काष्ठमण्डपको माैलिक पुनर्निर्माण सम्भव तुल्याउने जर्मन नागरिक वुल्फगाङको त्याे नापनक्सा

काष्ठमण्डपको माैलिक पुनर्निर्माण सम्भव तुल्याउने जर्मन नागरिक वुल्फगाङको त्याे नापनक्सा

A+ A A-

विश्व सम्पदा क्षेत्रमा सूचीकृत हनुमानढोकास्थित काष्ठमण्डप (मरु सतः) को पुनर्निर्माण मौलिक शैलीमा नै सम्पन्न भयो । यसलाई पुरानो स्वरुपमा फर्काउन योगदान गर्ने पात्रमध्येका एक हुन् जर्मन आर्किटेक्ट/वास्तुविद् वुल्फगाङ कोर्न । ५३ वर्षअघि उनले तयार गरेको नापनक्सा नहुँदो हो भने २०७२ सालमा भूकम्पले क्षतिग्रस्त भएको काष्ठमण्डप मौलिक शैलीमा सायदै फर्किन्थ्यो ।

पुनर्निर्माण सम्पन्न हुने चरणमा रहेको काष्ठमण्डपको अवलोकन गर्दै कोर्न । तस्वीर स्रोत : रविन डंगोल

५३ वर्षअघि उपत्यकाको मठमन्दिरहरूको वास्तुकलाबारे अध्ययन गर्न जर्मनीबाट नेपाल आइपुगेका कोर्नले नापनक्सासहित गरेको अध्ययनकै आधारमा काष्ठमण्डपको पुनर्निर्माण सम्भव भएको हो ।

‘मैले त्यस बेला नापनक्सासहित गरेको अध्ययन आज यसरी काम आउला भन्ने कल्पना पनि गरेको थिइनँ’, कोर्न भन्छन्, ‘मेरो कुनै योजना थिएन । केवल म यति जिज्ञासु आर्किटेक्ट थिएँ कि मैले सबै मन्दिरको नापनक्सा आफ्नो सोख पूरा गर्नका लागि संकलन गरेको थिएँ, वास्तवमै म अनौठो खुसीमा छु ।’

काष्ठमण्डपको नापनक्सा मेयर विद्यासुन्दर शाक्यलाई हस्तान्तरण गर्दै । तस्वीर स्रोत : फेसबुक

काष्ठमण्डपको नापनक्सा मेयरलाई हस्तान्तरण

२०७२ सालको कुरा हो । पुरातात्त्विक सम्पदाले भरिएको काठमाडौं भूकम्पले ध्वस्त भएको भन्दै युनेस्कोले जर्मन पत्रिकामा लामो आलेख छाप्यो । पर्याप्त पैसा भएको खण्डमा हामी काठमाडौंलाई पुनर्निर्माण गर्न सक्छौँ भन्ने आशयको समाचार थियो त्यो । समाचार पढेर आर्किटेक्ट कोर्न आफूसँग भएका मन्दिरका हजारौँ टिपोट, नापनक्साबारे सोचमग्न हुन थाले । र सिधै हानिए, युनेस्को प्रतिनिधिकहाँ ।

‘पब्लिक डोमेन’मा जे उपलब्ध थिए, त्यसबाहेक युनेस्कोसँग केही पनि नभएको पाएपछि कोर्नले आफूसँग भएको नापनक्सा पुनर्निर्माणमा काम लाग्न सक्ने सुझाए । हुन पनि काष्ठमण्डपको डिजाइन र आधिकारिक ‘मेजरमेन्ट’ कसैसँग पनि थिएन । भएका तस्वीरले मात्रै पुनर्निर्माण फत्ते हुनेवाला पनि थिएन ।

यता काठमाडौं नगरपालिकालाई नापनक्सा तथा डिजाइनका नाममा २० लाख रुपैयाँ अनुदान आइसकेको थियो ।

कोर्नले सोचे, ‘मसँग यतिका धेरै नापनक्सासहितका डिजाइन छन् । आफूसँगसँगै मरेर जाने यी अध्ययन/अनुसन्धान मैले राखेर के काम ?’

अन्ततः कोर्न नेपाल आएर मेयर विद्यासुन्दर शाक्यलाई भेटे र काष्ठमण्डपको नापनक्सासहितका ‘मेजरमेन्ट’ हस्तान्तरण गरे । त्यसका केही अंश उनले बौद्धस्थित तारागाउँ म्युजियमलाई पनि दिए ।

नेपालका सेलेब्रिटी आर्किटेक्ट

काष्ठमण्डपको मात्रै होइन, कोर्नसँग उपत्यकामा भएका अधिकांश मठमन्दिरको नापनक्सासहितका डिजाइन संग्रृहीत छन् । हाल ठेलीका ठेली रहेका हजारौँ ती डिजाइन आखिर कसरी संकलन गरे त उनले ? काकतालीले आफू नेपालको वास्तुकलातिर समर्पित भएको कोर्न बताउँछन् ।

सन् १९६८ को कुरा हो । २५ वर्षीय कोर्न आर्किटेक्टको पढाइ सकेर आर्मीमा भर्ती हुनका लागि मनोनीत भएका थिए । तर, आर्किटेक्ट विभागका निर्देशकलाई यो कुरा पटक्कै मन परिरहेको थिएन । आर्मीमा भर्ती नगराउनका लागि निर्देशकले मन्त्रालयलाई नै पत्राचार गरी कोर्नलाई आर्किटेक्टको थप सेमेस्टर पढ्ने अवधि थपिदिए । त्यसपछि स्वेच्छिक सेवाका लागि उनी पश्चिमी अफ्रिका जाने तयारीमा लागे । अफ्रिका जान तम्तयार भएका कोर्नलाई अनायासै जर्मन विकास समितिले नेपाल जाने सुझाव दियो ।

नेपालबारे काठमाडौं र सगरमाथाबाहेक अरु केही पनि थाहा नपाएका कोर्नका लागि यो अनौठो अध्ययनयात्रा हुने निश्चित थियो । नेपाल आउनका लागि उनले एक महिना अङ्ग्रेजीको कक्षा लिए । नेपाल आउनुअघि नेपाललाई बुझ्नका लागि उनले केही पुस्तक खोजे । तर पाएनन् ।

त्यसपश्चात् बिनाकुनै तयारी कोर्न नेपाल हानिए ।

काठमाडौं कलैकलाले भरिएको शहर होला भन्ने उनले कल्पनासम्म पनि गरेका थिएनन् । त्यसमाथि पनि कलात्मक अनि मौलिक नेवाः वास्तुकलाले कोर्नलाई अझ बढी लोभ्यायो ।

त्यतिखेर उनको काम नै मठमन्दिरहरू चहार्नु र तिनको नापनक्सा उतार्नु थियो । जसअन्तर्गत उनले काष्ठमण्डप र माजु देगःको पनि नाप लिने मौका पाए । उपत्यकाको टाउन प्लानिङ विभागमा काम गर्ने क्रममा उनको भेट मानवशास्त्री डा. मेरी सुसलरसँग भयो जसले पेगोडा शैलीका मन्दिर र नेवारी आर्किटेक्टका डिजाइन संग्रह गर्ने गर्दथिन् ।

वास्तवमा कोर्न दुई वर्षका लागि अनुसन्धान गर्न आएका थिए । तर, उपत्यकाको मौलिक नेवाः कलाले उनलाई यति लोभ्यायो कि उनले थप आठ वर्ष विभिन्न प्रोजेक्टको बहानामा नेपालमै स्वअध्ययन गरी बिताए । त्यस्तैगरी, सन् १९७४ मा कोर्नले युनेस्कोअन्तर्गत हनुमानढोका पुनर्निर्माण परियोजनामा पनि काम गरे ।

‘म यतिसम्म मोहित भएको थिएँ कि फुर्सद हुनेबितिक्कै म साइकल लिएर ननापेका मठमन्दिरको नाप लिन पुगिहाल्थेँ,’ कोर्न भन्छन्, ‘मलाई लाग्छ, उपत्यकामा मैले ननापेको कुनै मन्दिर नै छैन होला ।’

यसरी हेर्दाहेर्दै उनीसँग उपत्यकाका अधिकांश मठमन्दिर, स्तुपा अनि चैत्यहरूको नापनक्सा संगृहीत भइसकेका थिए । यसरी स्वअध्ययन र सोख पूरा गर्ने क्रममा पाइएका सबै सूचना भोलि आफूसँगै मरेर जानुभन्दा संग्रह गरेर किताब बनाउँदा नेपालका लागि स्रोतसामग्री हुने अपेक्षाले उनले अन्ततः किताब निकाल्ने निर्णय गरे ।

आर्किटेक्टका विद्यार्थीसँग वुल्फगाङ कोर्न । तस्वीर स्रोत : फेसबुक

आठ वर्षको उपत्यका बसाइपश्चात् उनले सन् १९७६ मा रत्न पुस्तक भण्डारमार्फत ट्रेडिसनल आर्किटेक्चर अफ द काठमाडौं भ्याली नामक पहिलो पुस्तक प्रकाशन गरे । जुन हाल आर्किटेक्ट पढ्ने सबै विद्यार्थीले अनिवार्य पढ्ने गर्दछन् ।

त्यसो त पुस्तक प्रकाशन गर्ने काम निकै सास्तीपूर्ण भएको कोर्न स्मरण गर्छन् । ‘त्यतिबेला किताब प्रकाशन गर्न दरबारको अनुमति चाहिन्थ्यो । भित्री लेख, शीर्षकलगायत हरेक कुराको जाँच गरिन्थ्यो’, कोर्न भावुक सुनिन्छन् ।

रोचक कुरा त के छ भने पुस्तकको नाम ट्रेडिसनल आर्किटेक्चर अफ द काठमाडाैं भ्याली नभएर ट्रेडिसनल आर्किटेक्चर अफ द नेवारर्स थियो । तर, नेवाः समुदायलाई मात्रै किन ‘क्रेडिट’ दिने भन्दै दरबारले नेवार हटाएर काठमाडाैं भ्याली राखिदिएको थियो । कोर्न भन्छन्, ‘त्यसैले सम्पदा फगत पुरातात्त्विक कुरा नभएर राजनीतिक कुरा पनि हो ।’

नेपालमा आर्किटेक्ट पढ्ने हरेक विद्यार्थीले वुल्फगाङ कोर्नलाई पढेका छन् । ‘आफूले लेखेको पुस्तक पाठ्यक्रमकै रूपमा पढाइ होला भन्ने कहिल्यै लागेको थिएन’, कोर्न भन्छन्, ‘धन्न मैले पुस्तक प्रकाशन गरेछु ।’

त्यसपछि सन् २०१३ मा उनले इतिहासविद् शुक्रसागर श्रेष्ठसँग सहकार्य गरी उपत्यकाका टुँडालहरूको यथेष्ट अध्ययन गरी ‘इरोटिक कार्भिङर्स अफ द काठमाडाैं भ्याली’ प्रकाशन गरे ।

‘नेपालजस्तो समाजमा यौनलाई यति सहज तरिकाले मन्दिरका टुँडालहरूमा प्रतिबिम्बित गरिएको देख्दा मलाई त्यतिबेलाको कामचेत कस्तो होला भन्ने कुराले निकै अचम्म लाग्ने गर्थ्यो’, कोर्न भन्छन्, ‘हुन त यौनबिना यो सृष्टिमा उत्पत्ति नै छैन । त्यसैले पनि मसँग भएका तस्वीर र खोजलाई संग्रह गरेर हामीले किताब निकाल्यौँ ।’

तर फेरि पनि उनले प्रकाशक पाएनन् । र, आफ्नै खर्चमा सो पुस्तक प्रकाशन गरियो । त्यति मात्रै होइन, वास्तुकलाको विश्लेषण र नापनक्सासहितका उनका उपत्यकाका शिखर, स्तुपा र चैत्यबारे पनि किताबहरू प्रकाशित छन् ।

वास्तुमा मात्रै होइन, बस्तीमा पनि विस्तारित लगाव

कोर्नको उपत्यकाप्रतिको लगाव वास्तुकलामा मात्रै सीमित भने छैन । नेवाः बस्तीमा पनि उनको लगाव विस्तारित छ ।

नेवाः कलामा उनको लगाव यतिसम्म छ कि गत वर्ष उनी ७७ वर्षको हुँदा जर्मनीमै नेवारी शैलीमा जंकु गरे । ‘मलाई नेपालमै आएर मेरो जंकु गर्न मन थियो, तर कोरोनाले दिएन’, भावुक भएका कोर्न यदाकदा विस्मृत पनि देखिन्छन् ।

अरु त अरु कोर्नले आफ्ना चार जना बच्चाहरूको ‘मिडलनेम’ समेत नेपाली नाम राखिदिएका छन् ।

जन्मथलो जर्मनी भए पनि कर्मथलो भने नेपाल बनाएका कोर्नलाई नेपालसँग भावनात्मक सम्बन्ध भएको महसुस गर्छन् ।

‘जो मान्छेले ऐँला खाएको छैन, उसले कसरी नेवारलाई बुझ्ला ?’ फगत वास्तुकलाको मात्रै नभएर नेवा: कलाकौशल र संस्कृतिलाई नै आफूले आत्मसात गरेको कोर्नको निष्कर्ष छ ।

यद्यपि नेवाः वास्तुकला र कौशलमा कोर्नलाई सबैभन्दा आश्चर्य तुल्याउने भनेको यसको विस्तारले हो । कलाकौशलले समृद्ध नेवाः संस्कृति र वास्तुकला कसरी यति समुन्नत हुन पुग्यो ? र यति समुन्नत भईकन पनि किन उपत्यकामा मात्रै केन्द्रित भयो भन्ने प्रश्न अझै पनि उनलाई सान्दर्भिक लाग्न छोडेको छैन ।

कोर्नले देखेको नेपाल

साइकल कुदाउँदै काठमाडौंका गल्लीगल्ली र चोकचोकमा दगुरेको र प्रत्येक मन्दिरहरूको नापनक्सा लिएको कोर्नलाई हिजोझैँ लाग्छ । ‘तर हेर्दाहेर्दै ५० वर्ष नाघिसकेछ’, कोर्न लामो सुस्केरा लिन्छन् ।

वास्तवमा ५२ वर्षअघिको काठमाडौं कस्तो थियो होला भन्ने प्रश्नमा ठ्याक्कै एउटै उत्तर दिन नमिल्ने भएर होला उनी मुसुक्क हाँसे ।

‘पक्कै पनि आजको जस्तो थिएन’, कोर्न भन्छन्, ‘मोटरसाइकल एउटा पनि थिएनन् । कंक्रिटका घरहरू थिएनन् । धेरै हरियाली थियो.....!’

कोर्न आफूले मात्रै होइन, कोर्नका क्यामेराले पनि नेपाललाई नजिकबाट नियाल्न पाएको थियो ।

नेपालका मठमन्दिरका वास्तुकलाबारे प्रकाशित वुल्फगाङका पुस्तकहरू ।

झुक्किएर नै सही, कोर्नले नेपालमा भएका कैयौँ ऐतिहासिक घटनाहरूको प्रत्यक्षदर्शी हुने मौकासमेत पाएका थिए । हनुमानढोकामा राजा वीरेन्द्रको राज्यारोहणका तस्वीरहरूलगायत कोर्नसँग नेपालका हजारौँ त्यस्ता तस्वीरहरू छन्, जसले आधा शताब्दीअघिको नेपालको कथा बोल्न सक्छ ।

अनेकौँ मठमन्दिरका हजारौँ नापनक्सा र तस्वीरहरूको सँगालो भएका कोर्न वास्तवमै एक उत्खननयोग्य पात्र हुन् । अहिले पनि उनी आफ्नो अध्ययन/अनुसन्धान कसलाई हस्तान्तरण गर्ने भन्नेबारे सोचिरहेका छन् । कोर्न भन्छन्, ‘मसँग ठेलीका ठेली नेपालका विभिन्न संरचनाका नापनक्सा र फोटाहरू छन् । भोलि मसँगै मरेर जानुभन्दा नेपाललाई नै दिएर जाने मन छ ।’

आफ्नो अध्ययनको दुरुपयोग नगरी हिफाजत गर्ने र सही मूल्यांकन गर्ने निकायलाई नै आफ्नो काम सुम्पिएर जाने विचार रहेको कोर्न बताउँछन् । ‘मलाई नामको कुनै लोभ छैन । तर, कामको उचित मूल्यांकन होस् भन्ने ठान्दछु । मलाई नेपालले मेरो कामका लागि सम्झिदिए पुग्छ’, उनी भन्छन् ।

‘अक्सर मान्छेहरू मलाई वुल्फगाङ भन्न झिँजो मानेर पछाडिको नाम ‘कोर्न’ भनी बोलाउँछन्’, उनी भन्छन्, ‘यदि म नेपालमा जन्मिएको भए सायद मेरो नाम कर्णबहादुर हुन्थ्यो होला है !’
कोर्न मुस्काउँछन् ।

तस्वीर :सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: बुधबार, मंसिर २९, २०७८ १६:३७