लुगा र सामानमा पैसा उडाउनुभन्दा न्यूनवादी जीवन अपनाउनु बेस

A+ A A-

न्यूनवादी सिद्धान्त भन्छ– 'केही अपवादबाहेक कुनै पनि सामान तपाईं ४५ देखि ९० दिनसम्म पनि प्रयोग गर्नुहुन्न भने त्यो सामान तपाईंको आवश्यकताको होइन ।'

अब आफैँ विचार गर्नुस् त, तपाईंको घरमा ९० दिनसम्म पनि प्रयोगमा नआएका कपडा तथा समानहरू कति छन्, जसले तपाईंलाई कुर्दाकुर्दै थोत्रिनुपरेको छ ? जसले तपाईंको बाकस, दराज तथा स्टोर कोठामा ढुसी तथा धुलो पालेर बस्नुपरेको छ ?

यदि तपाईंसँग पनि प्रयोगमा नआएका कपडा तथा सामानहरू तपाईंको दराज या स्टोरमा छन् भने तपाईंले न्यूनवादी जीवनशैली अपनाउनुपर्ने बेला आयो । जसले तपाईंलाई आर्थिक र मानसिक सन्तुष्टि मात्र हैन, बिग्रँदै गइरहेको वातावरणलाई पनि राहत दिलाउँछ । वातावरणले प्राकृतिक स्वरूप पाउन थाल्छ ।

हामीले प्रयोग गर्ने सामानहरू उत्पादन गर्दादेखि हाम्रो घरसम्म आइपुग्दा जुनजुन प्रक्रिया पार गर्नुपर्छ, त्यसले वातावरणलाई धेरै सास्ती दिएको छ । ती सामान उत्पादित भएर हामीसम्म आइपुग्दा वातावरणमा कार्बनलगायत वातावरणीय हिसाबले प्रतिकूल ग्यासहरू, रासायनिक तथा अन्य तङ्खवहरूको उत्सर्जन हुन्छ ।

तिनै हानिकारक तत्वहरूले अहिलेको जल्दोबल्दो विश्वव्यापी समस्या जलवायु परिवर्तनलाई झनै समस्याग्रस्त बनाइरहेका छन्, जसको असर हामी प्रत्यक्ष रूपमा भोगिरहेका छौँ । जस्तो कि, अतिवृष्टि, अनावृष्टि, भू–क्षय, प्रदूषण, डढेलो, बाढी, विश्वव्यापी तापमान वृद्धि आदि समस्या बर्सेनि बढ्दै छन् । र, यो दर बढ्दै जाँदा मानव जीवनलाई नै प्रतिकूल असर गर्दै जान्छ । यसका लक्षणहरू देखिइसकेका छन् । मानिसले प्राकृतिक जीवनशैलीलाई बढाउँदै लैजाने हो भने यो असरलाई कम गर्न सकिन्छ । कम गर्ने अनेक उपायमध्ये सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र प्रभावकारी तरिका न्यूनवाद हो ।

अमेरिका, जापान र युरोपका धेरै देशमा अपनाइएको एक व्यावहारिक जीवनशैली हो, न्यूनवाद । जसलाई मिनिमलिज्म मुभमेन्टका नामले चिनिन्छ । उक्त आन्दोलनमा कतै गएर टायर बाल्ने, ढुङ्गा हान्ने, अश्रुग्यास अनि लाठी खाने, नाराबाजी गर्नेजस्ता क्रियाकलाप गर्नुपर्दैन । किनभने, यो कुनै निश्चित सत्ता या व्यवस्थाको विरुद्धमा नभएर अचेल उच्च बिन्दुमा पुगेको उपभोक्तावादी जीवनशैलीको विपक्षमा छ ।

आफूलाई जीवन चलाउन चाहिने जस्तैः लुगा, जुत्ता, चप्पल, भाँडाकुँडा, फर्निचर, इलेक्ट्रोनिक सामानलगायतका चीजहरू न्यून संख्यामा मात्रै प्रयोग गर्नु नै न्यूनवाद हो । प्रयोगमा नआएका तर घरमा रहेका सामानहरू कुनै संस्था वा व्यक्तिलाई आवश्यक परेको हुन सक्छ । त्यस्ता सामान उनीहरूलाई दान दिन सकिन्छ । आफूले प्रयोग गर्ने जरुरी सामान मात्र राखेर बाँकी सामान यसरी व्यवस्थापन गर्ने कामलाई न्यूनवादीहरू डिक्लटर गर्नु भन्दछन्, जसको अर्थ छाँट्नु भन्ने हुन्छ ।

अहिले अमेरिकामा रायन निकोडेमस र जोसुवा फिल्ड्स मिल्बर्न नाम गरेका दुई जना न्यूनवादी निकै प्रचलित छन् । उनीहरू अमेरिकाका विभिन्न ठाउँमा गई मानिसहरूलाई 'सामानहरूको प्रयोग गरौँ, मानिसहरूलाई प्रेम गरौँ' भन्ने नारासहित न्यूनवादी जीवनशैलीबारे बुझाउने गर्छन् ।

हिजोआज धेरैजसो मानिसले आफ्नो फाइदाका लागि मानिसकै प्रयोग गर्ने प्रवृत्ति बढिरहेको र चर्को उपभोक्तावादी समाजमा बजारिया वस्तुहरूप्रति मानिसहरूको लाचारपन बढिरहेका कारण नै मानिसहरू दुःखी र असन्तुष्ट हुनुपरेको उनीहरू दाबी गर्छन् । अनावश्यक सरसामान नथुपारीकन नै कसरी खुसी, सुखी र अर्थपूर्ण जीवन बाँच्न सकिन्छ भनेर बुझाउन उनीहरूले वेबसाइट, पोडकास्ट, किताब र डकुमेन्ट्रीका माध्यमबाट हजारौँ मानिसलाई मद्दत गरिरहेका छन् ।

'द मिनिमलिस्ट रुलबुक' भन्ने उनीहरूको किताबमा ‘सिक्सटिन रुल्स फर लिभिङ विथ लेस’ का टिप्सहरू पढ्न पाइन्छ, जुन इन्टरनेटमा निःशुल्क पढ्न सकिन्छ । त्यस किताबमा उनीहरूले न्यूनवादी जीवनशैली बाँच्ने १६ वटा तरिकाबारे लेखेका छन् । उक्त किताबको अडियो भर्सन पनि डाउनलोड गरेर सुन्न सकिन्छ । त्यसैगरी अमेरिकामा जोसुवा बेकर, मारी कोन्डोजस्ता न्यूनवादका अभियन्ताहरू पनि मानिसहरूको जीवनमा कसरी यस जीवनशैली प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ भन्ने कुरामै लागिपरेर देश तथा विदेशका मानिसहरूलाई न्यूनवादका बारे बुझाउन खटिएका छन् ।

सन् १९६० को सुरुतिर एक जना अमेरिकी चित्रकार फ्य्राङ्क स्टेलाले ज्यामितीय आकारहरू मात्रै प्रयोग गरेर चित्रकलामा नयाँ प्रवृत्तिको सुरुवात गरे । यही प्रयोगलाई मिनिमलिज्म भन्न सुरु गरियो । सीमित आकारहरूको प्रयोगले पनि चित्रकारले दर्शकको ध्यान तान्न सकिन्छ भन्ने कुरा सफलतापूर्वक प्रयोग भइसकेपछि चित्रकलालगायत सङ्गीत र साहित्यमा समेत यसको प्रयोग बढ्न थाल्यो । सङ्गीतमा सीमित वाद्यवादन, दोेहोरिएका शब्द र सङ्गीतको प्रयोगबाट न्यूनवाद स्थापित भयो । र, साहित्यमा पनि कमभन्दा कम शब्दको प्रयोगबाट अर्थपूर्ण लेखन गर्ने सिद्धान्त पनि न्यूनवादबाटै सुरु भयो ।

पछि यो शैली आर्किटेक्चर, फोटोग्राफी हुँदै सन् १९९० मा जेनेट लर्सको द सिम्पल लिभिङ गाइड भन्ने किताब आएपछि न्यूनवादी जीवनशैलीको प्रभाव फैलियो । उक्त किताबमा लर्सले सरल जीवनशैलीले कसरी मानिसलाई अनावश्यक तनाव र झन्झटमुक्त बनाउँछ भन्ने कुराको व्याख्या गरेका छन् । उनका अनुसार सरल जीवन भन्नाले आफूलाई जीवन धान्न चाहिने आधारभूत मात्र वस्तुहरूको प्रयोगद्वारा जीवन चलाउनु हो । ती वस्तुहरू हामीले प्रयोग गर्ने बासस्थानको आकार, भाँडाकुँडा, फर्निचर, वस्त्रलगायत दैनिक रूपमा प्रयोग हुने सम्पूर्ण सामान पर्दछन् । हिजोआज यही सिद्धान्त जीवनशैलीसँग जोडिनुपर्छ भन्ने मान्यता केही मानिसले आन्दोलनकै रूपमा अघि सारेका छन्, जसलाई न्यूनवादी जीवनशैली भनिन्छ ।

हुन पनि अचेलको बजार यस्तो छ कि आज किनेको सामान एक हप्तामै पुरानो भइदिन्छ । खासमा सामान पुरानो भएको होइन, फेसन र बजारका कारण हामीलाई पुरानो लागेको हो । मोबाइल नयाँ नै छ तर बजारमा नयाँ मोडेलको र धेरै फिचर भएको अर्को मोबाइल आइदिन्छ । लुगा नयाँ नै छ तर नयाँ फेसनको लुगा आइदिन्छ । बजारले नै नयाँ लुगा तथा सामानलाई पनि पुरानो बनाइदिन्छ ।

त्यसमाथि पुँजीवादले हामीमा के भ्रम पैदा गराएको छ भने ती सामान आफूले प्रयोग नगरे हामी बजारका मात्र नभएर समाजका लागि समेत समसामयिक हुन सक्दैनौँ । परम्परावादी र पुरानो जमानाको भइदिन्छौँ ।

जे भए पनि हामीले न्यूनवादी जीवनशैलीबाट सिक्न सकिने (पर्ने) कुरा भनेको सीमित सरसामानबाट पनि सन्तोषजनक जीवन सम्भव छ र त्यसले वातावराणका साथसाथै हाम्रो चित्त शुद्धीकरणमा पनि सहयोग पुर्‍याउँछ भन्ने विश्वास न्यूनवादी जीवनशैलीले राख्छ ।

अझ सामाजिक सञ्जालमा चमकधमकयुक्त फोटो तथा भिडियो पोस्ट गर्ने होडमा हामी प्रत्येक पोस्टमा फरकफरक लुगा लगाएर फोटो खिच्न र पोस्ट गर्न चाहन्छौँ । आफूसँग धेरै र नयाँ फेसनेवल लुगा, जुत्ता र गहना भएको कुरा प्रदर्शन गर्न चाहन्छौँ ।

त्यति मात्रै नभएर घरमा के–कस्ता सजावटका सामान किन्ने भन्ने कुराको पनि कुनै हद छैन । हामीलाई जीवनको आवश्यकताले भन्दा बजारले के लगाउने, कस्तो सामान उपभोग गर्ने, कस्तो ग्याजेट प्रयोग गर्ने र कुन गाडी चढ्ने भन्ने कुराको निर्धारण गराइदिन्छ । त्यस हिसाबमा हेर्ने हो भने अहिलेको बजारले हामीलाई एक किसिमको मानसिक दास बनाएको छ । हामी बजारले उत्पादन गरेका सामानहरू प्रयोग गर्ने दास भएका छौँ ।

हाम्रो मानसिकताले कमाएको पैसा जति सरसामान र लत्ताकपडामा खर्च गर्‍यो, मान्छे त्यति स्वतन्त्र, सम्पन्न, सफल र सुखी हुन्छ भन्ने ठान्दछ । तर, न्यूनवादले मान्छेको स्वतन्त्रता, सम्पन्नता, सफलता र सुख उसले किनेका सामानले निर्धारण गर्दैनन्, ती सामानले उल्टै हामीमा असन्तुष्टि थपिदिन्छन्, हामीलाई अझ दयनीय बनाउँछन् भन्छ । किनभने इच्छाको अन्तिम बिन्दु नै हुँदैन । त्यही कारणले अहिलेको वस्तुवादी सामाजमा सीमित सरसामानले मानिसको घर र दराज भरिए पनि मन भरिँदैन, जसले हामीलाई विचलित बनाउँछ ।

अचेलको बजारिया चेतनाको दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने हामी जति धेरै वस्तुवादी छौँ, त्यति नै कम वस्तुवादी छौँ । किनभने आज हामीले जति सामान किन्छौँ, त्यो पर्याप्त नभएर त्योभन्दा अझै धेरै सामान किन्ने सपना या योजना बनाउने बानी हामीलाई परिसकेको छ । किन्न सकेनौँ या पाएनौँ भने हामी त्यही कारणले आफूलाई दुःखी बनाई जीवनप्रति नै असन्तुष्ट बनाइराख्छौँ । यो हामी पूर्ण रूपमा बजार र बजारिया वस्तुबाट नियन्त्रित छौँ भन्ने कुराको उदाहरण हो । त्यसैले जबसम्म हामी मनको घोडालाई चेतना र विवेकको लगाम लगाउन सक्दैनौँ, तबसम्म वस्तुवादी बानीले हामीलाई असन्तुष्ट र दुःखी बनाइराख्छ भन्ने धारणा न्यूनवादले राख्दछ ।

न्यूनवाद आन्दोलन आउनुभन्दा सयौँ वर्षपहिले नै हाम्रा धर्मशास्त्रले पनि आवश्यक नभएको सरसामान थुपारेर राख्ने बानी निन्दनीय मानेका छन् । हिन्दु धर्मशात्रले हजारौँ वर्षपहिले नै चाहिनेभन्दा बढी सामान जम्मा गर्नु दण्डनीय मानेको छ । भागवत्‌को सप्तम् स्कन्धको चौध अध्यायको आठौँ श्लोकले भन्छः

यावद् भ्रियत जठरं तावत् सवत्वं हि देहिनाम् ।
अधिकं यऽभिमन्येत स: स्तेनो दण्डमर्हति ।।

यसको अर्थ हुन्छ– कोही आफ्नो पेट पाल्न पुग्ने भन्दा धेरै धन जम्मा गर्छ भने त्यो चोर हो, त्यो दण्डको भागी हो ।

यहाँ दण्ड दिन सक्ने शक्ति कुनै कानुनी व्यवस्थालाई नभएर प्राकृतिक व्यवस्थालाई सङ्केत गरिएको हो, जुन जलवायु परिवर्तनको रूपमा अहिले नै देख्न भोग्न थालिसकिएको छ ।

कुरानको १०४ आयतको पहिलो र दोस्रो सुरहमा लेखिएको छ, 'त्यस्ता प्रत्येक व्यक्तिको सर्वनाश होस् जो व्यङ्ग्य गर्छ र बदनाम गर्छ । जो धन–सम्पति थुपार्छ र गन्ती गर्दै थन्क्याउँछ । के उसको सम्पत्तिले उसलाई अमर बनाएको भन्ने उसले ठानेको छ ?'

यसको अर्थ पनि चाहिनेभन्दा बढी धन–सामान थुपार्ने व्यक्तिको भलो हुँदैन भन्ने हुन्छ । वातावरणसँग जोडेर हेर्दा यहाँ पनि एउटै कुरा प्रतीत हुन्छ– अनावश्यक वस्तुहरू जम्मा गर्नु भनेको विनाशको बाटोतिर लाग्नु हो, प्रकृति विनाश ।

जेन बुद्धिज्मको मुख्य सिद्धान्तमा न्यूनवादी जीवनशैली पनि पर्छ, जसको प्रभाव जापानमा एकदमै परेको पाउन सकिन्छ । जापानीहरू आफ्नो जीवनशैली जति साधारण र प्राकृतिक बनाउन सक्यो, जीवन त्यति नै सुख र सन्तुष्टमय हुन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गर्छन् । न्यूनवादी जीवनशैलीको एक सशक्त उदाहरणका रूपमा उनीहरूको जीवनलाई लिन सकिन्छ । उनीहरूले जस्तै न्यूनवादी व्यवहार हामीले पनि जीवनमा उतार्न सक्यौँ भने हाम्रो वातावरणले भोगिरहेको जटिल समस्या पूर्ण रूपमा सामाधान गर्न नसके पनि समस्याको न्यूनीकरणमा भने ठूलो योगदान पुर्‍याउन सक्छौँ । यस व्यवहारले व्यक्तिदेखि वातावरणसम्म सबैलाई सन्तुष्टि र राहत दिन्छ ।

मनुस्मृतिमा समेत भनिएको छः

संतोषं परमास्थाय सुखार्थी संयतो भवेत् ।
संतोष मूलं हि सुखं दुखमूलं विपर्ययः ।।

यसको अर्थ हुन्छ– सुखको इच्छा गर्ने हो भने परम् सन्तोषी हुनुहोस्, किनकि सन्तोष नै सुखको मूल हो र यसको विपरीत असन्तोष दुःखको कारण हो ।

यहाँ भनिएको कुरा पर्यावरणसँग जोडेर हेर्ने हो भने हामीले किन्ने/प्रयोग गर्ने हरेक सामानमा लोभी र लालची भयौँ भने हामीलाई त हानि हुन्छ नै, साथै प्रकृतिलाई समेत हानि हुन्छ । त्यसैले सन्तोषी भई मनलाई कुनै बोझ नदिईकन बाँच्यौँ भने पर्यावरणलाई पनि कुनै बोझ पर्दैन ।

पर्यावरणलाई जोगाएर, माया गरेर बाँच्ने हो भने न्यूनवादी हुन आवश्यक छ र यदि न्यूनवादी भएर बाँच्ने हो भने सन्तोषी भएर बाँच्न आवश्यक छ । हाम्रा असीमित लोभ र लालचको सिकार प्रकृतिलाई समेत बनाउने कि कम स्रोत साधनलाई नै पर्याप्त मानेर कल्याणी प्रकृतिको संरक्षण गर्दै बाँच्ने, त्यो हाम्रो हातमा छ ।

१९ सेप्टेम्बर २०२० मा न्यूयोर्क म्यानह्याटनस्थित युनियन स्क्वायरको डिस्प्ले स्क्रिनमा डिजिटल क्लकमा ‘क्लाइमेट क्लक’ चालु गरिएको छ । वातावरण संवेदनशीलतालाई प्रतिनिधित्व गर्दै जलवायु परिवर्तनका असरहरू अपरिवर्तनीय स्थितिमा पुग्नुभन्दा पहिले नै यसलाई कम गर्ने समय सीमा तोकेर चालु गरिएको त्यस क्लकले वर्ष, दिन, घण्टा र सेकेन्डसहित समय सीमाको काउन्ट डाउन देखाउँछ ।

उक्त क्लकअनुसार हामीसँग जलवायु परिवर्तन कम गर्ने कामहरू गर्न अब सात वर्ष मात्रै बाँकी छ । यद्यपि केही विश्लेषक भने हामी अब जलवायु परिवर्तनको स्थिति र यसका परिणामहरूबाट पछि फर्कनै नसक्ने घडीमा पुगिसकेका छौँं पनि भन्छन् । हुन पनि पछिल्ला केही वर्षमा अप्राकृतिक रूपमा बढेका विश्वका प्राकृतिक विपत्तिहरूको शृङ्खला हेर्दा उनीहरूको कुरा होजस्तै लाग्छ ।

जे भए पनि हामीले न्यूनवादी जीवनशैलीबाट सिक्न सकिने (पर्ने) कुरा भनेको सीमित सरसामानबाट पनि सन्तोषजनक जीवन सम्भव छ र त्यसले वातावराणका साथसाथै हाम्रो चित्त शुद्धीकरणमा पनि सहयोग पुर्‍याउँछ भन्ने विश्वास न्यूनवादी जीवनशैलीले राख्छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस २, २०७८ १५:३३