अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासन दिवस : कोरोनाका कारण त्रसित श्रम बजार, चुलिँदो बेरोजगारी

अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासन दिवस : कोरोनाका कारण त्रसित श्रम बजार, चुलिँदो बेरोजगारी

A+ A A-

आज डिसेम्बर १८ अर्थात २१औँ अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासन दिवस विश्वभर विभिन्न कार्यक्रम गरेर मनाइँदै छ । कोरोना भाइरस महामारीका कारण दुई वर्षयता आप्रवासी श्रमिकले यो आफ्नै दिवस खुलेर मनाउन पाएका छैनन् । संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९९० डिसेम्बर १ का दिन आप्रवासी कामदार र तिनका परिवारका सदस्यहरूको अधिकार संरक्षणसम्बन्धी महासन्धि, १९९० पारित गरेको थियो ।

सन् १९९० मा महासन्धि पारित भए पनि आप्रवासी दिवस भने सन् २००० बाट मनाउन थालिएको हो । नेपालमा भने वैदेशिक रोजगारीमा कामदार जाने क्रम बढेसँगै यो दिवस मनाउन थालिएको छ । ‘सचेत सिपमूलक र सुरक्षित रोजगार : मयार्दित श्रम आप्रवासनको मूल आधार’ भन्ने नाराका साथ श्रम, रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षा मन्त्रालयले आप्रवासन दिवस मनाउँदै छ ।

विश्वव्यापीकरणसँगै सञ्चार प्रविधि, यातायात, रोजगार र शिक्षाको विकासका कारण श्रम बजार फराकिलो हुँदै जाँदा अवसरको खोजीमा एक देशको नागारिक अर्को देश ओहोरदोहोर गर्ने क्रम पनि बढेको छ । रोजगारी, शिक्षा, पेशासँगै व्यवसाय गर्न एक देशदेखि अर्को देशमा बसाई सर्ने क्रम बढेपछि आप्रवासन दिवसको महत्व समेत बढ्दै गएको छ ।

विगत पाँच दशकयता रोजगारी तथा व्यापारका लागि फरक देश जाने प्रवृत्ति पनि बढ्दै गएको छ । विश्वभर २ अर्ब ४४ करोड आप्रवासीमध्ये १ अर्ब ५० लाखभन्दा धेरै श्रमका लागि एक देशदेखि अर्को देश जाने गरेको अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक संगठन (आइएलओ)को तंथ्याक छ ।

विश्वमा आप्रवासी श्रमिकमध्ये ५२ प्रतिशत पुरुष र ४८ प्रतिशत महिला छन् । ७४ प्रतिशत आप्रवासी श्रमिक २० देखि ६४ वर्ष उमेर समूहका रहेको अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासी संगठन (आइओएम)को प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

विश्वभर २५ करोडभन्दा बढी मानिस प्रत्येक ४ महिनामा विभिन्न कारणले आफ्नो घर छाडी अन्य देश पुग्ने गरेका छन् । त्यसमध्ये २८ करोडभन्दा बढी मानिस रोजगारी र शिक्षाको खोजीमा विदेशिने गरेको आईएलओले जनाएकाे छ । एक देशबाट अर्को देशमा घुमफिर गर्ने, रोजगारीको खोजीमा स्थानान्तरण हुने, अध्ययनका लागि अर्को देशमा जाने, शरणार्थाी हुने, बसाई सर्नेजस्ता कार्य आप्रवासनका मुख्य विषेशता हुन् ।

नेपालले पनि आप्रवासनलाई सुरक्षित र अनिवार्य श्रम सम्झौता गरेर मात्र रोजगारीमा कामदार आपूर्ति गर्ने लक्ष्यका साथ काम गरिरहेकको श्रम, रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षामन्त्री कृष्णकुमार श्रेष्ठ बताउँछन् ।

सरकारले वैदेशिक रोजगारीलाई कसरी सुरक्षित र कामदारमैत्री बनाउने भनेर रोजगारदाता देशसँग श्रम सम्झौता गरिरहेको छ । देशभित्र रोजगारी सिर्जना नभएसम्म वैदेशिक रोजगारीमा कामदार पठाउने सरकारी योजना रहेको मन्त्री श्रेष्ठले‍ बताए ।

कोरोनाका कारण समस्या बन्दै बेरोजगारीदर

आइएलओकोका अनुसार विश्वमा कोरोना महामारीका कारण करिब २१ करोडभन्दा बढी नागारिक बेरोजगार भएका छन् । युरोप, अमेरिका, क्यानडा र मध्यपूर्वका देशले रोजगारीको कोटा कटौती गर्दा त्यसको प्रभाव श्रमिक आपूर्तिकर्ता देशहरूमा प्रत्यक्ष परेको हाे ।

आइएलओको विभिन्न अध्ययनमा दक्षिण एसियाली क्षेत्रबाट मात्र २ करोड ५० लाख आप्रवासी श्रमिक खाडीलगायतका विभिन्न मुलुक पुग्ने गरेका छन् । तर कोरोनाका कारण दक्षिण एसियाली देशका करिब ८० लाखभन्दा धेरै श्रमिक प्रभावित भएको अन्तराष्ट्रिय ट्रेड युनियन महासंघ (आईटीयूसी)को कोरोनामा श्रमिकको अवस्था नामक प्रतिवेदनमा जनाइएकाे छ ।

हाल विश्वका विभिन्न देशमा करिब ४५ लाख नेपाली युवा वैदेशिक रोजगारीमा कार्यरत रहेको सरकारी अनुमान छ । कोरोना भाइरसका कारण वैदेशिक रोजगारीबाट करिब ८ लाख कामदार प्रभावित भएर फर्किएको श्रम मन्त्रालयको तथ्यांकमा छ ।

नेपालमा पनि कोरोनाका कारण करिब ३५ लाखभन्दा बढी विभिन्न क्षेत्रका श्रमिकले रोजगारीका गुमाएको नेपाल ट्रेड युनियन महासंघ जिफन्टको अध्ययनले देखाएको छ ।

नेपालभित्र बेरोजगारी दर धेरै छ । सरकारले यो विषयलाई चासो दिएको छैन । जसका कारण बेरोजगारी दर चुनौतीका रूपमा देखा पर्ने जिफन्टका अध्यक्ष विनोद श्रेष्ठ औल्याउँँछन् । सरकारले देशभित्र रोजगारी सिर्जनाका लागि प्रयास नगरेका कारण यो समस्याले भविष्य नकारात्मक रूप लिनसक्ने उनको अनुमान छ ।

वि.सं २०४६ देखि रोजगारीका खोजीमा नेपाली युवा विश्वका करिब १ सय ७२ राष्ट्रमा पुग्ने गरेको अनौपचारिक तथ्यांक छ । खुला सिमाना भएका कारण नेपालीहरू भारत हुँदै बंगलादेश, चीन, श्रीलंका र म्यानम्मरसम्म दैनिक रोजगारीकाे खोजीमा पुग्ने गरेका छन् । आर्थिक वर्ष ०५०/५१ देखि ०७७/७८ सम्ममा करिब ६४ लाख युवा श्रम स्वीकृति लिएर वैदेशिक रोजगारीमा विभिन्न देश पुगेका छन् ।

अरनिकाेले सुरु गरेको वैदेशिक रोजगारी

सन् १२६० देखि नै नेपाली नागरिक रोजगारीको खोजीमा चीन र भारत जाने गरेका थिए । तर, करिब ७ सय ५९ वर्षअघि नेपाली कलाकार अरनिकोको नेतृत्वमा ८० जना मूर्तिकार चीनको तिब्बत गएपछि नेपालको वैदेशिक रोजगारी सुरु भएको सत्यमोहन जोशीको ‘श्रम इतिहास पुस्तक’मा लेखिएकाे छ । तर दोस्रो विश्व युद्धदेखि नेपाली युवाहरू भारत, ब्रिटिस सेना र अन्य देशमा सुरक्षा क्षेत्रमा काम गर्न जान थालेपछि सरकारले तथ्यांकमा राख्न थालेको हो ।

सन् १८०९ मा तत्कालीन भारतीय राज्य पञ्जाबको लाहोर (हाल पाकिस्तान)मा त्यहाँका राजा रणजीत सिंहको सेनामा भर्ती भएदेखि लाहुर जाने क्रम सुरु भएको थियो । नेपाल (ब्रिटिस युद्ध) सन् १८१४–१८६० सम्म चलेपछि सुगौली सन्धि भएको थियो । त्यसपछि ब्रिटिस सेनामा पनि नेपाली युवा भर्ती हुन थालेका थिए । यो क्रम हालसम्म पनि चलिरहेको छ ।

कृषि, पशुपालन, चियाखेती, खानी, कारखाना लगायतका क्षेत्रमा काम गर्न नेपालीहरू एक स्थानबाट अर्काे स्थानमा हुँदै हाल विश्वका १ सय ८९ देश पुगेको सरकारी तथ्यांकमा छ । यो राष्ट्र बैंकले रेमिट्यान्स भित्रिएको आधारमा भनिएको तथ्यांक हो ।

आप्रवासनका चुनौती

नेपाली अर्थतन्त्रको कुल ग्रार्हथ्य उत्पादनमा विप्रेषणको योगदान २९ प्रतिशत छ । करिब ३ दशकमा ८० खर्ब रेमिट्यान्स भित्रिएको राष्ट्र बैकको तथ्यांक छ । आप्रवासनले देशको आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक र सांस्कृतिक संरचनामा परिवर्तनमा समेत टेवा पुर्‍याएको छ । तर, पछिल्लो समय वैदेशिक रोजगारीमा जाने क्रम बढेसँगै रोजगारीको प्रलोभनमा पारी मानव तस्कर र मानव बेचबिखनको समस्या पनि उत्तिकै चुनौतीका रूपमा देखा परेको छ । रोजगारीका नाममा वार्षिक १० हजारभन्दा बढी युवा ठगिने र ४ हजारभन्दा धेरै तस्करी हुने गरेको नेपाल प्रहरीको मानव बेचबिखन अनुसन्धान ब्युरोको तथ्यांक छ ।

विगत १२ वर्षमा करिब १० हजार नेपालीले वैदेशिक रोजगारीका क्रममा ज्यान गुमाएको वैदेशिक रोजगार बोर्डले जनाएकाे छ । विदेशमा जोखिमयुक्त कामका कारण औसत रूपमा दैनिक ३ जनाको शव नेपाल आउने गरेको बोर्डको अभिलेख छ ।

पछिल्लो समय आप्रवासनका कारण युवामा देशभित्र काम गर्नुपर्छ भन्ने मानसिकता नै घटेको रोजगारविज्ञ मधुविशाल पण्डित बताँउछन् । ‘वैदेशिक रोजगारीका कारण आन्तरिक श्रम बजार विदेशी कामदारका भरमा चल्नुपर्ने अवस्थामा पुगेको छ । यो नेपाली समाजका लागि ठूलो चुनौती हो,’ उनी भन्छन्, ‘सरकारले तत्कालको फाइदा हेर्दै आएको छ । रेमिट्यान्स सबैथोक होइन । वैदेशिक रोजगारीले के–कस्ता समस्या भविष्यमा सिर्जना गर्दैछ भन्ने विषयमा सरकारले अध्ययन गर्नुपर्छ ।’

सरकारले वार्षिक कार्यक्रममै वैदेशिक रोजगारीको विकल्प खोज्नुपर्ने उनको सुझाव छ ।

शरणार्थी बन्ने क्रम बढ्दो

आप्रवासी श्रमिक शरणार्थी बन्ने क्रम पनि उतिकै बढेको छ । जसका कारण विकसित देश आप्रवासन चुनौतीका रूपमा पनि देखा परेको छ । अध्ययन र रोजगारीका लागि लागि जापान, क्यानडा, अमेरिका र युरोपका देश पुगेका धेरै नेपालीहरू शरणार्थी भएर बस्न थालेका छन् । यति मात्र होइन, पछिल्लो समय अवैध बाटो भएर रोजगारीका लागि अमेरिका, क्यानडा र युरोपका देश प्रवेश गर्न खोज्दा धेरै नेपालीहरूले ज्यान समेत गुमाइरहेका छन् ।

रोजगारी र शिक्षाका लागि विभिन्न देश पुगेका २५ प्रतिशत मानिस शरणार्थीको हैसियतमा बस्ने गरेको आइएलओको श्रम सम्बन्धी विभिन्न अध्ययनमा उल्लेख छ ।

आप्रवासनमा गएका कामदार शरणार्थी बनेर बस्ने क्रम बढेपछि आप्रवासी कामदारमाथि धेरै देशले प्रतिबन्धसमेत लगाउन थालेका छन् । यसको प्रभाव रोजगारीमा गएका विदेशी कामदारमाथि परिरहेको छ । पछिल्लो समय अफ्रिकी देशमा चलिरहेको द्वन्द्व र कोरोना महाकारीका युरोपमा शरणार्थी बढ्न थालेपछि यो विषयमा युरोपेली देश विकल्प खोज्न थालेका छन् । युरोपका कतिपय देशले भिजिट भिसामा आएर रोजगारी गर्ने विदेशी कामदारलाई रोकसमेत लगाउन थालेका छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, पुस ३, २०७८ ०६:४३