गगनकाे नयाँ दस्तावेज बीपीसँग टाढा, चैतन्य मिश्रसँग नजिक

A+ A A-

कांग्रेसको चौधौँ महाधिवेशनमा महामन्त्री उम्मेदवारी दिने क्रममा गगन थापाले बीपी कोइरालाद्वारा प्रतिपादित ‘प्रजातान्त्रिक समाजवाद’को एजेण्डा बिसाउने प्रस्ताव गरेका छन् । सट्टामा उनले ‘सामाजिक लोकतन्त्र’को १५ बुँदे प्रस्ताव अघि सारेका छन् ।

गगनले शिलापत्रसँग कुरा गर्ने क्रममा आफ्नो नयाँ प्रस्तावमा समाजशास्त्री चैतन्य मिश्रको लेखन, अभिव्यक्तिको सकारात्मक प्रभाव परेको स्वीकार गरेका छन् ।

पहिले बीपीको प्रजातान्त्रिक समाजवाद र गगनको सामाजिक लोकतन्त्रको भिन्नताबारे चर्चा गरौँ । यी दुवै कार्यक्रम नेपालको सन्दर्भमा मौलिक भने होइनन् । तर, बीपी र गगन दुवैका दस्तावेजमा आ–आफ्ना प्रस्तावका मौलिक सन्दर्भ भने दिन खोजिएको छ ।

बीपी कोइरालाले २००५ साल असोजमा ‘हाम्रो ध्येय’ शीर्षकमा तीन पृष्ठजतिको राजनीतिक कार्यक्रम सार्वजनिक गरेका थिए । २००५ साल असोजमा युगवाणी पत्रिकामा छापिएको त्यो आलेखमा बीपीले लेखेका थिए, ‘महाराजाधिराजको अधिनायकत्वमा उत्तरदायी शासन स्थापना गर्ने भनेका छौँ । रैती दुनियाँले ठाउँ–ठाउँबाट प्रतिनिधि चुनेर एउटा सभा खडा गर्ने प्रथम काम हुनेछ ।’

राणा व्यवस्थाको आखिरी कालतिर बीपीले खोपीमा थुनिएका राजालाई वैधानिकता दिने कुरा गर्नु स्वाभाविकै सुनिन्छ । बीपी आफ्नो निष्कर्षमा लेख्छन्, ‘हामी जनता जनार्दनको बलमा नेपालमा कोही पनि भोकानाङ्गा वा अशिक्षित नरहुन् । देशमा सडक बाटो अस्पताललगायत जीवनलाई सुन्दर र सुखी बनाउने अरु कुनै पनि कुराहरूको अभाव नरहोस्, त्यस्तो व्यवस्था ल्याउने प्रयत्नमा छौँ ।’

बीपी कोइरालाको त्यही शैलीमा गगन थापाले १४औँ महाधिवेशनमा पार्टी पुनर्जागरण र रुपान्तरणको प्रस्ताव सार्वजनिक गरेका छन् । त्यसलाई उनले बीपीकै ‘हाम्रो ध्येय’ शीर्षक दिएका छन् । त्योसँगै लेखेका छन्– समुन्नत नेपाल, सम्मानित नेपाली ।

योचाहिँ अघिल्ला तीन तहको चुनावमा एमालेले दिएको ‘समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली’ सँग करिब मिल्न जान्छ । शीर्षक उस्तै सुनिए पनि एमाले अध्यक्ष केपी ओलीले अघि सार्ने गरेका रेल, पानीजहाज, भ्यु टावरलगायत विम्बहरूबारे गगनले दस्तावेजमा कठोर प्रतिवाद गरेका छन् ।

याद गर्नुपर्ने के छ भने गगनको ६० पृष्ठ लामो दस्तावेजको आवरण पृष्ठमै सामाजिक लोकतन्त्र लेखिएको छ । माथिल्लो दायाँ कुनामा त्यो अटाइएको छ ।

कांग्रेसले आजपर्यन्त आफूलाई प्रजातान्त्रिक समाजवादी भन्दै आयो । गगन थापाले भने त्यसलाई उल्ट्याउन चाहेका छन् । २००८ सालमा बालचन्द्र शर्मा, केदारमान व्यथित र भरतमणि शर्माले बीपीको विचारधारामा आधारित रही ‘नेपाली कांग्रेसका लागि लोकतान्त्रिक समाजवादी घोषणापत्र २००८’ लेखेका थिए । अनि २०१२ सालमा वीरगन्जमा कांग्रेसले आयोजना गरेको छैटौँ महाधिवेशनले पहिलोपटक ‘प्रजातान्त्रिक समाजवादी घोषणापत्र’ अनुमोदन गरेको थियो ।

कांग्रेसले आजसम्म त्यसैलाई वैचारिक मियो मान्दै आएकोमा गगन थापाले यसमा उल्लेखित मान्यतालाई आफ्नै भाषामा चुनौती दिएका छन् । उनले हिजो बिहीबार कमलादीमा बोल्दै अब बीपीका विचारहरूको एउटा समयमा सान्दर्भिकता रहेको भन्दै अब त्यसभन्दा अगाडि आउने साहस गर्नुपर्ने बताएका थिए ।

सामाजिक लोकतन्त्रबारे चैतन्य मिश्रले पुस्तक नै लेखेर बहस चलाएको प्रसंग कोट्याउँदा गगनले आफ्ना विचारमा मिश्रका सोचहरूको प्रेरणासमेत रहेको सकारे । ‘मैले चैतन्य मिश्र सर यो कुरामा प्रस्ट भएर आएको पाएको छु, तर मैले यही प्रस्टता हाम्रो पार्टीभित्र पाइनँ, बरु हाम्रोमा त बीपीको एजेण्डा पार्टीले छाड्यो भन्दै रुने काम मात्रै भयो,’ गगनले शिलापत्रसँग भने, ‘यो सबै हेरिसकेपछि मैले सामाजिक लोकतन्त्रबारे प्रस्ट हुनुपर्छ भनेको हो । यो कुरा त्यति सजिलो त छैन, तर अब प्रजातान्त्रिक समाजवादको एजेण्डा बिसाए हुन्छ ।’

आफ्नो नयाँ दस्तावेजको पृष्ठ २५ र २६ मा गगनले समुन्नत नेपालको सैद्धान्तिक रुपरेखा उपशीर्षकमा अबको राजनीतिक आर्थिक प्रणाली कस्तो हुनुपर्छ भनेर लेखेका छन्, जहाँ वैयक्तिक स्वतन्त्रता र पुँजीवादी अर्थव्यवस्था एकअर्कासँग गाँसिएको उल्लेख छ । ‘कुनै पनि व्यवस्था समस्यारहित नभएजस्तै पुँजीवादी अर्थव्यवस्थामा समस्या छैन भन्ने होइन, तर त्यस्ता समस्याहरूको समाधान पनि छ,’ उनले लेखेका छन्, ‘उपयुक्त नीतिगत हस्तक्षेपमार्फत आर्थिक तथा सामाजिकक्षेत्रमा न्याय, राज्यका स्रोत तथा सेवाहरूमा सबै नागरिकहरूको समान पहुँच र अधिकारको सुनिश्चितता गर्ने नीतिगत व्यवस्था उदार लोकतन्त्र र पुँजीवादी अर्थव्यवस्थाको सम्मिश्रण रहेको सामाजिक लोकतन्त्रको फ्रेमवर्कमा सम्भव छ ।’

बीपीको ‘प्रजातान्त्रिक समाजवादी दस्तावेज’ मा भने यो विचारको उल्टो प्रस्थापना थियाे । त्यसमा बीपीले उद्योगमाथि व्यक्तिगत स्वामित्व हुनेछ, तर ‘ठूला तथा आधार उद्योगमाथि सरकारी एकाधिकार तथा नियन्त्रण हुनेछ’ भनी प्रस्ट लेखेका थिए । उनले ‘घरेलु उद्योगलाई हरसम्भव सहायता र प्रोत्साहन प्रदान गर्ने’ भन्दै २०१२ सालको आफ्नो दस्तावेजमा थप लेखेका थिए, ‘एकाधिकार पुँजीवादको विकास रोकिनेछ र समाजवाद, सहकारिता, सुरक्षा तथा सामान्य नागरिकको कल्याणको मार्ग खोलिनेछ ।’

गगनले भने प्रजातान्त्रिक समाजवाद र सामाजिक लोकतन्त्रलाई समानार्थी ढंगले प्रयोग गरिँदै आएकोमा अब त्यस्तो गर्न नहुने तर्क दिएका छन् । हिजो कमलादीमा बोलेको भाषणबारे शिलापत्रले थप व्याख्या मागेपछि उनले कांग्रेसले समाजवाद छाडेको रोइलो धेरै सुनिएकाले अब वैचारिक प्रस्टता आउनुपर्ने मतसहित आफू त्यसमा अघि सरेको प्रस्टीकरण दिए ।

‘प्रजातान्त्रिक समाजवादले पुँजीवादी अर्थव्यवस्थाकै विकल्प खोज्नुपर्छ भनेर प्रस्ताव राख्छ तर सामाजिक लोकतन्त्रले यही पुँजीवादी व्यवस्था रहन्छ भन्ने मान्छ । यसका नकारात्मक नतिजा पनि होलान्, तर यसैमा प्रतिस्पर्धा र सुधारको बाटो खोज्नुपर्छ भनेर अलि लामै समयदेखि म यसमा काम गरिरहेको थिएँ,’ गगनले भने ।

तर, गगनलाई यो तर्क लिएर अगाडि जान त्यति सजिलो भने हुने छैन । यसै त महामन्त्रीमा ठूलै भिडन्त होलाजस्तो छ । उसमाथि उनको खेमा सभापतिको उम्मेदवारबारे यो पङ्क्ति लेख्दा बेलासम्म प्रस्ट हुन सकिरहेको छैन । यस्तो अवस्था बीचमा गगनले बीपीसँग भावनात्मक लगाव भएको पुरानो पुस्तालाई चिढ्याउन पनि सक्नेछन् । तर उनी भने आफूले लिएको जोखिमबारे आत्मविश्वासी सुनिन खाेजे । उनकाे नीति अनुमाेदित हुने अवस्था उत्पन्न भएमा कांग्रेस सामाजिक लाेकतन्त्रवादी त हुनेछ, समाजवादी भने हुनेछैन ।

नतिजा जे आए पनि गगनलाई एउटा ठूलो ऐतिहासिक फाइदा भने हुनेछ । कहिले रामशरण महतसँग बसेर पुँजीवादीजस्तो कुरा गर्नुपर्ने, कहिले प्रदीप गिरिसँग बसेर समाजवादी देखिनुपर्ने झेउलोबाट अब उनले मुक्ति पाउनेछन् । ‘हाम्रोमा प्रजातान्त्रिक समाजवादको सुगारटाइ मात्रै भइरह्यो, तर कसैलाई यसबारे एक बुँदा व्याख्या भने गर्नु नपर्ने,’ गगनले सुनाए, ‘मैले यो बहस सामना गर्ने निर्णय गरेँ । पक्कै प्रतिक्रियाहरू आउन सक्छन्, तर बहसबाट भाग्ने होइन ।’

समाजशास्त्री चैतन्य मिश्रले गगन थापाले अघि सारेको सामाजिक लोकतन्त्रको प्रस्ताव समयसुहाउँदो रहेको टिप्पणी गरेका छन् । गगनले नै सम्पादन गर्ने गरेको ‘विचार विशेष’ नामक पत्रिकामा अलिक पहिले आफूले सामाजिक लोकतन्त्रबारे लामो आलेख लेखेको सम्झना गर्दै मिश्रले अहिले पार्टीकै महाधिवेशनमा गगनबाट त्यो विचार आउनु खुसीको कुरा भएको सुनाए ।

‘संविधानसभाले काम गर्न थाल्दा उग्रवामपन्थ र दक्षिणपन्थको हावा थियो, ती दुवैखाले अतिवादलाई काट्ने विचार सामाजिक लोकतन्त्र हुनसक्छ भनेर मैले लेख्दै, बोल्दै आएको थिएँ,’ मिश्रले शिलापत्रसँग भने, ‘अहिलेको विश्वको राजनीति, अर्थतन्त्रले नै सामाजिक लोकतन्त्र अनुमोदन गर्छ । नेपालका लागि त अबको बाटो नै यही हो । गगनले समयसुहाउँदो साेच अघि सारेको देखियो ।’

मिश्र तिनै अध्येता हुन्, जसले अघि सारेको नेपाली समाजको विश्लेषणलाई घनश्याम भुसाललगायत एमाले नेताहरूले समर्थन गर्दै आफ्नो पार्टीको कार्यक्रमभित्र सामेल गरेका थिए । ०७१ सालमा भृकुटीमण्डपमै भएको एमाले नवौँ महाधिवेशनले नेपाली समाज दलाल पुँजीपति रहेको भन्दै त्यसैअनुरुप नयाँ कार्यक्रम तयार पार्ने संकल्प गरेको थियो । यो निष्कर्ष मिश्रकै थियो । उनै मिश्रको सामाजिक लोकतन्त्रको धारलाई कांग्रेसका प्रभावशाली युवानेताले अघि बढाएका हुन् ।

गगनले सामाजिक लोकतन्त्रमा सामूहिकताभन्दा व्यक्ति प्रधान हुने, ऊभित्रको असीमित क्षमता छ भन्ने मान्ने तर्क गरेका छन् । अर्काे बुँदामा सामाजिक लोकतन्त्रले शिक्षा, स्वास्थ्य, सामाजिक सुरक्षाको प्रत्याभूति अनि विभिन्न प्रकारका हिंसा र विभेदबाट मुक्तिलाई राज्यको लोककल्याणकारी जिम्मेवारी नभई नागरिकमाथि उसको व्यक्तिगत सिर्जनशीलताको उच्चतम उपयोग गर्ने क्षमता वृद्धिका लागि गरिने लगानीका रूपमा हेर्ने तर्क गरेका छन् । उनले सामाजिक लोकतन्त्रले कसरी काम गर्छ भन्नेबारेमा १५ वटा बुँदाहरू बनाएका छन् । उनले आफू प्रस्तावित महामन्त्री उम्मेदवार हुँदैगर्दा २०८२ सालसम्मको कार्ययोजनासमेत पेस गरेका छन् ।

गगनले आज शुक्रबार बिहान हामीसँग कुरा गर्दै यो दस्तावेज आफैँले लेखेको, सम्पादनमा मात्रै केही साथीहरूको सहायता लिएको खुलाएका छन् ।

उसो त गगनको सामाजिक लोकतन्त्र अर्थात् सोसल डेमोक्रेसी पनि संसारमा विभिन्न रूपमा छ । लेनिनले रुसमा आफूलाई सामाजिक लोकतन्त्रवादी नै भन्थे । अहिले भर्खर जर्मनीको सत्तामा आएको सोसल डेमोक्रेटिक पार्टी पनि आफूलाई सोही नाममा चिनाउँछ । यहाँ नेपालमै पनि २०४९ सालको एमाले पाँचौँ महाधिवेशनमा रघु पन्तले सामाजिक जनवाद अर्थात् सोसल डेमोक्रेसीकै विचार अघि सारेका थिए । भलै मदन भण्डारीको जनताको बहुदलीय जनवादको कर्तल ध्वनिमा सीपी मैनालीको नौलो जनवाद त ओझेल पर्न गयो भने र पन्तको ‘सोसल डेमोक्रेसी’ ले त पानी भन्न पनि पाएन । आज बिहान पन्तसँग यसबारे सम्झना राख्न आग्रह गर्दा उनले अलि विस्तृतमा बसेर कुरा गर्नुपर्ने बताए ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर २४, २०७८ १६:२६