्बाद भएको अनुभव धेरै युवाले सुनाउँछन् ।

विश्वविद्यालयका कुलपति प्रधानमन्त्री हुन् । सहकुलपति शिक्षामन्त्री हुन् । तर, दीक्षान्त कार्यक्रममा दुवै जनाले शिक्षा व्यावहारिक र जीवनोपयोगी हुनुपर्ने भन्दै सर्वसाधारणको ठाउँबाट उठाउने भाषा सुनाए । नेपाली विद्यार्थी विदेश पढ्न जाने बाध्यताको अन्त्य गर्नुपर्ने पनि भने । काम गर्ने ठाउँमा आफू छु भन्ने हेक्का राखेनन् । उनीहरूले विश्वविद्यालयको शिक्षा काम लाग्ने बनाउने खालको कुनै कार्यक्रम र योजना दिन नसक्नु नयाँ कुरा भने भएन ।

हाम्रा विश्वविद्यालयले नयाँ ज्ञान–विज्ञानको विकास गर्दै छैनन् । विश्वविद्यालयका कक्षामा विश्वभरका चिन्तक र आविष्कारकहरूका अनुसन्धान र आविष्कारको रटान मात्रै भइरहेको छ । ती तथ्य र सिद्धान्तको रटान जाँच्न परीक्षा लिने गरिन्छ । स्मृति मापन गर्ने परीक्षा र त्यही परीक्षाको वरिपरि घुमिरहेको पढाइले विश्वविद्यालयको कर्तव्यमाथि नमीठो व्यंग्य प्रहार गरेको छ । विश्वविद्यालय आफ्नो कर्तव्यबाट च्यूत भएको छ । नेपाली विद्यार्थी विश्वविद्यालयको पढाइबाट ठगिएका छन् । पढिसकेपछि आफूसँग गरिखाने सीपको विकास नहुनु र सानो जागिरका लागि दर्जनौँ ठाउँमा आवेदन हाल्दा पनि काम काम पाउन मुस्किल अवस्थाले शिक्षित नेपाली युवा मर्माहत छन् ।

विश्वविद्यालय सकेर निस्कँदै गर्दा प्रत्येक विद्यार्थी केही न केही बनेरै निस्कनुपर्थ्याे । शिक्षित नौजवान युवासँग आत्मविश्वासको लहर चल्नुपर्थ्याे । महान् सपना बोकेर निस्कनुपर्ने बेला दोधार र अलमलको पुरस्कार पाएर निस्कनुपरेको छ ।

विश्वविद्यालयका युवाभित्र देशका लागि चाहिने महान् मस्तिष्क लुकेको हुन्छ । देशको प्रत्येक क्षेत्र कृषि, उद्योग, ऊर्जा, भू-गर्भ, शिक्षा, स्वास्थ्य, राजनीति, यातायात, अर्थ सबै क्षेत्रसँग विश्वविद्यालयको बौद्धिकता र अनुसन्धान जोडिनुपर्थ्याे । विश्वविद्यालयमा स्थापनाकालदेखि आजसम्म हजारौँ साेधहरू पनि भए । तर, ती सबै शोध कवाडीलाई बेचिए । किनकि, ती साेधपत्र केबल काम चलाउ मात्रै थिए, जसको कुनै विश्वसनियता छैन वा विश्वविद्यालय र सरकारी निकाय ती अनुसन्धानबाट प्राप्त निष्कर्षसँग कुनै मतलब राख्दैनन् ।

विदेशतिर सरकारका विकासका काममा विश्वविद्यालयले गहन अनुसन्धान गर्छ । सरकारले अनुसन्धानका लागि ठूलो लगानी गर्छ । अनुसन्धानको जगमा टेकेर संसारमा हरेक दिन नयाँ–नयाँ ज्ञान–विज्ञानको विकास भइरहेको छ । हाम्रो काम ती समाचार सुन्ने र दंग पर्ने मात्र भयो । विश्वविद्यालयको अनुसन्धानले देशभित्र उठेका अनेक प्रश्नको उत्तर दिन सक्नुपर्थ्याे । तर, विश्वविद्यालयभित्र महान् मस्तिष्क प्रवेश गर्छन् र केही सूचनाको पोको बोकेर निस्कन्छन् । आजसम्मको शिक्षा यही हो ।

विश्वको सबैभन्दा प्रतिष्ठित नोबेल परस्कार वितरण गर्न थालेको १२० वर्ष बितेछ । तर, आजसम्म एउटै नेपाली उक्त पुरस्कारका लागि छानिएन । संसारमा प्रायः प्राध्यापकले यो पुरस्कार पाएका हुन्छन् । विदेशका विश्वविद्यालयमा प्राध्यापक गहन अनुसन्धानमा घोत्लिरहन्छन् भन्ने कुराको यो राम्रो प्रमाण हो । उनीहरूसँगको संगतमा विद्यार्थी पनि अनुसन्धानकर्मी बनेर निस्कन्छन् । हामीकहाँ अनुसन्धानमा घोत्लिने चलन बसेन । विद्यार्थीले सिक्ने ‘प्लेटफर्म’ पाएनन् ।

विश्वविद्यालय विज्ञानका सिद्धान्त रटाउनतिर लागे तर वैज्ञानिक जन्माउनतिर लागेनन् । गणितका हिसाब पढाइयो तर गणीतिज्ञ बनाइएन । अर्थशास्त्रको ठेली रटाइयो अर्थशास्त्री जन्माउनतिर लागिएन ।

महान् प्रतिभा जन्मजात हुँदैन बरू यो निरन्तर अभ्यासको परिणाम हो । विश्वविद्यालयमा यस्तो अभ्यास गराउने ‘प्लेटफर्म’ हुनुपर्थ्याे । आइन्सटाइनले कतै भनेथे, ‘शिक्षा तथ्यहरूको रटान होइन बरू यो मस्तिष्कलाई सोच्न सक्ने बनाउन गरी तालिम दिनु हो ।’ यस्तो तालिम दिने संस्था विश्वविद्यालय बनेनन् ।

विश्वविद्यालयको काम ४०/५० जना विद्यार्थी एउटा कक्षामा खाँदेर अगाडिबाट नोट लेखाइदिने, उनीहरूको परीक्षा लिने र प्रमाणपत्र दिने मात्र भयो । आफूले उत्पादन गरेका विद्यार्थीको बजारबारे सोच्नु पनि विश्वविद्यालयको काम हो । यसका लागि सरकार र निजी क्षेत्रसँग समन्वयको वातावरण मिलाउनु पनि विश्वविद्यालयको जिम्मेवारी हो ।

प्रत्येक वर्ष विश्वमा केही न केही बदलाव आएको छ । विज्ञान र प्रविधिको नयाँ-नयाँ आविष्कारले बदलिएको विश्व, समयको माग र विश्वमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने जनशक्ति उत्पादनको दिशामा विश्वविद्यालय असफल छ । दशकौँ अघिदेखि एउटै खालको पाठ्यक्रम र त्यसअन्तर्गतका पुराना विषयवस्तुको रटानले शिक्षा समय सान्दर्भिक बनेको छैन । कैयौँ विषयवस्तुको अब मिति गुज्रिसकेको हुन सक्छ ।

कण्ठ गर्न सक्ने विद्यार्थीका लागि परीक्षामा पास हुन खास गाह्रो छैन । ‘ओल्ड इज गोल्ड’बाट निश्चित प्रश्नहरूको तयारी गरेपछि विद्यार्थी परीक्षामा पास त भैहाल्छ तर जिन्दगीमा आउँदै गरेका परीक्षाले उसलाई तर्साइरहन्छ ।

आजको प्रविधिको युगमा विश्वविद्यालयको परीक्षा प्रणालीसमेत आदिम छ । हलमा परीक्षार्थी खाँदेर परीक्षा लिने परिपाटी फेरिएको छैन । एक अर्काको सार्न पाउने मौका दिएबाट विद्यार्थीको शुद्ध मूल्यांकनसमेत भएको छैन । पुराना प्रश्न अत्यधिक दोहोरिन्छन् । यसले विद्यार्थीलाई चिट चोर्न उत्प्रेरित गरेको छ । विश्वविद्यालयका परीक्षा सकिएपछि हेर्दा परीक्षा हलमा चिटका खात भेटिन्छन् । शाैचालयको कुनाकुनामा चिट लुकाइएका हुन्छन् । चिट चोर्न नदिएको झोकमा विद्यार्थीले शिक्षक कुट्ने हर्कत दोहोरिरहेका छन् । चिट चोर्न मिल्ने खालका प्रश्न र परीक्षा लिने तरिका रहँदासम्म यस्ता घटना बारम्बार दोहोरिनेछन् । चिट प्रथालाई निरुत्साहित गर्नेगरी परीक्षा प्रणालीमा बदलाव ल्याउन विश्वविद्यालयले सोच्नुपर्ने हो ।

२०१६ सालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापना भयो । यहाँबाट विभिन्न विभिन्न विषयमा मास्टर्स, पीएचडी गरेका सयौँ व्यक्तिहरू निस्किए । तर, नेपालको शिक्षाबारे युनेस्को, युनिसेफजस्ता संस्थाले अनुसन्धान गरिदिन्छन्, जुन हाम्रा विश्वविद्यालयको काम हो । यहाँको जमिनमा लुप्त हुन सक्ने खनिज, पेट्रोलियम, युरेनियमको अनुसन्धान गर्न विदेशबाट नै विज्ञ झिकाउनुपर्ने अवस्था छ । जलविद्युत्, रेल्वे मार्ग, ठूला सडकको अध्ययनमा विदेशी विज्ञ झिकाउने गरिन्छ । यसको कारण या त नेपालका विश्वविद्यालयले उत्कृष्ट विज्ञता हासिल गरेका व्यक्ति तयार पारिरहेका छैनन् या नेपाली विज्ञहरूप्रति विश्वसनीयता छैन भन्ने अर्थ लाग्छ । यस्तो अवस्थाले विगत ६० वर्षदेखिको विश्वविद्यालयको पढाइमाथि प्रश्न उठ्ने नै भए ।

विश्वविद्यालयको पढाइ कक्षाको चौघेरोमा मात्रै सीमित भयो । रसायनशास्त्र पढ्दै गरेका विद्यार्थीलाई कहिल्यै उद्योगहरूमा लगिँदैन । भू-गर्भ शास्त्र पढ्दै गरेका विद्यार्थीलाई देशको कुना काप्चामा लगेर जमिन खन्न लगाइँदैन । कृषि पढ्दै गरेका विद्यार्थीले एक दिन खेतबारीमा पुगेर माटो जाँच्न नपरेपछि विश्वविद्यालयको पढाइ देशका लागि काम नलाग्ने भयो । विद्यार्थीसँग विदेशी विज्ञले पत्ता लगाएर लेखिएका किताबका केही तथ्याङ्कबाहेक अरु केही भएन ।

पछिल्लो समय कोभिडको बेला संसारका विश्वविद्यालय खोपको अनुसन्धानमा रातदिन तल्लीन रहँदैगर्दा हाम्रा विश्वविद्यालय सुनसान थिए । विश्वविद्यालयमा हाम्रै देशको कोभिड अनेक आयाम र प्रभावबारे पनि अनुसन्धान भएन । अब जलवायु परिवर्तनले नेपालको विभिन्न भू-भाग र जीवमाथि कस्तो प्रभाव पार्दैछ भन्ने गहन अनुसन्धान गर्नुपर्ने काम छ । विश्वविद्यालयअन्तर्गतको वातावरण विज्ञान विभागमा यसबारे हल्लीचल्ली मच्चिनुपर्ने हो । यहाँको प्रदूषणबारे, कृषि उत्पादनबारे, शिक्षाका समस्या र सुधारबारे अनुसन्धान भएकै छैन । अनुसन्धानले समस्या समाधानका खास बाटो पत्ता लगाउँछ । विश्वविद्यालयका उर्वर मस्तिष्कलाई यसमा खटाएर ज्ञानको सिर्जना गर्नुपर्ने बेला विश्वविद्यालयका कक्षा परीक्षाको पिँजडामा कैद भएका छन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस ९, २०७८ ११:१०