शिलापत्र उत्खनन- १९ : चट्टानमा भेटिएको लिच्छविकालीन र मल्लकालीन इतिहास

A+ A A-

‘नेपालमा चट्टान अभिलेख पाइँदैन ।’

१२ वर्षअघिसम्म संस्कृति तथा इतिहासका अध्यापकहरू यसो भनेर पढाउने गर्थे । तर, जब संस्कृतिविद् प्राडा पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठले भक्तपुरको हललगाउँमा मल्लकालीन चट्टान अभिलेख भेट्टाए, तब पठनपाठनको तथ्य नै बदलियो ।

त्यसपछि भन्न थालियो: ‘नेपालमा लिच्छविकालीन चट्टान अभिलेख पाइँदैन । केवल मल्लकालीन पाइन्छ ।’ तर, हाल आएर यो तथ्य पनि गलत सावित भएको छ । गत मंसिरमा पूरा तत्त्व विभागको नेतृत्वमा रामकोटको फस्कु र उमा गाउँमा लिच्छविकालीन चट्टान अभिलेख भेटिएसँगै सो तथ्य गलत भएको हो ।

रामकोटमा भेटिएको लिच्छविकालीन चट्टान अभिलेख

४ अर्बभन्दा बढी पुरानो यो पृथ्वीमा ढुंगेयुगबाट अवतरण भएका मानव प्रजातिको पहिलो घर नै चट्टान, ढुंगा र माटो हो । सम्भवतः पहिलो घर भएर नै होला, परापूर्वकालदेखि नै मानिसहरूले ढुंगा/माटोलाई पूजा गर्न आजसम्म पनि छाडेका छैनन् ।

नागार्जुन नगरपालिका–६ स्थित रामकोटको फस्कु गाउँको लुपाङ वनमा ठीक यस्तै दृश्य देखियो ।

सल्लाघारी वनको बीचमा रहेका ठूलाठूला चट्टानले बनेको ओडारमा मानिसहरू एकाबिहानै पूजा गर्दै थिए । ओडारको कापमा विभिन्न देवीदेवताको फोटो, अबिर र फूल छरिएका छन् । चट्टानको अनुहारमा ठूलो आकारमा ‘ऊँ’ समेत लेखिएको छ ।

ढुंगालाई, ढुंगामा कुँदिएको आकृतिलाई पूजा गरिनु हाम्रा लागि कुनै नौलो कुरा थिएन । तर, यसरी सोलोडोलो चट्टानलाई नै पूजा गरेको पहिलोपटक देख्दै थियौँ हामी ।

लगभग २२ सेन्टिमिटर लम्बाइ अनि ८ सेन्टिमिटर चौडाइ भएको अजंगको चट्टानमा आस्था जोड्न मानिसले बनाएको भगवान् काफी थियो जसले नियमित भक्तालुहरूलाई वनको बीचमा निम्त्याइदिएको छ । ‘यो त पञ्चकन्या देवीको थान हो’, स्थानीय सुमित्रा कार्कीले चट्टानलाई देख्नेबितिक्कै शिर झुकाएर भनिन् ।

थाहा छैन, उनले यति ठूलो चट्टानलाई झुकेर सम्मान गरेकी हुन् या यसले बोकेको इतिहासलाई ?

‘यति ठूलो चट्टान छ बैनी, कत्रो शक्ति होला त देवीको, यहाँ’, सुमित्राको अबोध तर्क र जिज्ञासालाई विज्ञानको उत्तर भारी पर्न सक्थ्यो । त्यसैले हामी पनि मनमनै गम्यौँ ।

साँच्चै, यति ठूलो चट्टान पृथ्वीमा बन्न कति समय लाग्यो होला ? पुरातत्त्व विभागले पनि यसको हिसाबकिताब गरिसकेको छैन ।

जसलाई सुमित्राले शक्ति भनिरहेकी थिइन्, यो त सबै अ(नित्य) प्रक्रिया हो । पृथ्वीभित्रका ताता लाभाका रापहरू चिसिएर, कहिले पृथ्वीका टेक्टोनिक प्लेटहरू हल्लिएर त कहिले समुद्र, खोलाकिनारमा जैविक अवशेषहरू थुप्रिएर बन्ने क्रममा नै ढुंगा अनि चट्टानहरू बनेका हुन् ।

चार अर्ब वर्षअघि बरफहरू पग्लिदै/तातिँदै बरफयुगको अन्त्य भएयता नै पृथ्वीमा विभिन्न संरचना बन्न थालेका हुन् । त्यसयता ठूलाठूला चट्टानहरू बने । एकैनासको तापक्रम बनेपछि नै बिस्तारै वनस्पति, पशुपन्छीको जीवन सम्भव भयो, र त मानव प्रजातिको उदय भयो ।

पृथ्वी तातिने र चिसिने क्रम त जारी नै छ । मानिसहरू पनि ‘तातिने’ र ‘चिसिने’ क्रम जारी नै छ ।

तर, यति सानो पृथ्वीको यति सानो देश नेपालको सानो थुम्को राजधानी उपत्यकामा उदाएर विलीन भएका शासकहरूको लोभ भने चिसिने संकेत आजपर्यन्त पनि देखिएको छैन ।

आज मात्रै होइन, लिच्छविकालमै पनि प्रभुत्वशाली शासकहरूले आफ्नो वर्चस्व जताउन र अडान पेस गर्न चट्टानसमेत छोडेका रहेनछन् ।

जसको प्रमाण हो, हालसालै भेटिएको रामकोटको फस्कुस्थित पाँचकन्या मन्दिरको चट्टान अभिलेख । जसमा लिच्छवि लिपि र संस्कृत भाषामा ‘पिङ्कुजिङ्कु’ भनी लेखिएको छ । मन्दिरमा मात्रै होइन, मन्दिरभन्दा केही वर पनि ठूलो चट्टानमा अभिलेख भेटिएको छ । जसमा ‘ऊँ दिनार बर्मा’ भनी लिच्छवि लिपिमा नै लेखिएको छ ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयको प्रकाशोन्मुख पुस्तक ‘भूकम्पपछि काठमाडौं उपत्यकाका अभिलेखहरूको विवरण अनुसूची आ.व. ०७७/०७८ भाग २’अनुसार ‘ॐ दिनार बर्मा’ले तत्कालीन समयका दिनार बर्मा प्रमुख नायक/शासक भएको जिकिर गरेको छ ।

इतिहासमा आफ्नो नाम सुरक्षित राख्ने हेतुले नै तत्कालीन शासकले यसो गरेको हुनुपर्छ ।

त्यस्तै, ‘पिङ्कुजिङ्कु’ शाब्दावलीले भने व्यक्तिको नाम नभई स्थानको नाम हुन सक्ने सम्भावना भएको उल्लेख छ । ‘हाल यो ठाउँ फस्कु भई प्रसिद्ध रहेको पाइन्छ भने तत्कालीन समयमा पिङ्कुजिङ्कु भएकाले यही नाम अपभ्रंशहुँदै हाल फस्कु नाममा परिणत हुन गएको हुन सक्ने सम्भावना छ’, पुस्तकमा उल्लेख छ ।

‘हामी त तल पूजा गर्थ्यौं, माथिपट्टि यस्तो अभिलेख रहेछ, मलाई त केही थाहा नै थिएन’, कुँदिएका अक्षर र अभिलेख देखेपछि सुमित्राले भनिन् ।

त्यति मात्रै होइन, चट्टानका सिरानमा मान्छे, छाता, हात्ती, सर्पको चिह्न पनि कुँदिएको देख्न सकिन्छ । जसलाई पुरातत्त्वविज्ञ तथा संस्कृतिका ज्ञाताहरू ‘रक आटर्स’ भन्ने गर्छन् ।

स्थलगत अध्ययनका आधारमा पञ्चकन्या देवी मन्दिरको चट्टान अभिलेख छैटौँ र सातौँ शताब्दीको भएको लिपिविज्ञ श्यामसुन्दर राजवंशी बताउँछन् ।

हाल पञ्चकन्या देवीको उक्त चट्टान भएको ठाउँमा मन्दिरका संरचनाहरू बन्दै छन् । गतवर्ष मात्रै स्थानीय प्रेमबहादुर मानन्धरको अग्रसरतामा पेटी, धारा, कुवालगायतका संरचना तयार पारी मन्दिर बनाउन थालिएको उनको भनाइ छ ।

यद्यपि पञ्चकन्यामा भेटिएको चट्टान अभिलेख एक मात्र लिच्छविकालीन चट्टान अभिलेख भने होइन । यस मन्दिरभन्दा झण्डै डेढ किलोमिटर पश्चिममा रहेको उमागाउँको सातकन्या माई मन्दिरमा पनि चारवटा लिच्छविकालीन चट्टान अभिलेख गत मंसिरमा भेटिएको हो ।

उमा गाउँको सातकन्या माई मन्दिर पुग्नुभन्दा वर नै ठूलो खाट आकारको मनमोहक ढुंगा (स्टोन बेड) छ, जसलाई स्थानीयहरू द्रव्यढुंगा भन्ने गर्छन् ।

‘पहिले राणाहरूले यो द्रव्य ढुंगा लैजान २४ पल्टनसहित आएका थिए रे । तर, लैजान खोज्दा धेरै बिच्छीहरू निस्केपछि उनीहरूले लैजान सकेनन् रे । यहाँ केही शक्ति छ, लैजान हुँदैन भनेर लिएर गएनन् रे’, स्थानीय गोकुल बुढाथोकी आफूले सुनेको जनश्रुति सुनाउँछन् ।

त्यति मात्रै होइन, किंवदन्तीअनुसार उक्त द्रव्यढुंगामा आएर मागेपछि आफैँ भाडाकुँडाहरू उत्पत्ति हुन्थे र मानिसहरूले प्रयोग गर्थे रे । र, फिर्ता ल्याई राख्थे । एक दिन फिर्ता ल्याएको भाँडामा जुठो परेपछिचाहिँ त्यहाँबाट भाडाँकुँडा निस्कन छोडेको रे ।

‘यो हाम्रो निजी जग्गा हो’, छेउमै रहेको पसल देखाउँदै गोकुलले भने, ‘हामीले रिसोर्ट खोलेका छौँ । आन्तरिक पर्यटन बढ्दो छ । पुरातत्त्व विभागका अधिकारीले अस्ति भर्खर आएर लिच्छविकालको अभिलेख हो भन्नुभएको छ । हामीलाई त थाहा छैन । तर, हेर्दा अक्षर निकै राम्रोसँग खिपेको देखिन्छ ।’

हुन पनि द्रव्यढुंगा वरपर चट्टान छन् । जहाँ लिच्छवि लिपिमा ‘नायक दिनार वर्मण’ र ‘ऊँ राजतेन भान गुप्त’ भनी दुइटा अभिलेख कुँदिएको भेटिन्छ ।

स्थलगत अध्ययनका आधारमा सातकन्या माई मन्दिरको चट्टान अभिलेख छैटौँ, सातौँ, र १२ औं शताब्दीको भएको लिपिविज्ञ श्यामसुन्दर राजवंशी बताउँछन् ।

साथै नजिकैको कान्लामा अवस्थित चट्टानमा पनि दुइटा अभिलेख छन् । जसमध्ये एउटामा ‘तीरपाल स्वामीन’ (लिच्छवि लिपिमा) भनेर लेखिएको छ भने अर्को अभिलेखमा त प्राचीन नेपाल लिपिमा मितिसहित ‘ऊँ सम्वत् २९४ पशुपति भट्टारक चन्द्रेश्वर कारिक मिति णायक’ भनी लेखिएको छ ।

यसरी लिच्छवि लिपिमा उत्कीर्ण भएका चट्टान अभिलेखमा बर्माहरूबारे उल्लेख हुनुले नेपालको इतिहासमा बर्माको शासनकाललाई केलाउने गतिलो अवसर दिएको इतिहासविद्हरूको भनाइ छ ।

त्यसो त लिच्छविकालअगाडि बर्माहरूको राज्य भएको गोपालराज वंशावलीमा पनि उल्लेख छ । यसलाई नै थप पुष्टि गर्ने आधार भएको संस्कृतिविद् प्राडा पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ भन्छन्, ‘राजनीतिक दृष्टिकोणले हेर्ने हो भने पनि नेपालमा लिच्छविहरूभन्दा पनि पहिले बर्माहरूको शासन चलेको थियो भन्ने कुरा प्रकारान्तरमा यसले पनि पुष्टि गर्न सक्छ । यसमा थप अध्ययन हुन जरुरी छ ।’

‘गोपाल राजवंशावलीमा पनि बर्माहरूको एकनासको नाम त आउँछ । तर, लिच्छविकालमा अंशु बर्मा त प्रचलित नै थिए भनेपछि लिच्छवि र बर्माहरू कुममा कुम मिलाएर सँगसँगै आएका पो थिए कि’, इतिहासविद् डा.महेशराज पन्त भन्छन्, ‘त्यो इतिहास अहिले पनि अस्पष्ट नै छ । तर, अध्ययनको बाटो भने यसले खोलिदिएको छ । खोइ त हाम्रो देशको इतिहास लेखिएको ? वास्तवमा नेपालको क्रमिक रूपमा इतिहास नै लेखिएको छैन ।’

हुन त हाँडीगाउँस्थित मालीगाउँमा भेटिएको नेपालको सबैभन्दा पुरानो शिलास्तम्भ नै जय बर्माको सालिकसहितको अभिलेख हो ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयकी निमित्त निर्देशक सौभाग्य प्रधानाङ्ग भन्छिन्, ‘भूकम्पपछि उपत्यकाका अभिलेखहरूको अवस्था अध्ययन गर्ने प्राजेक्टअन्तर्गत नै हामीले अध्ययन गरेका थियौँ । तर, काकतालीले रामकोटका दुई ठाउँमा लिच्छविकालीन चट्टान अभिलेख भेट्टाउन पुग्यौँ ।’

भक्तपुरमा भेटिएको मल्लकालीन चट्टान अभिलेख

त्यसो त लिच्छविकालीन चट्टान अभिलेख फेला परेको १२ वर्षअघि नै भक्तपुरको हलल गाउँमा संस्कृतिविद् प्राडा पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठले मल्लकालीन चट्टान अभिलेख फेला पारिसकेका थिए । चाँगुनारायण नगरपालिका– ९ को ताथलीस्थित हलल गाउँमा १५ वटा चट्टान अभिलेख भेटिएको श्रेष्ठ आफ्नो पुस्तक ‘चट्टान अभिलेख र अन्य सम्पदा’मा बताउँछन् ।

भक्तपुरको हलल गाउँ, नालाछापको खेत र वासुकी खोलामा गरी विभिन्न मल्लकालीन अभिलेख भेटिएका हुन् । यीमध्ये सबैभन्दा पुरानो हलल गाउँस्थित जगतज्योति मल्लको चट्टान अभिलेख हो, जुन बाटोछेवैमा रातो टिनले छाएर रहेको छ ।

लो होस ८ चोया ॐ स्वंत ७४५ श्री २
जगजोतिमलदेव चसदोलया

स्रोत : चट्टान अभिलेख र अन्य सम्पदा/डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ

साथै, वरिपरि तारबारले घेरिएको छ । करिब ८ फिट लम्बाइ र २ फिट चौडाइको नेपाल संवत् ७४५ को उक्त अभिलेखमा सिंह, साँढे जुधाइ, हात्ती र घोडाका चित्रका साथसाथै नेपाल भाषा लिपिमा अक्षरसमेत कुँदिएका छन् । श्रेष्ठ यिनलाई रक आटर्स भन्छन् ।

त्यस्तै, सोही ढुंगाको माथिल्लो भागमा जितामित्र मल्लको नेपाल संवत् ८११ को चट्टान अभिलेख छ । जहाँ जितामित्र मल्लले ठूलो यज्ञका लागि चाहिने ढुंगा जोहो गर्ने काम गरेको छु भनी उल्लेख छ ।

ॐ श्री २ जय सुमति जय जितामित्र मल्ल देव
सन तव जग्य याता लोहो ज्याङा दिन
सम्वत ८११ पु(?) न्यरां सि.

स्रोत : चट्टान अभिलेख र अन्य सम्पदा/डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ

त्यस्तै, सोही ढुंगाको पूर्वपट्टि पनि नेपाल संवत् ७४९ चैत भनी कुँदिएको छ । त्यस्तै, दक्षिण भागमा मनकराम, भायराम नामका शिलाकारहरूको नेपाल संवत् ७४५ को अभिलेख पनि उत्कीर्ण छ ।

यसरी एउटै ढुंगाका विभिन्न दिशामा छवटा चट्टान अभिलेख कुँदिएको पाइन्छ । यस भेगमा आएर ठूलो ढुंगामा अभिलेख कुँदाउन लगाउनु अर्थपूर्ण भएको श्रेष्ठ बताउँछन् ।

त्यस्तै, हलल गाउँकै वासुकी ढुंगामा पनि खोँचजस्तो स्थानमा रहेको पहरामा पनि चट्टान अभिलेख देख्न सकिन्छ । स्थानीयहरूको भनाइमा वासुकी ढुंगा सबैभन्दा कालो, बलियो र चिल्लो हुन्छ जसलाई सितीमिति फुटाउन सकिँदैन ।

अनौठो कुरा के छ भने उक्त वासुकी ढुंगामा कान्तिपुर र भक्तपुर दुवै राज्यका शासकहरूको अभिलेख पाइन्छ । सारा संसारमा नै अन्त कतै ढुंगाखानी नै नभएजस्तो गरी कान्तिपुर र भक्तपुरका शासकहरूको बीचमा त्यहाँ ढुंगा लिन तँछाडमछाड चलेको देखिन आएको छ ।

वासुकी खोला नै थुन्ला कि जस्तो गरी अवस्थित रहेको बडेमानको उक्त ढुंगामा तत्कालीन भक्तपुरका राजा जितामित्र मल्ल र उनीभन्दा केही समय मात्रै अगाडिका प्रताप मल्लका अभिलेखहरू एउटै ढुंगामा कुँदेको पाइन्छ । यस्तो लाग्छ, मानौँ उनीहरू दुईबीच एकदमै टेकाटेक नै चलिरहेको थियो । वरिपरि अग्ला अनि सग्ला ढुंगाहरू मज्जाले छन्, तर ढुंगै नभएको जस्तो गरी यी दुवै राजाले एउटै ढुंगामा लेखेको देख्न सकिन्छ ।

नेपाल संवत् ७७८ मा उक्त चट्टानमा प्रताप मल्लले चाँगुनारायणको गरुड, हात्ती इत्यादि बनाउनका लागि निम्ति आफूले ढुंगा जोहो गरेको भनी लेखेका छन् । कसैले यसलाई हिनामिना गर्न पाउने छैन, गरेमा पञ्च महापाप लागोस् भनेरसमेत उनले लेखेका छन् ।

त्यस्तैगरी, सोही ढुंगाको अर्कोपट्टिको पाटोमा जितामित्र मल्लको नेपाल संवत् ८१३ को अभिलेख छ, जहाँ उनले पनि ढुंगे मन्दिर बनाउनका लागि ढुंगा जोहो गरेको भनी कुँदाएको उल्लेख गरेका छन् । नभन्दै अभिलेख राखेको ३ वर्षपछि नेपाल संवत् ८१६ मा भक्तपुर राजदरबारमा उनले अन्नपूर्ण वत्सला मन्दिर बनाएका थिए ।

त्यस्तैगरी, वासुदेव ढुंगाको अर्को पाटोमा पशुपतिका तत्कालीन भट्टको समेत अभिलेख छ, जहाँ उनले समेत आफूले ढुंगा जोहो गरेको छु भनी उल्लेख गरेका छन् ।

वासुकी ढुंगाभन्दा केही पर भक्तपुरको नाला छापको खेतमा पनि भूपतीन्द्र मल्लको नेपाल संवत् ८३५ को चट्टान अभिलेख पाइन्छ । जहाँ भूपतीन्द्र मल्लले बुबा जितामित्र मल्लले बनाएको ढुंगे मन्दिर पूरा गर्न र अर्को ढुंगे मन्दिर बनाउनका लागि ढुंगा जोहो गरेको भनी लेखाएका छन् ।

विडम्बना, उक्त खेतमा भएका ढुंगामा मानिसहरूले अश्लील शब्द पनि लेखिएको पाइएको छ ।

त्यसो त यो खेतमा भएको चट्टान अभिलेख पहिले पुरिएको थियो । माथिबाट केही अक्षर मात्रै देखिन्थ्यो । केही वर्षअघि एक जनाले गलले हिर्काएर सो चट्टान फुटाउन खोजेका पनि थिए, जसको चोट अहिले पनि चट्टानमा देखिन्छ । तर, खेतधनीले दिएनन् ।

‘हामी त केटाकेटीदेखि नै यहाँ आएर खेल्ने गर्थ्यौं । केटाकेटी हुँदा ढुंगाले हानेर कतिपय अक्षरहरू बिग्रिए पनि होलान्’, मोटरकोसामा औषधि छर्किंदै गरेका खेतका धनी मोहन वज्राचार्य भन्छन्, ‘हामी खेतीकिसानी गर्छौं । यो खेतको बीचमा भएको ढुंगामा त केही उम्रने भएन, खेर जाने भयो । त्यसैले कामसाम गर्न आउँदा यही ढुंगामा बसेर खाजा–भात खाने गर्थ्यौं । गोबर थुपार्ने, मल राख्ने पनि गर्थ्यौं । तर, यसरी अक्षर भेटिएपछिचाहिँ हामीले राख्न छोड्यौँ । अब योभन्दा बढी नबिग्रियोस् भनेर ट्रस्ट पनि हालिदिएका छौँ ।’

यसरी आफ्नो खेतको अंश इतिहासले ओगटेकोमा अनौठो खुसीमा परेका मोहनलाई इतिहास संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने चेत घुसेको छ । ‘हामीलाई खान/लाउन नै नपुग्ने भन्ने होइन’, श्रीमती लक्ष्मी वज्राचार्यले भनिन्, ‘मान्छेले कतिकति दान दिन्छन् । हामी यति जाबो जग्गा दिन नसक्ने त होइन । इतिहास संरक्षण हुन्छ भने हामीले यति किन नगर्ने ?’

इतिहास खोतल्ने अवसर

यसरी लिच्छविकालीन र मल्लकालीन चट्टान अभिलेखले इतिहासलाई खोतल्ने अवसर दिएको इतिहासविद्हरूको भनाइ छ ।

एकातिर लिच्छविकालमा बर्माहरूको उल्लेख हुनु र अर्कोतिर मल्लकालमा प्राकृतिक स्रोतका लागि हुने टकरावलाई नजरअन्दाज गर्न नमिल्ने उनीहरूको भनाइ छ ।

डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठको भनाइलाई सापटी लिने हो भने भक्तपुरको सुदूर ताथली गाउँको भेगमा चट्टान अभिलेख हुनुले त्यो ठाउँ आर्थिक नाकाको रूपमा ओहोरदोहोर भइरहने एउटा महत्त्वपूर्ण नाका रहेछ भन्ने देखाएको बताउँछन् ।

साथै, एउटै ढुंगामा फरकफरक राज्यका अभिलेख हुनुले तत्कालीन समयमा भक्तपुर र कान्तिपुरबीच बराबर युद्ध पनि भएको र ढुंगाका लागि पनि त्यो ठाउँ आफ्नो बनाउनका लागि टेकाटेक भएको हुन सक्ने उनको भनाइ छ । ढुंगाखानीका लागि प्रचलित उक्त भेगमा प्रताप मल्लदेखि लिएर जगतज्योति मल्ल, जगतप्रकाश मल्लजस्ता राजाहरूका बीचमा टकराव भएको देखिन्छ ।

पहिचान हुनुअघि नै संकटमा

यदाकदा हलल गाउँमा यत्रतत्र छरिएर रहेका ढुंगाहरू कतिपय मानिसले लैजाने गरेको समाचार आउँछ । कतिपय ढुंगामा अश्लील शब्द, चिह्न कुँदिएको भेटिन्छ ।

खुल्ला आकाशमुनि रहेका खुल्ला सम्पदाजस्ता चट्टान अभिलेखहरूको संरक्षण हुनुपर्ने श्रेष्ठको भनाइ छ ।

‘चट्टान अभिलेखको अध्ययन आन्तरिक पर्यटन एवम् शैक्षिक भ्रमणका लागि अवसर पनि हुन सक्छ’, श्रेष्ठ भन्छन्, ‘हामीले तिनलाई संरक्षण गर्‍यौँ भने न ती अभिलेखले पनि हामीलाई संरक्षण गर्छन् ।’

चट्टान अभिलेख भनेको के हो ?

अभिलेख लेख्नकै लागि, कुँदाउनकै लागि लम्बाइ, चौडाइ मिलाएर आकार दिएर शिलापत्र तयार पारेर कुँदिन्छ भने त्यसलाई शिलालेख भनिन्छ । तर, जब जेजस्तो प्राकृतिक रूपमा ढुङ्गा छ, त्यसैलाई नै अभिलेख्य माध्यमको रूपमा प्रयोग गरेर कुँदिएको छ भने चट्टान अभिलेख भनिन्छ ।

नवपाषाण युगमा हतियारका उपकरणहरूको विकाससँगै के चट्टान अभिलेखबाट परिष्कृत हुँदै शिलालेखहरू बन्न थालेका हुन् त ? इतिहासविद् पन्त भन्छन्, ‘होइन, चट्टान अभिलेख साह्रै दुर्लभ अभिलेख हो । अब जुन ठाउँमा भेटियो, त्यो ठाउँको महत्त्वलाई ध्यानमा राखेर लेख्नैपर्ने बाध्यताबस् त्यतिबेलाका मानिसहरूले लेखेको हुनुपर्छ ।’

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: शनिबार, पुस १०, २०७८ ०६:१७