कालीगण्डकी जोगाउन कस्सिएका फोटोग्राफर

A+ A A-

रनवन डुल्दै फोटो खिच्ने आरके अदिप्त गिरी अचेल कालीगण्डकीको तिरमा भेटिन्छन् । आफ्ना समकालीन, अग्रज र अनुज साहित्यकारको किताबमा राख्न योग्य तस्वीर खिचिदिएर गुन लगाएका गिरीलाई साहित्यिक वृत्तमा ‘फोटो कवि’को उपनाम प्राप्त छ । तर, आजभोलि फोटोग्राफी थान्को लगाएर गिरी कालीगण्डकी जोगाउन कस्सिएका छन् ।

क्यामेरा र बडेमानका लेन्स कोठामा थन्क्याएर उनी ‘सेभ कालीगण्डकी’ ह्यासट्याग चलाइरहेका छन् । ८ सय १४ किलोमिटर लामो कालीगण्डकी नदीको प्राकृतिक स्वरुप जोगाउने अभियानमा होमिएका छन् उनी ।

कोरोना कहरसँगै काठमाडौं मुकाम छाडेर पर्वतको कुश्मा बजारतिर हानिएका गिरीलाई, अन्धाधुन्ध कालीबगर उधिनिरहेका डोजर/एस्क्याभेटर कोरोनाजस्तै भयानक महामारीझैँ लाग्दा भए ।

अनि दुब्लो, पातलो काया र कवि मनका गिरी, दाह्रा/नङ्ग्राले दिनरात नभनी कालीबगर खोतलिरहेका डोजरसँग भिड्न कस्सिए । ‘त्यस्तो राम्रो काली (गण्डकी) कुरुप बनाए,’ गिरी सौन्दर्यशास्त्रको आँखाले हेर्छन्, ‘विरुपै हुनेगरी दोहन गरे ।’

नदीको सौन्दर्य बिग्रेर मात्र गिरी चिन्तित भएका होइनन् । मनलाग्दी दोहनले काली सेरोफेरोको वातावरणीय चक्र र पारिस्थितिक प्रणालीमा नै गडबड हुने संकट देखेपछि गिरीले प्रण गरे, ‘काली त जसरी पनि जोगाउनै पर्छ ।’

विकासको रफ्तार बढेसँगै नदीजन्य पदार्थ (बालुवा, ढुंगा, गिट्टी)को उत्खनन पनि बढ्दो छ । स्थानीय सरकारलाई नदीनालाको जिम्मा लगाएसँगै दोहनको गति दिन दुगुना रात चौगुना भयो ।

गिरीको अनुभव पनि यस्तै छ, ‘लकडाउनको समयमा हामी घरभित्र थुनिएका थियाैँ। बाहिर भने उनी (नदी दोहन गर्ने)हरूलाई मनपरी भयो । हामी थुनिएको समय यी दलाल तस्कर र माफियाहरूलाई भने ब्रह्मलुट गर्ने मौकाजस्तो भयो ।’

नेपालका प्रमुख नदीहरूमा गनिन्छ कालिगण्डकी । तिब्बतमा उत्पत्ति भएर नेपालको बाटोहुँदै भारतको गंगामा मिसिने काली संसारकै गहिरो गल्छी भएर बग्छ । गण्डकक्षेत्रको पारिस्थितिक प्रणालीको आधारसमेत मानिने यो नदीले गण्डकी प्रदेश र लुम्बिनी प्रदेशको सीमा पनि छुट्याउँछ । यतिखेर यही नदी संकटमा छ ।

कालीतिरमै खाइखेली हुर्किएका हुन् गिरी । उनलाई जीवनको लय पनि कालीले नै सिकाएको त हो । ‘आफ्नै आँखाअगाडि काली मरिरहेको देखेपछि, त्यसलाई बचाउन सामूहिक अभियान बनाऊँ भनेर लागेको हुँ,’ गिरी आफ्नो अभियानको ध्येय सुनाउँछन् ।

बालुवा, ढुंगा, गिट्टी उत्खनन् गर्नेहरूसँगै संघीय सरकारको पनि गिद्धे दृष्टि कालीमाथि पर्‍याे । ‘चारैतिरबाट संकटमा छ काली । स्थानीयदेखि संघीय सरकार सबैले काली दोहन गर्न खोजेका छन्,’ गिरी चिन्ता मान्छन् ।

संघीय सरकारले बाटाे मोड्दै कालीको पानी तिनाउ नदीमा मिसाएर बिजुली निकाल्ने र सिँचाइ गर्ने योजना बनायो । कालीको बाटो नै मोड्ने सरकारी योजना तत्काललाई सर्वोच्चले रोकेको छ ।

नदीको बाटो बदल्ने सरकारी योजनाको विरोधमा कालीतिरका स्थानीयवासी आक्रोशित भए । तीजको भाका समाउँदै कालीको बाटो मोड्ने सरकारी योजनाको विरोधमा गीत गाइन् पाल्पा रामपुरकी ६१ वर्षे लक्ष्मी तिवारीले ।

कालीको बाटो परिवर्तन गर्ने योजना बनाउने नेकपा एमालेका नेता विष्णु पौडेलको नामै लिएर उनले गीत गाइन् ।

‘हेर्न हामीले सकिँदैन कालीगंगा थुनेको
आजभोलि व्यापकै छ हल्ला सुनेको ।।

बुटवलको विष्णु पौडेल चुनावमा जितेको
कालीगंगा ल्याउँछु भन्दै छाती पिटेको...’

१२ असार ०७८ मा तत्कालीन अर्थमन्त्री विष्णु पौडेलले गृहजिल्ला रूपन्देही पुगेर ‘कालीगण्डकी–तिनाउ डाइभर्सन आयोजना’ कार्यालय नै उद्घाटन गरिदिए ।

सर्वोच्च अदालतले २९ असार ०७८ कालीगण्डकी नदीको प्राकृतिक बहाव परिवर्तन नगर्न अन्तरिम आदेश दिएपछि गिरीलगायत कालीतिरका धेरैले अल्पकालीन नै सही राहतको सास फेरेका छन् ।

तर, गिरीका लागि काली जोगाउने अभियानको यो सानो खुट्किलो हो । किनभने तीन वर्षपहिले उच्च अदालत पोखराले काली नदीको दोहन रोक्न आदेश दिएको थियो ।

जेठ ०७५ मा उच्च अदालत पोखराका न्यायाधीश शेषराज शिवकोटी र शकुन्तला घिमिरेको संयुक्त इजलासले काली नदीमा भइरहेको मनोमानी दोहन रोक्न त्यस क्षेत्रका स्थानीय तह र चारवटा जिल्लालाई आदेश दिएको थियो । तर, आदेशको पालना गरिएन ।

काली जोगाउन गिरीले सिर्जनाको बाटो समाएका छन् । आन्दोलन, तोडफोडको ध्वंसात्मक बाटोतिर हेर्दै नहेरी उनले कविता, गीत र कलाको सुन्दर बाटो पछ्याए । किनभने गिरीको विचारमा प्रकृतिको सिर्जनामाथि भएको आक्रमणको विरोधमा अर्को सिर्जना कारगर सावित हुन्छ ।

गिरीलाई लाग्छ, कालीमाथिको आक्रमण मानवतामाथिकै आक्रमण हो । जीवित सम्पदामाथिको आक्रमण हो । ‘एक आक्रमणको बदलामा अर्को आक्रमण त ठीक होइन नि,’ गिरी सुनाउँछन्, ‘त्यसैले हामीले सिर्जनाको बाटो छान्यौँ । काली आफैँ पनि प्रकृतिको अनुपम सिर्जना हो । एक सिर्जना जोगाउन अर्को सिर्जनाको सहारा लिएका हौँ ।’

काली जोगाउन कस्सिएका फोटोग्राफर गिरीले पर्वतको कुश्मा बजारलाई मुकाम बनाएका छन् । त्यहीँ वरपरका दोहनकर्ताले गिरीलाई सताइरहन्छन् ।

‘जताततै गुण्डाहरूको जालो रै'छ,’ गिरी चिन्ता व्यक्त गर्छन्, ‘माफियाहरूसँग मिलेर एकाध व्यक्तिको फाइदाका लागि त्यति ठूलो प्राकृतिक वैभव समाप्त पार्न लागेका छन् ।’

माफियाहरूको समूहबाट बेलाबेला हप्की, दप्की पनि आउँछन् गिरीलाई । सामाजिक सञ्जालमा गालीगलौज पनि गर्छन् । तर, गिरी भने दृढ सुनिन्छन्, ‘जलस्रोत हाम्रो जीवनकै अभिन्न हिस्सा हो । प्रकृतिकै जीवन हो जलस्रोत । यो जोगाउन त्यति धम्की, खप्की त सामान्य हो नि ।’

जानकारहरू भन्ने गर्छन्, ‘पृथ्वीलाई मानव शरीर ठान्नुभयो भने नदीनाला पृथ्वीका नसा हुन् । ती नसामा बग्ने पानी मानव शरीरका नसामा बग्ने रगतजस्तै हो ।’ यस्ता असंख्य नसाहरूमध्ये एक नसा काली पनि हो ।

दोहनकारीहरू रातभर कालीमा डोजर चलाउँछन् । गण्डकी प्रदेश सरकारले सूर्यास्तदेखि सूर्योदय नहुँदासम्म नदीजन्य पदार्थ उत्खनन तथा संकलन गर्न नपाइने कानुन बनाएको छ । ‘तर, रातमा नै सबैभन्दा धेरै डोजर कालीमा छिर्छन्,’ गिरी सुनाउँछन् । स्थानीय सरकार र प्रदेश सरकार आफ्नै नियम मिचिँदा पनि मौन बस्छन् ।

मानव सभ्यताहरू नदी किनारमै हुर्केका हुन् । संसाभरका सबैजसो मानव सभ्यताहरूले नदी किनारमै विकसित हुने मौका पाएका हुन् । त्यसमाथि काली त झन सामुन्द्रिक जीवको अवशेष मानिने शालिग्राम पाइने नदी हो । हिमालभन्दा पनि पुरानो हो शालिग्राम ।

‘नदी किनार मानव सभ्यताका केन्द्र पनि त हुन्,’ शासकीय चेत देखेर दिक्क मान्छन् गिरी, ‘हाम्रा शासकले नदी सभ्यता बुझ्नै सकेनन् । नदीको महत्त्व बुझ्नै सकेनन् ।’

नदीजन्य पदार्थ उत्खनन गरेर आर्थिक घाटा कम गर्ने भन्छन् सत्तासीनहरू । तर, गिरी भने घाटा पूर्ति गर्ने चक्करमा प्रकृतिमाथि अपूरणीय घाटा भइरहेको ठान्छन् ।

‘नदी उत्खनन गरेर घाटा पूर्ति गर्ने भन्छन्,’ गिरी भन्छन्, ‘नदी दोहनले समग्र प्रकृतिमा झन् घाटा भइरहेको छ ।’

काली संकटमा पर्दा गण्डक मात्र होइन समग्र प्रकृति नै संकटमा पर्छ भन्छन् गिरी । संसारको एक कुनामा देखिएको कोरोनाको महामारी जसरी संसारभर फैलियो, त्यसरी नै पृथ्वीको कुनै एक ठाउँको जंगल विनाश हुँदा, कुनै एक ठाउँको ताल, नदी सुक्दा वा कुनै समुन्द्र प्रदूषित हुँदा, कुनै हिमालको हिउँ पग्लिँदा यसको असर सारा पृथ्वीवासीले भोग्नुपर्छ ।

जैविक विविधता र जलवायु परिवर्तनबारे बनाइएको वृत्तचित्र ‘आवर प्लानेट’मा डब्लूडब्लूएफ (विश्व वातावरण कोष) का विज्ञान तथा संरक्षण विभागका निर्देशक माइक ब्यारेट भन्छन्, ‘पृथ्वी आफैँमा एउटा जीवित ग्रहजस्तै हो । पृथ्वीलाई आफ्नो निवास बनाएका असंख्य जीवहरू नै यसका प्राण हुन् । पृथ्वीका अंग हुन् । पृथ्वीलाई स्वस्थ्य राख्न पृथ्वीमा रहेका हरेक जीवनको भूमिका छ ।’

‘नदीहरू पृथ्वीका धमनी हुन् । नसा हुन् । हिमाल, ताल, पहाडबाट सुरु भएर बग्ने यी नदीले जीवनदान गर्ने पोषण र पानी बोक्छन् । पृथ्वीभर फैलिएर रहेका विशाल जंगल, समुद्रमा तैरिरहेका खर्बौं माइक्रोस्कोपिक बिरुवाहरूले कार्बनलाई प्रशोधित गर्दै वायुमण्डल जोगाएका छन् । घना जंगलका रूखहरूले सञ्चित गरेको सूर्यको शक्ति प्रयोग गरेर पानी पार्न तथा अक्सिजन उत्पादनका लागि मद्दत गर्छन्,’ ब्यारेट सचेत बनाउँदै भन्छन्, ‘पृथ्वीमा रहेका यी असंख्य जीवनको संयुक्त कलाकारिताले नै पृथ्वीमा जीवन सम्भव भएको हो । यी मध्ये एउटा मात्र हिस्सा संकटमा पर्‍याे भने पृथ्वी नै संकटमा पर्छ ।’

पृथ्वीका दुई फरक स्थानमा बस्ने ब्यारेट र गिरीको विचार मिल्छ । ‘हिमालय क्षेत्रको इतिहास बोकेको शालिग्राम पाइन्छ कालीमा । सयौँ प्रकारका वनस्पति कालीको जलप्रवाहकै कारण जीवित छन्,’ गिरी सुनाउँछन्, ‘कालीक्षेत्रको आफ्नै धार्मिक, सांस्कृतिक र पारिस्थितिक प्रणाली छ । यीमध्ये एउटा मात्र बिथोलियो भने पनि हाम्रो जीवन संकटमा पर्छ ।’

नदी सभ्यता र नदीको प्राकृतिक महत्त्व बुझाउन नै आफूहरूले कविता, गीत अभियान चलाएको बताउँछन् गिरी । ‘आममान्छेलाई भाषण गरेर बुझाउन सकिँदैन,’ काली जोगाउने अभियानमा कविता र गीतको प्रयोगबारे गिरी भन्छन्, ‘धेरैभन्दा धेरै मान्छेलाई कविता, गीत र कलाको माध्यमबाट बुझाउन सकिन्छ ।’

जीवनको प्रवाह बोकी उँधो बग्ने काली डोजरको दाह्रा र नङग्राले चिथोरिएर अचेल उजाड भएको छ । कालीको उजाडताले उदास भएपछि आफ्नो पेसा स्थगन गरेर कालीको प्राकृतिक सौन्दर्य फर्काउन लागेका गिरी काली जोगाउने सिर्जनात्मक खबरदारी गर्दैछन् ।

गिरीको आग्रहमा हालै मात्र श्रवण मुकारुङले गीत लेखे । कर्णदासले गाए । कालिगण्डकी जोगाउने यो काव्यिक अभियानमा अहिलेसम्म १ सय २० भन्दा बढी कविता जम्मा पारिसकेका छन् गिरीले ।

ए कालीगण्डकी !
हे आमा गण्डकी !
माकुरोको माउ भयो
तिम्रो जिन्दगी
तिम्रो अमृतधारा पिई हुर्किएका सन्तान
तिम्रै मुटु कलेजो पो कुटुकुटु खान्छन्
ए कालीगण्डकी........।’

लोकसाहित्यमा पर्यावरणको विषय उठाइए पनि अभियानकै रूपमा पर्यावरण साहित्य लेखिएको यो पहिलोपटक हो भन्छन् मुकारुङ । ‘लोकसाहित्यमा पर्यावरणको विषय थियो तर, अभियानकै रूपमा भने यो पहिलोपटक हो,’ मुकारुङले भने । जलवायु परिवर्तन, पर्यावरणको विषयमा साहित्यकार पनि सचेत र जानकार हुनुपर्ने समय आइसकेको बताउँछन् उनी ।

‘नाइलले संकट झेल्दा हामीलाई दुःख्छ । अमेजनको जंगलमा आगो लाग्दा हाम्रो मुटु पोल्छ भने आफ्नै घर आँगनको नदी दोहन हुँदा हाम्रो छाती कुँडिनु पर्दैन ?,’ गिरी आग्रह गर्छन्, ‘प्रकृतिमाथि यति धेरै ज्यादती नगरौँ । प्रकृतिको सवालमा यति बिघ्न कठोर नहोऊँ ।’

मान्छेहरू प्रकृतिमाथि निर्मम हुँदा प्रकृतिका अनुपम सम्पदा संकटमा परेको ठान्छन गिरी । ‘काली किनारमा पुराना घाट एउटै छैनन्,’ उनी सुनाउँछन्, ‘नदीसँगै हामीले हाम्रो पहिचान पनि गुमाउँदैछौँ । जीवनका संस्कार पनि गुमाउँदैछौँ ।’

जीवनका साढे तीन दशक व्यतित गरिसकेका गिरीले पहाड, पर्वत र हिमाल डुल्दाडुल्दै पर्यावरणको अपूर्व महत्त्व महसुस गरे । कालीकै सेरोफेरोमा ८ हजार मिटर अग्ला तीनवटा हिमाल छन् ।

संसारकै उत्कृष्ट पदयात्रा गन्तव्य मानिने अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रको एक हिस्सा र दुर्लभ एकसिङे गैँडाको बासस्थानका रूपमा प्रसिद्ध चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज पनि कालीकै प्रवाहक्षेत्रमा पर्छ । ‘यी सबै नदीका जीवन हुन् । काली छ र त्यहाँ जीवन छ । काली छैन त जीवन पनि छैन,’ गिरी गम्भीर सुनिए ।

सबै तस्वीर : आर के अदिप्त गिरी

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर २७, २०७८ ०८:४७