विचारको टेको समाउँदै उभिएको कांग्रेसको बाहुनवाद, अन्तर्घात र परिवारवादको यात्रा

विचारको टेको समाउँदै उभिएको कांग्रेसको बाहुनवाद, अन्तर्घात र परिवारवादको यात्रा

A+ A A-

नेपालमा प्रजा परिषद्लाई सामान्यतः पहिलो राजनीतिक पार्टीका रूपमा लिने गरिएको छ । प्रजा परिषद्‌भन्दा पहिले पनि शाह वा राणाको दरबारहरूमा षड्यन्त्रबाट सत्ता हेरफेर हुन्थ्यो । त्यो उनीहरूको आपसी मामिला हुन्थ्यो । कोतपर्व वा श्री ३ रणोद्विप काटिएर वीरशमशेर राजा हुनु वा देवशमशेर धपाइएर चन्द्रशमशेर श्री ३ हुनु जनताको चासोको विषय थिएन ।

प्रजा परिषद्ले पहिलोपल्ट ठूलो जोखिम उठाएर आमजनतालाई प्रत्यक्ष सम्बोधित गर्ने पर्चा छरेको थियो । त्यो एक मात्र घटनाले पनि प्रजा परिषद्लाई त्यसअघिको दरबारिया षड्यन्त्रबाट पृथक् बनाउँछ । यस तथ्यलाई नै ध्यानमा राखेर नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसले प्रजा परिषद्का संस्थापक टंकप्रसाद आचार्यलाई आफ्नो अध्यक्ष स्वीकार गरेको थियो ।

नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापना २६ जनवरी १९४७ मा भएको हो । स्थापनाको उपलक्ष्यमा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसले प्रकाशित गरेको एउटा परिचयात्मक पुस्तिका तयार गरेको थियो । त्यो पुस्तिकाको अवलोकनले नयाँ पार्टीको संस्थापकहरूको मन र विचारको परिचय दिन्छ । यस पुस्तिकामा पार्टीका प्रस्तावहरूभन्दा ज्यादा तत्कालीन भारतीय नेताहरूको फोटोसहितका सन्देशहरू छन् ।

बीपी कोइरालाले आफ्नो उद्घाटन भाषणमा स्पष्ट भन्नुभएको छ, ‘के राजनीतिक, के आर्थिक र के सांस्कृतिक सबै दृष्टिकोणले भारत र नेपाल दुई नभई एक देश हुन् ।’

नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसले आफ्नो काम कारबाही गर्दा पनि भारतीय राजनीतिमा महत्त्वपूर्ण रहेका तिथिमितिहरूका प्रति विशेष ध्यान दिइएको छ । तर, यी तिथिहरूलाई पनि खोज्नु पर्दैन । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस तत्कालीन अवस्थामा भारतीय प्रभावमा पूरै रंगमगिएको थियो । राष्ट्रिय कांग्रेसका नेताहरू लुगा–फाटोमा समेत भारतीय नेताहरूको नक्कल गरेर धन्य हुन्थे । राजा महेन्द्रले प्रचलनमा ल्याएको दौरा, सुरुवाल र टोपी अहिले धेरै टाढाको कुरा थियो ।

कुनै पनि राजनीतिक पार्टीलाई अध्ययन गर्दा उसको विचारधारा, वर्गीय र जातीय पृष्ठभूमि बडो महत्त्वपूर्ण हुन्छ । योबाहेक नेताहरूको आ–आफ्नो प्रेरणा, व्यक्तित्व र स्वभाव पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छ । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको विचारधारा मोटामोटी रूपमा भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसबाट प्रेरित थियो । झण्डै सबैजसो नेताहरू मध्यमवर्गका सदस्य थिए । कार्यकर्ताहरूमा निम्न मध्यमवर्गको बाक्लो उपस्थिति थियो । मधेसका केही ठूला जमिनदारहरू पनि नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसमा प्रत्यक्ष र परोक्ष रूपमा लागेका थिए । मधेसी मूलबाट उल्लेखनीय प्रतिनिधित्व थियो ।

राष्ट्रिय कांग्रेस र नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसको विलयपछि काठमाडौंको राणालगायत सम्भ्रान्तवर्ग नेतृत्वमा सामेल भए । लगभग सबैजस्तो उच्च जातिका थिए । एक जना परियार महामन्त्रीमा थपिनु संयोग मात्र थियो । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापनाको केही समयपछि वनारसबाट भट्टराई बन्धुले युगवाणीको प्रकाशन थालेका थिए । युगवाणीमा बीपी कोइरालाका दुई महत्त्वपूर्ण लेख छन् ।

‘हाम्रो ध्येय’ र ‘हाम्रो साधन’का नामले छापिएका यी दुई लेखले नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको कार्यपद्धति स्पष्ट बनाएको छ । बीपी कोइराला भन्नुहुन्छ, ‘हामीलाई नेपालमा श्री ५ र श्री ३ रहँदामा पनि खास आपत्ति छैन । तर, दैनिक शासन चलाउनका निमित्त जनताबाट छानिएको एउटा उत्तरदायी शासन व्यवस्था पनि श्री ५ र श्री ३ लाई समेत समेटेर कायम गर्न सकिन्छ ।’

बीपी कोइराला स्थापनाकालदेखि नै नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको प्रमुख नेताबाहेक सिद्धान्तकार पनि हुनुहुन्थ्यो । लगत्तैपछि बीपी कोइराला विराटनगरको मजदुर हडतालमा समातिनुभयो । पदमशमशेर भर्खर श्री ३ भएका थिए । श्री ३ हुनासाथ उनले राजनीतिक सुधारको चाँजोपाँजो गरे ।

प्रधानमन्त्री नेहरूसँग सम्पर्क गरेर संवैधानिक शासनको थालनी गर्ने सुरसार कसे तर आँट पुर्‍याउन सकेनन् । अन्ततः उनी आत्मनिर्वासनका निमित्त बाध्य भए । त्यसपछि मोहनशमशेर श्री ३ महाराज भए । उनी कडा स्वभावका धर्मभीरु तर रूढिग्रस्त प्रधानमन्त्री थिए ।

विराटनगरको मजदुर हडतालमा समातेपछि बीपी कोइराला र अन्य हडतालीहरूलाई पहाडी बाटोबाट काठमाडौं ल्याइएको । त्यसबाट नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसले प्रशस्त प्रचार–प्रसार भयो । एउटा नेताका रूपमा बीपी कोइरालाको लोकप्रियता र प्रतिष्ठा पनि बढ्यो । बीपी कोइराला र उहाँका साथीहरूलाई पदम शमशेरले प्रशस्त सुविधा र सम्मानका साथ नजरबन्दीमा राखेका थिए ।

यसबीच नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसले नेपाल वा भारतमा संगठन विस्तार गर्ने उल्लेखनीय सफलता प्राप्त गरेको थिएन । यस्तो अधिवेशनमा एकदमै प्रारम्भमै प्रतिस्पर्धा र झै –झगडाको बीजारोपण भएको थियो ।

नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसका संस्थापक सदस्यमध्ये डा. डिल्लीरमण रेग्मी एक प्रमुख व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । कलकत्ताको स्थापना अधिवेशनमा नै उहाँले पार्टी सभापतिको आशा गर्नुभएको थियो । बीपी कोइराला पक्षधरले प्रचाराध्यक्ष भन्ने पदको सिर्जना गरेर उहाँलाई तत्कालका लागि थामथुम पारेका थिए ।

बीपी कोइराला काठमाडौंमा थुनिएको अवधिका उहाँ नेपाली राष्ट्रिय अध्यक्ष कार्यकारी अध्यक्षमा नियुक्त हुनुभयो । अब उहाँ कार्यकारी अध्यक्षसमेतको कार्यकारी अध्यक्ष हुनुभएको थियो ।

बीपी कोइराला थुनाबाट फर्किएपछि उहाँले आफ्नो पदको प्रयोग गर्न खोज्नुभयो तर डा. रेग्मी मान्नुभएन । फलस्वरूप नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसले प्रारम्भमा नै विभाजनका सामना गर्नुपर्‍यो ।

यस विभाजनले नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको छवि धूमिल भयो । यस कलहका दरमियान दुवै पक्षका बीचमा अप्रिय भनाभन भए । ती भनाभनका दस्तावेज पढ्दा राष्ट्रिय कांग्रेसको नेतृत्वको छुच्चो, असहिष्णु र एकलकाटे व्यक्तित्वको राम्रो परिचय पाइन्छ ।

कार्ल मार्क्सले किसानहरूका बारेमा टिप्पणी गर्दा उनीहरूको वर्गीय चरित्रका बारे यस्तै कुरा गरेका थिए । मजदुरहरूको संगठन बलियो हुन सक्छ तर किसानहरू मौका पायो कि भाँडिन्छन्/छरिन्छन् भन्ने उनको ठहर थियो । किसान मानसिकता निम्नमध्यम वर्गीय हुन्छ । बोरामा राखको आलुसरह खोलिदियो भने दशतिर गुड्कन्छ ।

नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापनाको एक वर्ष नबित्दै देखिएको कचिङ्गलले उपयुक्त कथनको पुष्टि गरेको थियो । जेलभित्र रहेका टंकप्रसादले समेत यसमा टिकाटिप्पणी गरेका थिए । काठमाडौंमा प्रजा पञ्चायतका नाममा संगठित भएको युवा जमात पनि खिन्न भएका थिए । सन् ४७–४८ को वर्ष यसरी नै बितेको थियो । बीपी कोइराला मोहन शमशेरका पालामा पनि दोस्रो पटक काठमाण्डू जान तत्पर हुनुभयो ।

राष्ट्रिय कांग्रेसमा देखिएको सांगठनिक शिथिलता र विफलताले गर्दा आफू काठमाण्डू जानुपरेको कुरा बीपीले आत्मवृत्तान्तमा लेख्नुभएको छ । काठमाण्डूमा बीपी कोइराला गिरफ्तार हुनुभयो । झण्डै लामो अनशन र प्रधानमन्त्री नेहरूको हस्तक्षेपपछि बीपी कोइराला रिहा हुनुभयो ।

मोहनशमशेरले भने बीपी कोइरालालाई कड्केर भने, ‘मैले कसैको त्रासले तिमीलाई छोडेको होइन, बाहुन हौ, मरीला भनेर मात्र छोडेको हुँ ।’

यसबीच सन् १९५० मा कलकत्तामा नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस स्थापना भइसकेको थियो । महेन्द्रविक्रम शाह नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसको सभापति छानिएका थिए । सूर्यप्रसाद उपाध्याय नयाँ पार्टीको महामन्त्री हुनुहुन्थ्यो सुवर्ण शमशेर र महावीर शमशेर यस पार्टीका मुख्य स्तम्भ थिए । शमशेर बन्धुले डा. लोहियाका माध्यमबाट नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसलाई बेलैमा आर्थिक सहयोग दिएका थिए ।

तर, पछि किन हो उनीहरू राष्ट्रिय कांग्रेसप्रति उदासीन देखिन्छन् । भीमशमशेर–पदमशमशेरका समयमा सुवर्ण महावीरको समूह नेपाली राजकाजमा बडो प्रभावशाली थियो । उनीहरूको त्यस समयदेखि नै पनि भारत सरकारका उच्चपदस्थ अधिकारी र नेतासँग परिचय थियो ।

उनीहरूको भारतमा अकुत सम्पत्ति थियो । सम्पत्तिका कारणले मात्र पनि उनीहरूको भारत सरकारसँग सम्बन्ध हुनु स्वाभाविक थियो । नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस स्थापना गर्नुअघि त्यस समूहले भारत सरकारको विश्वास प्राप्त गर्न कोसिस अवश्य गर्‍यो । सुवर्णजी र सूर्यप्रसाद दुवैको भारत सरकारका कतिपय मन्त्रीहरू खास गरेर रफी अहमद किवदईसँग आत्मीय सम्बन्ध थियो ।

केही प्रतिस्पर्धा र भनाभनपछि अन्ततः नेपाल राष्ट्रिय कांग्रेस र नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसको विलय भयो । नयाँ पार्टीको नाम नेपाली कांग्रेस राखिएको थियो । मातृका प्रसाद कोइराला नेपाल राष्ट्रिय कांग्रेसका तर्फबाट सभापति छानिनुभयो । महेन्द्रविक्रम शाह नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेसका तर्फबाट महामन्त्री हुनुभयो । नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका निमित्त यो विलय एक महत्त्वपूर्ण कदम थियो ।

यी दुई संगठन एक–अर्काका पूरक थिए । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको जनतामा राम्रो छवि थियो । नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेससँग नेपालभित्र र बाहिर उच्च सम्पर्क थियो । सुवर्णशमशेरको श्री ५ त्रिभुवनसँग खँदिलो सम्बन्ध थियो । फेरि यस पार्टीसँग संसाधनको कमी थिएन । सैनिक संगठनको पनि थोरबहुत अनुभव थियो ।

नेपाली कांग्रेसको स्थापना सन् १९५० मा भयो । लगत्तैपछि कांग्रेस वैरगनिया अधिवेशन भयो । ००७ सालको क्रान्तिका नेपाली कांग्रेसले आफ्नो पहिलो घोषणापत्र प्रसारित गन्यो । यस दृष्टिले यस घोषणापत्रको ऐतिहासिक महत्त्व छ । वैरगनिया अधिवेशन सम्पन्न भएको केही महिनाभित्र मात्र नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा मुक्ति सेनाको एक टुकडीले वीरगन्जमा आक्रमण गर्‍यो । त्यसको ठीक दुई दिनअघि राजा त्रिभुवन राणा सरकारको पहराबाट उम्किएर भारतीय राजदूतावासमा शरण लिएका थिए ।

कोइरालाको सशस्त्र क्रान्तिको आह्वानमा नेपालमा हिंस्रक गतिविधि हुन थाले । बीपी कोइरालाको आह्वानका आधारमा हरिपुरा काण्ड, विराटनगरमा बम प्रहार र हाइज्याकिङजस्ता घटनाहरू भइरहेका थिए । आधिकारिक पार्टीले मुकदर्शक भएर बस्नुपर्ने बाध्यता थियो । बीपी र सुवर्णको बीचमा हाइज्याकिङपछि सबै किसिमको संवाद समाप्त भयो ।

राजा त्रिभुवनको भारत उडान १०० दिन पनि नपुग्दै राणाका सर्वाधिकारसम्पन्न श्री ३ मोहनशमशेर प्रजातन्त्रका पक्षमा वार्ताको टेबुलमा आउन बाध्य भए । ९ नोभेम्बरमा थालिएको मुक्ति संग्रामपछि युद्ध स्थगनका निमित्त ५० दिन पनि लागेको थिएन । नेपाली कांग्रेसका सर्वाधिकारसम्पन्न अध्यक्षका रूपमा मातृकाप्रसाद कोइरालाले १६ जनवरी १९५१ मा हतियार स्थगनको आह्वान गर्नुभएको थियो ।

बाँकी समय छलफल र लेनदेनमा बितेको थियो । यस्तो छलफलमा नेपाली कांग्रेसका नेताहरू प्रत्यक्ष रूपमा सामेल थिएनन् । भारत सरकारको रोहवरमा राजा त्रिभुवन र राणा शाहीका बीचमा कुराकानी सम्पन्न भएको थियो । यस्तो भए पनि फ्रेब्रुअरीको दोस्रो सातामा श्री ५ त्रिभुवनलाई शिरोपर गरी नेपाली कांग्रेसका नेताहरूसमेत सगर्व र सोल्लास काठमाण्डू फर्किए ।

००७ सालको क्रान्तिको परिणाम दीर्घकालीन दृष्टिले अत्यन्त व्यापक थियो । ००७ सालको क्रान्तिमा भारत सरकारको भूमिका थियो । नेपाली जनता निश्चय आन्दोलित थिए । नेपाली मध्यमवर्ग जुरुक्कै जागेको थियो ।

००७ सालको क्रान्तिपछि राणा कांग्रेस संयुक्त सरकार बन्यो । नयाँ बन्दोबस्तमा मोहनशमशेर नै प्रधानमन्त्री बने । बीपी कोइराला कांग्रेसका तर्फबाट गृहमन्त्री हुनुभयो । त्यस मन्त्रीमण्डलका अरू दाबेदार प्रजा परिषद् टंकप्रसाद आचार्य वा प्रचण्ड गोर्खाका खड्गबहादुरजस्ताको सम्झना कसैलाई भएन । मधेसका नाममा भद्रकाली मिश्रालाई सामेल गरिएको थियो ।

यसले गर्दा मधेसका कांग्रेसी कार्यकर्तामा निराशा थियो । भनिन्छ, मन्त्रीमण्डलको भविष्य गठन भएकै दिन थाहा हुन्छ । यस दृष्टिले यो मन्त्रीमण्डल दीर्घजीवी हुने सम्भावना थिएन । दीर्घजीवी पनि भएन । ९ महिना पनि नपुग्दै क्रान्ति दिवस अर्थात् वीरगन्ज आक्रमणको दिन पारेर बीपी कोइरालाले रेडियोबाट राजीनामा दिनुभयो ।

मातृका प्रधानमन्त्री भएसँगै उठेको एक व्यक्ति एक पदले गराएको कांग्रेस विभाजन

बीपीको राजीनामापछि प्रधानमन्त्री पदमा मातृकाप्रसाद कोइरालाको नियुक्तिका साथै नेपालको राजनीतिक इतिहासमा एउटा नयाँ मोड आयो । मातृकाप्रसाद कोइरालामा थुप्रै गुणहरू थिए । तर, ००७ सालको क्रान्तिको आत्मा र आदेशसँग उहाँको सरोकार थिएन । नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापना हुँदासम्म उहाँ नेपालभित्रै हुनुहुन्थ्यो । एउटा सदगृहस्थले गर्ने आयआर्जनमा संलग्न हुनुहुन्थ्यो ।

विराटनगर मजदुर हडतालले उहाँलाई धर्मसंकटमा पारेको थियो । उहाँका परिवारका अनेकन सदस्य थुनामा परेका थिए । गान्धीको प्रभाव थियो । मातृका कोइरालालाई नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसका साथीहरूले नेतृत्व दिने अनुरोध गरे । मातृका कोइरालाले स्वीकार गर्नुभयो । मातृका कोइराला नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको अध्यक्षमा छानिनुभयो ।

त्यति भएर पनि उहाँ नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको भित्रिया मानिस हुनुहुन्नथ्यो । पानीमा तोरीको तेलको थोपा हालेझैँ पानीमा त हुनुहुन्थ्यो तर दूध मिसिएसरह हुनुभएको थिएन । त्यसैले नेपाली कांग्रेसको सभापति र प्रधानमन्त्रीका रूपमा उहाँलाई स्वीकार गर्नु कांग्रेसका स्थापित कार्यकर्तालाई रुचेको थिएन । त्यसो त मातृकाप्रसाद कोइरालाको मन्त्रीमण्डलमा सुवर्णशमशेर, गणेशमान सिंह, सूर्यप्रसाद उपाध्याय आदि सहभागी थिए । तर, मातृका मन्त्रीमण्डल छिट्टै नै विवादमा आयो ।

पहिलो त पार्टी सभापतिको कुरो उठ्यो । एक व्यक्ति एक पद भन्ने कुरा आयो । हिन्दुस्तानमा संगठित र सञ्चालित नेपाली कांग्रेसको भित्र (स्वदेश फिर्ती) आएपछि महाधिवेशन हुनु स्वाभाविक थियो ।

महाधिवेशनको तिथि–मिति र आयोजनाका निमित्त मातृका कोइरालाको पूर्ण सहयोग चाहिन्थ्यो । अन्ततः भारतीय मित्र जयप्रकाश नारायणले मध्यस्थता गर्नुभयो । सहमतिपत्रका अनुसार संविधानसभाको चुनावसम्म दाजुभाइ मिलेर काम गर्ने भयो । मातृकाबाबु प्रधानमन्त्री नै रहने हुनुभयो । बीपी कोइराला सभापति हुनुभयो । तर, यो सम्झौता लामो समयसम्म टिकेन । छिट्टै नै बीपी कोइराला र मातृकाबीच झन् ठूलो कलह प्रारम्भ भयो । त्यस कलहका फलस्वरूप नेपाली कांग्रेस दुई चिरामा विभक्त भयो ।

मातृकाबाबु प्रधानमन्त्री भइनै रहनुभयो । राजा त्रिभुवनले मातृकालाई अँगाले । कांग्रेस छोडेपछि पनि मातृकाबाबु अलग–अलग मौकामा दुईपटक प्रधानमन्त्री हुनुभयो । संविधानसभाको चुनाव टाढाको कुरा हुँदै गयो । लामो पिँजडावासपछि शाहवंशीय राजा शक्तिशाली भएको थियो । संविधानसभाको चुनाव गराइहाल्नु राजा त्रिभुवनका निमित्त पनि प्रीतिकर थिएन ।

तर राजा त्रिभुवन धेरै बाँचेनन् । राजा महेन्द्र गद्दीमा आए । राजकीय शक्ति पाउनासाथ राजा महेन्द्रले प्रधानमन्त्री मातृका कोइरालालाई पदच्यूत गरे । राजा महेन्द्रलाई सातसाले नेताहरूप्रति स्नेह थिएन । राजनीतिक दलप्रति पनि उनी सदैव छिन्द्रावेषी थिए । सुस्तरी तर निश्चित रूपले उनले नेपाल संविधानसभाविरोधी वातावरण बनाउन थाले ।

अनि समाजवादको बाटो समात्यो कांग्रेसले

मातृकासँगको आफ्नो किचलोको परिणाम यस्तो अनिष्टकारी होला भन्ने कदाचित् बीपी, सुवर्ण, गणेशमान कसैलाई पनि थिएन होला । तर त्यस्तै भयो । कांग्रेसलाई सत्ताप्रति मोह थियो । तर कांग्रेस र अरू पार्टीमा फरक रह्यो । कांग्रेसका नेताहरू र अरू नेतामा फरक रह्यो । कांग्रेस पार्टीबाहेक अरु नेताहरू राजदरबारलाई सत्ताको एक मात्र स्रोतका रूपमा लिन थालेका थिए ।

नेपाली कांग्रेसले यो गल्ती गरेन । सत्ताबाट निर्वासित हुनासाथ नेपाली कांग्रेसका नेताहरू खास गरेर बीपी र गणेशमान एकाग्रभावले जनताको घरदैलोमा पुग्न थाल्नुभयो । नेपाली कांग्रेसको संगठनको धरातल त्यसै समय तयार भयो । नेपाली कांग्रेस आफ्नै किसिमको संघर्षमा उत्रियो ।

यसैबीच मुख्यतः भारतको समाजवादी पार्टीको अभिक्रममा रंगुनमा एशियाई समाजवादी सम्मेलनको आयोजना हुन थालेको थियो ।

आचार्य नरेन्द्रदेव, जयप्रकाश नारायण र डा राममनोहर लोहिया उद्भट सिद्धान्तकार थिए । युरोपका तुलनामा एसियामा विल्कुलै बेग्लै किसिमको भौतिक र सांस्कृतिक परिस्थिति छ भन्ने उनीहरूले बुझेका थिए । तदनुरूप उनीहरू एसियाई समाजवादलाई नयाँ र मौलिक अनुहार देखाउन चाहन्थे ।

बीपी कोइरालालगायत कांग्रेसका नेताहरूलाई रंगुनमा आमन्त्रित गरियो । नेपाली कांग्रेसले त्यतिञ्जेलसम्म समाजवादको लक्ष्य स्वीकार गरेको थिएन । समाजवादको लक्ष्य स्वीकार गर्दा कांग्रेसलाई फाइदा हुन्छ भन्ने कुरा पार्टी नेतृत्वलाई थाहा थियो । ०१२ साल माघमा कांग्रेसको वीरगन्ज महाधिवेशन सम्पन्न भयो । नेपाली कांग्रेसको समाजवादी लक्ष्यको स्वीकृति र परिभाषाका हिसाबले यो अधिवेशन महत्त्वपूर्ण छ ।

अधिवेशनका अभिभाषण वा घोषणामा समाजवादको सन्तोषजनक व्याख्या छैन । मुस्किलले एक वा दुई प्याराग्राफमा समाजवादको चर्चा छ । होइन भने, अधिवेशन र घोषणपत्रले अगाडि सारेका प्रस्तावहरू एउटा उदारवादी राजनीतिक दलले अगाडि सार्न सक्ने खालका छन् । महाधिवेशनको लगत्तै पछि पार्टीका मुखपत्र नेपाल पुकार तथा अन्य सहयोगी पत्रिकामा पनि समाजवादका विषयमा एक/दुईवटा लेख भेटिन्छ । तर, ती कुनै पनि लेखमा समाजवादका बारेमा मननीय चर्चा छैन ।

गणेशमान हारेको वीरगञ्जको महाधिवेशन

बीवीरगञ्ज महाधिवेशनले सुवर्णशमशेरलाई पार्टी सभापतिमा निर्वाचित गर्‍यो । अर्का प्रतिद्वन्द्वी प्रत्यासी गणेशमान सिंह पराजित हुनुभयो । यो एक महत्त्वपूर्ण चुनाव थियो । यस चुनावमा पार्टीको कतिपय राजनीतिक प्रवृत्ति बहसमा आएका थिए । यस चुनावमा बीपी कोइरालाको भूमिका स्मरणीय छ । बीपीले आफ्नो अझै अप्रकाशित रहेको डायरीमा यसको उल्लेख गर्नुभएको छ ।

जे भए पनि यो अधिवेशन नेपाली कांग्रेसको वैचारिक विकासका दृष्टिकोणले कोसेढुङ्गा हो । नेपाली कांग्रेससँग अब एउटा विचारधारा थियो । यस विचारधाराका आधारमा पार्टीले आफ्ना प्रतिद्वन्दीसँग वादविवाद गर्न सक्थ्यो । नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताले समाजवादको सोझो अर्थ बुझेको थियो, उनीहरूले भन्न सक्थे, ‘पुँजीवादीले बोल्न मात्रै दिन्छन्, कम्युनिस्टले खान मात्र दिन्छन् । समाजवादले मात्र बोल्न र खान दुवै दिन्छ ।’

मध्य वर्ग र खासगरी निम्न मध्यवर्गका निमित्त यो आकर्षिक नारा थियो । आजसम्म मोटामोटी यस्तै अवस्था छ । यहाँभन्दा बढी हामी अगाडि बढेका छैनौँ ।

विशेष अधिवेशनबाट सभापतिमा फेरि बीपी

वीरगञ्ज अधिवेशनपछि नेपाली कांग्रेस एकपटक फेरि राजाले सरकार दिइहाल्ने हुन कि भन्ने आशा राख्न थालेको थियो । कांग्रेसले सुवर्णशमशेरलाई सभापति बनाउँदा यस्तै सोचेको थियो तर राजा महेन्द्रले उल्टो टंकप्रसाद आचार्य र डा. केआई सिंहलाई क्रमश: प्रयोग गरे ।

नेपाली कांग्रेसले भने ती दिनहरूमा चुनावको माग छाडेन । त्यति मात्र होइन, चुनाव संविधानसभाकै निमित्त हुनुपर्छ भन्ने कांग्रेसको थप आग्रह थियो । त्यसका निमित्त पार्टीले अदालतसमेत घचघच्यायो । आन्दोलन गर्‍यो । अन्ततः राजा महेन्द्र चुनाव गराउन सहमत भए । चुनाव केका निमित्त गराउने भन्ने उनले सुरुमा खोलेनन् ।

नेपालमा आमचुनाव गर्ने घोषणा मात्र भयो । पछि गएर चुनाव संसदका निमित्त मात्र हुनेछ भन्ने कुरा अगाडि आयो । नेपाली कांग्रेसभित्र बहस चल्यो । १९ माघमा वीरगन्जमा बसेको महासमितिको बैठकले जुनसुकै चुनाव भए पनि भाग लिने निर्णय गर्‍यो ।

संसद्‌को चुनावको स्वागत गर्दा महासमितिमा मतैक्य थिएन । कतिपय साथीहरू संविधानसभाको माग छोड्नुहुँदैन भन्ने पक्षमा थिए । महासमितिको निर्णयमूलक प्रस्तावमा त्यस्ता साथीहरूको भावना समेटिने कोसिस गरियो । महासमितिको निर्णयको व्याख्या गर्ने क्रममा एक कदम अगाडि गएर कोइरालाले आग्रह र आदेशका साथ जुनसुकै चुनावमा पनि भाग लिनुपर्ने कुराको वकालत गर्नुभएका कतिपय लेख नेपाल पुकारमा छापिए ।

स्मरणीय छ, यतिञ्जेलमा विराटनगरमा विशेष अधिवेशन गरेर बीपी कोइराला एकपटक फेरि कांग्रेसको सभापति भइसक्नुभएको थियो । सुवर्ण शमशेरले अस्वस्थताका कारणले पार्टी सभापतिबाट राजीनामा दिनुभयो भन्ने पार्टी दस्तावेजमा उल्लेख छ । यो अस्वस्थता राजनीतिक प्रतित हुन्छ । सुवर्णजीको कार्यकाल अझै एक वर्ष बाँकी थियो ।

गणेशमान सिंहले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई बाहुनवादको आरोप लगाउनुभयो । यसरी बल्लबल्ल सरकार आएको बेला नै गणेशमानजीले यो कुरा भन्नु कहाँसम्म ठीक थियो ?

राजा महेन्द्रले सुवर्ण शमशेरलाई सरकारी जिम्मेवारी नदिएको प्रतिक्रियामा बीपी एकपटक फेरि आन्दोलन गर्ने भनेर सभापति हुन तात्तिनुभएको थियो । यो निश्चय पनि राम्रो नजिर थिएन, तर त्यस्तै भयो । लगत्तै फेरि राजा महेन्द्रले सुवर्णशमशेरलाई चुनावी सरकारको अध्यक्षता गर्नका निमित्त आमन्त्रित गरे । यो भने राम्रो भयो । सुवर्णशमशेरको अध्यक्षतामा रहेको सरकारले नै ०१५ सालको आमचुनाव निर्विघ्न सम्पन्न गरायो । नेपाली कांग्रेस प्रवल बहुमतका साथ विजयी भयो ।

बीपी कोइरालाले २०१६ जेठमा प्रधानमन्त्री पदको शपथ ग्रहण गर्नुभयो । उहाँको कार्यकाल १८ महिनाको रह्यो ।

फेरि सुवर्णशमशेर सभापति

पार्टी सरकारमा रहँदैमा ०१७ साल वैशाखका दिन नेपाली कांग्रेसको सातौँ महाधिवेशन सम्पन्न भयो । सातौँ महाधिवेशनमा बीपी कोइराला एकपटक फेरि सभापति निर्वाचित हुनुभयो । अब उहाँ पार्टीको सभापति र प्रधानमन्त्री एकसाथ हुनुभयो । कतिपय साथीले मातृकासँगको विवादको फेरो समाउँदै टिकाटिप्पणी गरे । अपेक्षाकृत एक कनिष्ट साथी भूदेव राई महाधिवेशनमा प्रतिद्वन्द्वी उमेदवार भएका थिए । उनको पराजय पूर्वनिश्चित नै थियो । बीपी कोइरालाको नेतृत्वको कांग्रेस सरकार सन्तोषजनक ढंगले चलेको थियो ।

अधिनायकवादी मनोवृत्तिका राजा महेन्द्रलाई यसमा चयन थिएन । १ पुस ०१७ मा बीपी कोइराला आफ्ना मन्त्रीमण्डलका सहयोगीका साथ गिरफ्तार हुनुभयो । उप–प्रधानमन्त्री सुवर्णशमशेरबाहेक सबै कांग्रेसका शीर्षस्थ नेतृत्व काठमाडौंभित्र नै थिए । झण्डै सबैजसो समातिए ।

उपप्रधानमन्त्री सुवर्णशमशेर ३ दिनअघि मात्र कलकत्तातिर लाग्नुभएको थियो । सुवर्ण शमशेरको आह्वानमा पटनामा नेपाली कांग्रेसका थुनाबाट बाँचेका कार्यकर्ता र नेताहरू भेला भए । सम्मेलनले सुवर्ण शमशेरलाई सर्वसम्मतिले कांग्रेसको कार्यकारी सभापति नियुक्त गर्‍यो ।

पटना सम्मेलनले नेपालमा संसदको पुनर्स्थापनाका निमित्त जुनसुकै माध्यमबाट भए पनि संघर्ष गर्ने प्रस्ताव पारित गर्‍यो । त्यहाँ जुनसुकै माध्यम भन्ने कुराको तात्पर्य प्रस्ट नै थियो । यस पदावलीबाट हिंसात्मक गतिविधिसम्म गर्ने भन्ने संकेत गरिएको थियो । तर, सम्मेलनमा उपस्थित केही महत्त्वपूर्ण साथीहरूलाई यो मान्य थिएन । महेन्द्रनारायण निधि यस्ता साथीहरूमध्ये प्रमुख हुनुहुन्थ्यो । महेन्द्रनारायण निधि नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसको स्थापनाकालदेखि पार्टीसँग सम्बद्ध हुनुहुन्थ्यो ।

००७ सालको क्रान्तिको सफलतापछि मधेसको प्रतिनिधित्व गर्न सक्षम दुई/तीनवटा व्यक्तिव्य सप्तरीका रामेश्वरप्रसाद सिंह अर्को त्यस्तै प्रभावशाली नेता थिए । तर, यी दुवै र अन्य केहीलाई समेत पाखा लगाएर भद्रकाली मिश्र ००७ साल राणा–कांग्रेस संयुक्त सरकारमा सामेल गरिए ।

सँगसँगै कांग्रेसका कार्यकारी सभापति सुवर्णशमशेरको नेतृत्वमा सशस्त्र प्रतिरोधको कारबाही प्रारम्भ भयो । सशस्त्र कारबाहीका क्रममा जनकपुरमा दुर्गानन्द झाले राजा महेन्द्रमाथि बम प्रहार गरे । दुर्गानन्द झा नेपाली कांग्रेसका युवा कार्यकर्ता थिए ।

१९६७ मा काठमाडौंमा एउटा महत्त्वपूर्ण घटना भयो । विद्यार्थी आन्दोलनको इतिहासमा यस घटनालाई डीआईजी नारायण सिंह काण्डका नामले जानिन्छ । डीआईजी नारायण सिंहको दुर्व्यवहारका विरुद्धमा उपत्यकाका विद्यार्थीहरू सडकमा उत्रिएका थिए ।

प्रवासमा रहेको नेपाली कांग्रेसमा अकर्मण्यताले गर्दा असन्तोष र विद्रोहका बिउ देखिन थालेका थिए । यो सबलाई ध्यानमा राखेर नेपाली कांग्रेसले केन्द्रीय कार्यसमितिको पुनर्गठन भयो । त्यतिञ्जेलसम्म महामन्त्री परशुनारायण चौधरी कलकत्ताको केन्द्रीय कार्यालयको देखरेख एक्लै गर्ने गर्नुभएको थियो भद्रकाली मिश्रसमेत दोस्रो महामन्त्री बनाइनुभयो । थप सहायक महामन्त्री नियुक्त भएलगत्तै पछि केन्द्रीय कार्यसमितिको बैठक भयो । केन्द्रीय कार्यसमितिले लामो अन्तरालपछि संविधानसभाको मागलाई पुनर्जीवित गर्‍यो । केन्द्रीय कार्यसमितिको प्रस्तावले संविधानसभाबाहेक केही सामाजिक प्रश्नलाई पनि सम्बोधन गर्‍यो ।

अन्ततः ३० अक्टोबर १९६८ का दिन बीपी कोइराला पनि सुन्दरीजलको सुदीर्घ कारावासबाट छुट्नुभयो । कोइरालाले छुट्ने क्रममा प्राविधिक रूपमा थुनामा रहँदैमा एउटा वक्तव्य दिनुभएको थियो । त्यस वक्तव्यमा १५ मई १९६८ को सुवर्णशमशेरको वक्तव्यको समर्थन गरिएको थियो ।

बीपी कोइरालाको रिहाइले सिङ्गो नेपाली कांग्रेसमा उत्साह उत्पन्न भयो । खास गरेर प्रजातन्त्रवादी विद्यार्थीहरू जोसिए । त्यसो हुँदा कोइरालाका छेउछाउमा क्रान्तिकारी नारा लगाउनु उनीहरूका निमित्त एक स्वाभाविक कुरा थियो । बीपी कोइराला पनि यो सब परिस्थितिबाट उत्साहित हुनुभयो । यस्तै उत्साह र आशाको वातावरणमा आफ्नो स्वास्थ्य परीक्षणका निमित्त बम्बई जानुभयो । बम्बईको स्वास्थ्य परीक्षणपछि उहाँ केही दिन हिन्दुस्तानमा नै रहनुभयो ।

कृष्णप्रसाद भट्टराई अझै जेलमै हुनुहुन्थ्यो । उहाँ छुट्नुभएको थिएन । बीपी र गणेशमानजीले दिएको वक्तव्यमा समेत उहाँको समर्थन थिएन । त्यसैलाई निहुँ बनाएर राजा महेन्द्रले उहाँलाई थुनिराखेका थिए । १९७० इस्वीको प्रारम्भिक महिनामा उहाँ नि:शर्त छोडिनुभयो । उहाँले वैशाख २०२७ सालमा स्थापना भएको नेविसंघको उद्घाटन गर्नुभयो ।

उहाँको काठमाडौंको उपस्थिति कांग्रेसका विद्यार्थी र युवकका निमित्त प्रेरणाको विषय थियो तर उहाँ काठमाडौँमा मात्र पनि बसिरहनुभएन । बारम्बार उहाँले कांग्रेसका संगठनका निमित्त उपत्यकाबाहिर जाने प्रयास गरिरहनुभयो । त्यस्तो प्रयासमा अनेकौँ पटक जेल पर्नुभयो । पञ्चायतकालमा उहाँ जम्माजम्मी १४ वर्ष जेल रहनुभयो ।

बीपी र सुवर्ण गुटको सुरुवात

उता बनारस जानुभएका बीपी कोइराला झण्डै ८ वर्ष हिन्दुस्तान रहनुभयो । एउटा हेडक्वार्टरको नेतृत्व कोइरालाले बनारसबाट गरिरहनुभयो । अर्कोतिर सुवर्ण शमशेरको नेतृत्वमा कलकत्ताको हेडक्वार्टर थियो । बीपी कोइला बनारस जाँदा प्रारम्भमा त्यतै त्यति लामो बस्ने उहाँको मनसुवा थिएन । उहाँले नेपाली कांग्रेसको अध्यक्ष सुवर्णशमशेर नै हो भन्नुहुन्थ्यो । कांग्रेस पार्टीको आधिकारिक नीति पनि सुवर्णजीले भन्नुभएको कुरो नै हो भनेर स्वीकार गर्नुहुन्थ्यो ।

तर, आमकार्यकर्ताका नजरमा यो अन्तर्विरोधको अवस्था थियो । नेपाल कांग्रेसको समर्थन र सहानुभूति गर्नेहरूका माझ यसले गर्दा अन्योल र दिशा भ्रम आउन थाल्यो । महत्त्वाकांक्षी विद्यार्थी र युवानेताहरू आफूखुसी बीपीवादी र सुवर्णवादीमा विभाजित हुँदै गए । कोइराला र सुवर्णशमशेरका बीचमा सुस्तरी संवाद विरलै हुँदै गयो ।

कोइरालाको सशस्त्र क्रान्तिको आह्वानमा नेपालमा हिंस्रक गतिविधि हुन थाले । बीपी कोइरालाको आह्वानका आधारमा हरिपुरा काण्ड, विराटनगरमा बम प्रहार र हाइज्याकिङजस्ता घटनाहरू भइरहेका थिए । आधिकारिक पार्टीले मुकदर्शक भएर बस्नुपर्ने बाध्यता थियो । बीपी र सुवर्णको बीचमा हाइज्याकिङपछि सबै किसिमको संवाद समाप्त भयो ।

डिसेम्बर १९७४ मा ओखलढुंगा काण्ड भएपछि बीपी र सुवर्णका बीच जीवनमा पहिलोपटक भनाभनजस्तो भयो । कांग्रेसको इतिहासको यो एउटा विडम्बनापूर्ण बिन्दु थियो । बीपी र सुवर्णले कहिल्यै पनि एकअर्काबिनाको कांग्रेसको कल्पना गरेका थिएनन् । स्वयम् बीपीले वीरगञ्ज अधिवेशनपछिको आफ्नो डायरीमा यो कुरा टिप्नुभएको छ । डिसेम्बर १९७४ को ओखलढुंगाको त्रासदीपछि बीपीले शान्त रहनुबाहेक अर्को विकल्प थिएन ।

अनि बीपीले आफूलाई कांग्रेसको अध्यक्ष घोषणा गरे

३० डिसेम्बर १९०६ का दिन कोइराला पटनाबाट हवाईजहाज चढेर काठमाडौं अवतरण गर्नुभयो । सोही दिन उहाँले एउटा ऐतिहासिक प्रसारित गर्नुभयो । यो नेपाली कांग्रेसको इतिहासमा राष्ट्रिय मेलमिलापको आह्वानका रूपमा जानिन्छ । यो आह्वान सुवर्णशमशेरको १५ मे १९६८ को सहयोग प्रस्तावको नयाँ भाष्य थियो । आठ वर्षको लामो प्रवासमा रहँदा कोइरालाले कांग्रेसको अध्यक्षताको दाबी गर्नु भएन । तर, अहिले आएर हठात् प्रत्यागमनको यस घडीमा उहाँले आफूलाई कांग्रेसको अध्यक्ष घोषणा गर्नुभयो ।

कांग्रेसको पछिल्लो महाधिवेशन वैशाख २०१७ सालमा भएको थियो । त्यस महाधिवेशनले बीपी कोइरालालाई अध्यक्ष निर्वाचित गरेको थियो । त्यसलाई टेकेर बीपीले आफूलाई अध्यक्ष भन्नुमा कुनै विसंगति थिएन । तर यसबीच १६ वर्ष बितिसकेको थियो । यस १६ वर्षसम्म कार्यकारी अध्यक्ष रहनुभएका सुवर्णशमशेरसँग एक शब्द सल्लाह नगरी यो एकतर्फी घोषणा शोभनीय थिएन ।

३० डिसेम्बर १९७६ मा पटनाबाट त्रिभुवन विमानस्थलमा उत्रनुभएका बीपी कोइरालालाई त्यसै दिन सुन्दरीजल कारावास पुर्‍याइएको थियो ।

कोइरालाको स्वास्थ्य पनि अत्यन्त खराब हुँदै गएको थियो । राजा वीरेन्द्रले यो जानकारी पाएपछि थुनिनुभएको ९ महिनापछि स्वास्थ्योपचारका निमित्त कोइराला छाडिनुभयो ।

अमेरिकाबाट स्वास्थ्योपचारपछि फर्कंदा कोइराला सुवर्णजीलाई भेट्न कलकत्ता पुग्नुभयो । यसबीच सुवर्णशमशेरलाई पनि पक्षाघात भएको थियो । अत्यन्त ज्यादा गल्नुसमेत भएको थियो । सुवर्ण र बीपीबीचको मनोमालिन्य र द्वेषभाव निर्मूल भयो । सुवर्णजीले विधिवत् रूपमा बीपीलाई आफ्नो त्यतिञ्जेलको कांग्रेस सभापतिको जिम्मेदारी बुझाउनुभयो ।

त्यससँगसँगै सुवर्णजीले आफ्ना कार्यसमितिका सबै साथीहरूलाई बीपीलाई सघाउन निर्देशन दिनुभयो । लगत्तैपछि पटनामा सम्मेलनले कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई बीपीको रोहवरमा कार्यकारी अध्यक्ष छान्यो । नेपाली कांग्रेसको इतिहासमा यो घटना एउटा महत्त्वपूर्ण मोड थियो ।

प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाका समर्थकहरू खुल्ला रूपमा पार्टी सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईको विरोधमा हिँडे । यो एउटा कल्पनातित घटना थियो । यस घटनाले नेपाली भाषाको शब्दकोषमा अन्तर्घात भन्ने शब्दलाई थप्यो । अन्तर्घातको त्यस शब्दले कांग्रेसलाई आज पनि पछ्याउँदै छ ।

जनमतसंग्रहपछि बीपी कोइराला ज्यादातर अस्वस्थ रहनुभयो । उहाँले उपचारका निमित्त बाहिर गइरहनुपर्ने पनि भयो । तर, रोगसँग लड्दै पनि राष्ट्रिय मेलमिलापको व्याख्या गरिरहनु भयो । नेपाली कांग्रेसले जनमत संग्रहपछि घोषणा भएको नेपालको संवैधानिक संशोधनको बहिष्कार गर्यो यस्ता कार्यक्रममा बीपी सहभागी भइरहनुभयो । अन्ततः ६ साउन ०३९ सालमा उहाँको देहान्त भयो ।

नेपाली कांग्रेसले ०४२ साल जेठदेखि सत्याग्रहको घोषणा गर्‍यो । सत्याग्रहमा गैरकांग्रेसीले पनि भाग लिए कुनै संयुक्त मोर्चा बनेन । तर सबैले मिलेर काम गरे । रामराजाप्रसाद सिंहको नेतृत्वको जनवादी मोर्चाले सत्याग्रहका दौरान बम विस्फोट गराए ।

सर्वोच्च नेता गणेशमान सिंहले सत्याग्रह फिर्ता लिएको आह्वान गर्नुभयो । तर, सत्याग्रहले देखाएको बाटोको अनुसरण गर्दै ०४६ को प्रथम जनआन्दोलनको आह्वान भयो ।

०४६ सालको जनआन्दोलन नेपालको इतिहासमा मुक्तिदायक महान् अनुभव थियो । नेपालको इतिहासमा पहिलोपटक कांग्रेस र कम्युनिस्ट एक भएर लडेका थिए । यस तथ्यले नेपाली समाजमा आइरहेको परिवर्तनलाई रेखांकित गरेको थियो । जनआन्दोलनको सफलताका साथ गणेशमान सिंहको प्रस्तावमा कृष्णप्रसाद भट्टराई ३ वैशाख ०४७ सालमा प्रधानमन्त्री पदमा नियुक्त हुनुभयो । यसका सँगसँगै नेपाली कांग्रेसको संघर्षको इतिहासको एउटा अध्यायमा विराम चिह्न लाग्यो ।

प्रधानमन्त्री नियुक्त हुनुभएपछि कृष्णप्रसाद भट्टराईले १४ महिनाको अवधिभित्र नयाँ संविधानको मस्यौदा तयार गरी मन्त्रीमण्डलबाट स्वीकार गराउनुभयो ।

गिरिजाप्रसाद कोइरालाको उदय

लगत्तैपछि घोषित समयमा आमचुनाव भयो । आमचुनावमा नेपाली कांग्रेस विजयी भयो । तर, प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराई भने व्यक्तिगत पराजित हुनुभयो । नेपाली कांग्रेसको नवस्थापित संसद्‌मा संसदीय दलको नेताको रूपमा त्यतिञ्जेल पार्टीको महामन्त्री रहनुभएका गिरिजाप्रसाद कोइराला निर्वाचित हुनुभयो । तदनुरुप गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई राजा वीरेन्द्रले प्रधानमन्त्रीका रूपमा शपथग्रहण गराए । प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले पार्टीको महामन्त्री पदबाट केही समयपछि राजीनामा दिनुभयो ।

१५ वर्षअघि बीपी कोइरालाको प्रस्तावमा कांग्रेसको पटना सम्मेलनले किसुनजीलाई कांग्रेसको कार्यकारी अध्यक्षमा नियुक्त गरेको थियो । बीपीले किसुनजीका साथ गिरिजाप्रसाद कोइराला र परशुनारायण चौधरीलाई महामन्त्री राख्ने चाँजो मिलाउनुभएको थियो । कृष्णप्रसाद भट्टराई, परशुनारायण चौधरी र गिरिजाप्रसाद कोइराला त्यस समय नेपाली कांग्रेसको विद्यमान तीन पृथक् प्रवृत्तिको प्रतिनिधित्व गर्थे ।

बीपी कोइरालाले यी तीन जनालाई एकै ठाउँमा उभ्याएर पार्टीभित्र एक सुन्दर सन्तुलन कायम गर्नुभएको थियो । परशुनारायण चौधरीले नेपाली कांग्रेस छोडनुभएपछि गिरिजाप्रसाद कोइराला एक मात्र महामन्त्री रहनुभएको थियो ।

०३६ सालपछिको खुल्ला वातावरणमा पार्टीको संगठनमा पर्याप्त विस्तार भएको थियो । बीचका वर्षहरूमा मुलुकमा भएको भौतिक सामाजिक परिवर्तनले पार्टी विस्तारलाई सघाउ पुगेको थियो ।

यस कालावधिमा गिरिजाप्रसाद कोइराला कांग्रेसका सर्वाधिक सक्रिय एवम् सुलभ नेता हुनुहुन्थ्यो । २०४८ सालको आमचुनावमा उहाँले पार्टीलाई विजयी बनाउन परिश्रम गर्नुभएको थियो ।

३० वर्षपछि महाधिवेशन, कोइरालामाथि बाहुनवादको आरोप

अब कांग्रेसको आठौँ महाधिवेशनको बेला आएको थियो । वैशाख २०१७ सालमा नेपाली कांग्रेसको सातौँ महाधिवेशन भएको थियो । यसको ३० वर्षको अन्तरालपछि मात्र आठौँ महाधिवेशन हुन गइरहेको थियो ।
३० वर्षमा पार्टी कारावास, निर्वासन र भूमिगत शैलीमा चलेको थियो । नेतृत्वले महाधिवेशनको आयोजन गरेन् । यस्तो आयोजना असम्भव थिएन । तर, कांग्रेसले यसको खाँचो देखेन । तर, अब सत्तासीन भइसकेको नेपाली कांग्रेसले अधिवेशन गराउनुपर्ने थियो । २०४८ साल फागुनमा झापाको कलवगुडीमा कांग्रेसको आठौँ महाधिवेशन सम्पन्न भयो ।

पटना सम्मेलनपछि कृष्णप्रसाद भट्टराई भण्डै १५ वर्ष कांग्रेसको कार्यकारी सभापति हुनुहुन्थ्यो । कलवलगुडी झापामा भएको कांग्रेसको आठौँ महाधिवेशनले कृष्णप्रसाद भट्टराई पार्टीको सभापतिमा निर्विरोध चयन गयो । पार्टी निर्माण र जगेर्नामा विगत १५ वर्षमा किसुनजीले अतुलनीय योगदान गर्नुभएको थियो । कलवलगुडी महाधिवेशनले यसको अभिज्ञान लियो ।

कलवलगुडी अधिवेशनमा एउटा अद्भुत दृश्य देखिएको थियो । गणेशमान सिंहले महाधिवेशनको चुता मञ्चबाट प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई प्रहार गर्नुभयो । गिरिजाप्रसाद कोइरालाले सरकार बनाएको तरिकामा गणेशमान सिंहले उग्र विरोध गर्नुभयो ।

गणेशमान सिंहले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई बाहुनवादको आरोप लगाउनुभयो । यसरी बल्लबल्ल सरकार आएको बेला नै गणेशमानजीले यो कुरा भन्नु कहाँसम्म ठीक थियो ?

प्रधानमन्त्रीका रूपमा गिरिजाप्रसादले काम गर्न थाल्नुभएको ज्यादा समय भएको थिएन । गणेशमान सिंहले गिरिजाबाबुको विरोध चर्काउँदै जाँदा त्यहाँ व्यक्तिगत पनि तत्त्व थियो होला । तर, उहाँले उठाउनुभएको प्रश्न भने महत्त्वपूर्ण थियो । सरकारले गर्ने निर्णयहरूमा मधेस, जनजाति र अरू उपेक्षित समूहको योगदानको सम्बोधन भएन भन्ने उहाँको आरोप थियो । नभन्दै यस्तै देखिएको थियो ।

०१८ सालको सशस्त्र विद्रोहमा मधेस र जातिले अग्रपंक्तिमा रहेर योगदान दिएका थिए । दुर्गानन्द झा, अरवीन्द्र ठाकुर, शिवचन्द्र मिश्र, ताजगुरुङ्ग अरू पनि अन्य नामले कांग्रेसमा यथोचित सम्मान पाएनन् । कांग्रेसको इतिहासमा रामनारायण मिश्र, रामेश्वरप्रसाद सिंह र महेन्द्रनारायण निधि पार्टीको स्थापनाकालदेखि नै कोहीभन्दा कम योगदान थिएन ।

तर, पार्टीको प्रचार साहित्यमा उनीहरूले यथोचित स्थान पाएका थिएनन् । बखान सिंह गुरुङको कांग्रेसको इतिहासमा ठूलो योगदान थियो । बीपी कोइरालाले कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई कांग्रेसको कार्यकारी अध्यक्ष बनाउनुभएकोमा उनी र उनको समूहको चित्त बुझेको थिएन ।

०४७ सालपछि कांग्रेसले थुप्रा खाँटी पञ्चहरूलाई आफूमा समाहित गर्‍यो । तर, कांग्रेसबाट पञ्चायतमा गएका साथीहरूलाई पचाएन । यस पृष्ठभूमिमा गणेशमान सिंहले उठाउनुभएको सवाल सान्दर्भिक थिए । तर, प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले यो सन्दर्भ बुझ्न सक्नुभएन । प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले पाउनुभएको ऐतिहासिक उपाख्यान ब्राह्मणवादी थियो । कांग्रेसको इतिहासमा यो उपाख्यानले आज पनि निरन्तरता पाएको छ ।

कृष्णप्रसादलाई हराउन गिरिजा, गिरिजालाई हराउन गणेशमान

पार्टी सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईले कलवलगुडीमा गिरिजाप्रसाद र गणेशमान सिंहको मनोमालिन्य मिलाउने वाचा गर्नुभयो । तर, बीच–बीचमा नै बस्ने काम गर्नुभयो । गणेशमान सिंह र गिरिजाप्रसादको द्वन्द्व अनुमान चर्किन थाल्यो ।

यस द्वन्द्वको सबभन्दा चर्को अभिव्यक्ति काठमाडौं क्षेत्र नं १ को उपनिर्वाचनमा प्रकट भयो । क्षेत्र नं १ बाट आमनिर्वाचनमा नेकपा एमालेका नेता मदन भण्डारीले कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई हराएका थिए । दुर्घटनामा उनको देहान्तपछि काठमाडौँ क्षेत्र नं १ रिक्त भयो । कृष्णप्रसाद भट्टराईले त्यहाँबाट पुनः चुनाव लड्ने इच्छा गर्नुभयो ।

प्रधानमन्त्री कोइरालालाई यो रूचिकर लागेको थिएन । तर, कार्यसमितिमा छलफल हुँदा उहाँले यस कुरो प्रतिवाद गर्नुभएन । पछि भट्टराईजीलाई हराउनपट्टि खुल्ला रूपमा लाग्नुभयो । उहाँको त्यस अभिप्रायको १९ मिनेटको रेडियो वक्तव्यले सबै कुरो रेखांकित गयो ।

प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाका समर्थकहरू खुल्ला रूपमा पार्टी सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईको विरोधमा हिँडे । यो एउटा कल्पनातित घटना थियो । यस घटनाले नेपाली भाषाको शब्दकोषमा अन्तर्घात भन्ने शब्दलाई थप्यो । अन्तर्घातको त्यस शब्दले कांग्रेसलाई आज पनि पछ्याउँदै छ ।

३० वर्षपछि बल्लबल्ल बहाल भएको प्रजातन्त्रमा कांग्रेस सत्तामा आएको थियो । अन्तर्घातले यस पार्टीलाई आपादमस्तक दुई फ्याँक बनायो । पार्टीभित्र ३६ र ७२ का नामले दुईविरोधी समूह अगाडि आए ।

संसदमा नियमित रूपमा हुने शाही सम्बोधनको सिलसिलामा हुने धन्यवादको मत विभाजनमा ३६ समूह अनुपस्थित भयो ।

२०५१ को आमचुनावमा नेपाली कांग्रेस पराजित भयो । आफ्नो बहुमत हुँदाहुँदैमा मध्यावधि चुनाव किन गराउनुपर्‍यो भन्ने प्रश्नले चुनाव भरी पार्टीलाई खेदिरह्यो । आमनिर्वाचन पार्टीको उम्मेदवार छान्ने काममा पार्टी सभापति र प्रधानमन्त्रीले सहकार्य गरे ।

उनीहरूले गणेशमान सिंहको सहयोग खोजेनन् । गणेशमान सिंहले प्रतिक्रिया देखाउनुभो । उहाँले गिरिजामा हराउने नाउँमा स्वतन्त्र उम्मेदवारलाई प्रोत्साहित गर्नुभयो । उहाँको यस्तो क्रियाकलापले कांग्रेसको चुनावी परिणामलाई प्रभावित गर्‍यो । चुनावपछि पनि गणेशमान सिंह उपेक्षित रहनुभयो । तर, गणेशमान सिंह शान्त रहनुभएन ।

उहाँको प्रत्यक्ष आशीर्वादका साथ जन–कांग्रेस भन्ने एउटा नयाँ पार्टीको गठन भएको घोषणा भयो । नेपाली कांग्रेसका पूर्वभूमिसुधार मन्त्री जगन्ननाथ आचार्य पार्टीको अध्यक्ष छानिनुभयो ।

यस पार्टीको स्थापना सम्मेलनलाई गणेशमानजीले भाषण गर्नुभयो । पार्टीको तीतो–मीठो गुटबन्दीबाट माथि उठेर हेर्ने हो भने गणेशमान सिंहको विद्रोहले कांग्रेसको भविष्यलाई आज पनि मार्ग दर्शन गर्न सक्छ ।

परिवारवाद मौलाएको नवौँ महाधिवेशन

काठमाण्डूमा वैशाख २०५२ सालमा नेपाली कांग्रेसको नवौँ महाधिवेशन सम्पन्न भयो । त्यसले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई सभापतिमा निर्वाचित गर्‍यो ।

गिरिजाप्रसाद सभापति भएपछि उहाँले उपसभापतिमा शैलेजा आचार्य एवम् महामन्त्री सुशील कोइरालालाई मनोनीत गर्नुभयो । त्यो एउटा अचम्मको घटना थियो । राजकाजको इतिहासमा यसरी एउटै परिवारमा एउटा पार्टीका सबै महत्त्वपूर्ण पद एकत्र हुनु आफैँमा आपत्तिजनक एवम् अव्यावहारिक कुरो थियो । यो राणा शाहीको पुनरावृत्ति थियो ।

राणा– शाहीको संस्कारले गर्दा होला, एक/दुई जनाबाहेक कसैले मुख खोलेन ।

सभापति भएका प्रारम्भिक महिनाहरूमा गिरिजाप्रसाद कोइरालाले कांग्रेसभित्रको झगडालाई साम्य गराउने वाचा गर्नुभयो । उहाँले त्यस्तो प्रयास गर्नु पनि भयो । तर, नेपाली कांग्रेसभित्रको एकता कुनै शक्तिशाली सभापतिको भावनात्मक प्रयासको कुरा थिएन । यो राजनीतिक समस्या थियो ।

फुटेका दुई पार्टी नेपाली कांग्रेस र नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकले काठमाडौंमा नै छुट्टाछुट्टै महाधिवेशन सम्पन्न गरे । दुवैका वाचा र घोषणा मिल्दाजुल्दा थिए तर नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकले राजनीतिक दलको इतिहासमा केही नौलो कदम चालेको थियो ।

नेपाली कांग्रेस बदलिएको र बदलिँदै गरेको नेपालको अन्तर्विरोध बुझ्न यस्तो एकताको पहिलो सर्त थियो । यसका निमित्त कांग्रेससँग एउटा विश्लेषण प्रणाली हुनु आवश्यक थियो । विचारधारा आवश्यक थियो । वाद–विवाद र संवाद आवश्यक थियो । कांग्रेसलाई यस्तो बुद्धिविलासमा चासो थिएन । यो सब चाहिन्छ भन्ने अनुभूति पनि थिएन ।

अन्तर्घातको प्रकरण छत्तीसे र चौहतरेको झगडा पनि नेताहरूको सत्तासंघर्ष मात्र थिएन, त्यहाँ सत्ता संघर्ष अवश्य थियो । नेतात्रयको तँ ठूलो कि म ठूलो भन्ने भावना पनि थियो । तर, यस्ता भावनालाई मलजल गर्ने काम भने नेपाली समाजको राजनीतिक वास्तविकताले गरेको थियो ।

कांग्रेसको आन्तरिक संघर्षमा गिरिजाप्रसाद वा गणेशमान सिंहलाई नायक वा खलनायक बनाउन सजिलो थियो । त्यसले कांग्रेसको राजनीति झन्‌झन् कलहमुखी हुँदै गयो ।

नेकपा माओवादीले यसै वास्तविकतालाई अँठ्याएर जनयुद्ध चलायो । नेकपा माओवादीको शक्तिको स्रोत के हो भन्नेबारेमा पनि कांग्रेसभित्र कहिल्यै गम्भीर छलफल भएन । कांग्रेसले विश्वप्रसिद्ध उपन्यास डौन कवीकजटले जस्तै काल्पनिक शत्रुलाई खेदिरह्यो । कांग्रेसका शीर्षस्थ नेताहरू माओवादी जनयुदनिमित्त दरबार वा भारतलाई जिम्मेदार ठहर्‍याउँथे । त्यसमा सत्यांश थियो होला । तर, माओवादी जनयुद्धको वास्तविक कारण नेपाली समाजभित्र विद्यमान अन्तर्विरोध छ भन्ने कुरा कहिल्यै हेरिएन ।

भट्टराईलाई अपदस्थ गर्ने गिरिजाको योजना

२०५५ मा पुग्दा नपुग्दा सभापति गिरिजाप्रसाद कोइराला दोस्रो पटक प्रधानमन्त्री हुनुभएको थियो । उहाँको सरकारमा नेकपा एमाले पनि सहभागी थियो । यसै सरकारले २०५६ वैशाखमा आमचुनाव गरायो । आमचुनावको घोषणासँगै सभापति गिरिजाप्रसादले भावी प्रधानमन्त्रीका रूपमा कृष्णप्रसाद भट्टराईको नामको घोषणा गर्नुभयो । यस घोषणाले पार्टीभित्र तत्कालका निमित्त अन्तर्घातको वेदना कटुता मत्थर बनायो ।

नेपाली कांग्रेसले एकपटक फेरि बहुमत प्राप्त गर्‍यो । अब पार्टीभित्र वास्तविक एकता स्थापित हुन्छ कि भनेर कार्यकर्ताहरू आशावादी भए । तर, यो आशा धेरै दिन कायम रहेन । किसुनजी मुस्किलले नौ महिना प्रधानमन्त्री रहनुभयो । गिरिजाप्रसाद कोइरालाले उहाँलाई प्रधानमन्त्री पदबाट राजीनामा गर्न जबर्जस्ती गर्नुभयो ।

नेपाली राजनीतिमा किसुनजीको राजीनामाका साथ नेपाली कांग्रेसभित्रको नैतिकताको आखिरी पर्दा पनि उध्रियो–उदाङ्गियो । सभापति गिरिजाप्रसाद कोइराला पुनः प्रधानमन्त्री हुनुभयो ।

अनि देउवाले अर्को पार्टी गठन गरे

यहीबीचमा भएका घटनाक्रमले प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले पदबाट हठात् राजीनामा दिनुपर्‍यो । प्रधानमन्त्री गिरिजा कोइरालाको यो कदम दुर्बाध्य छ । त्यसपछि भएको संसदीय दलको नेताको चुनावमा शेरबहादुर देउवाले सुशील कोइरालालाई पराजित गर्नुभयो । देउवा प्रधानमन्त्री हुनुभयो ।

तर, अब राजनीतिको शक्ति केन्द्र फेरिइसकेको थियो । देउवा प्रधानमन्त्री अवश्य हुनुभएको थियो । तर शक्तिको चलखेलको केन्द्रविन्दु राजा र माओवादी हुन भएका थिए ।

पहिले त शेरबहादुर देउवाले माओवादीसँग वार्ताको प्रयास गर्नुभयो । वार्ता नटुङ्गिँदै माओवादीले दाङ ब्यारेकमा आक्रमण गरे । प्रतिकारमा देउवाले इमर्जेन्सी लगाए । इमर्जेन्सी लम्ब्याउने कुरामा सभापति र प्रधानमन्त्रीबीचमा मतैक्य भएन । सभापति कोइरालाले आफ्नो पदीय अधिकारलाई प्रयोग गर्ने नाममा देउवालाई पार्टीको साधारण सदस्यताबाट निष्कासन गर्नुभयो ।

त्यसपछि नेपाली कांग्रेस विधिवत् रूपमा दुई फ्याकमा बाँडियो । कांग्रेसको औपचारिक विभाजन एउटा दुर्भाग्यपूर्ण घटना थियो । उहिल्यै भारत निर्वासनमा बीपी र सुवर्णको समानान्तर हेडर्क्वाटर तर पार्टी औपचारिक रूपमा फुटेको थिएन । अन्तर्घातको प्रकरणमा पार्टीभित्रको विवाद पराकाष्ठामा पुगेको थियो । पार्टी कार्यकर्तामाझ हात हालाहालसमेत भएको थियो । तैपनि पार्टी फुटेको थिएन ।

फुटेका दुई पार्टी नेपाली कांग्रेस र नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकले काठमाडौंमा नै छुट्टाछुट्टै महाधिवेशन सम्पन्न गरे । दुवैका वाचा र घोषणा मिल्दाजुल्दा थिए तर नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकले राजनीतिक दलको इतिहासमा केही नौलो कदम चालेको थियो ।

नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकले संघीय राज्यका साथसाथै दलित, महिला, जनजाति, मधेस र कर्णाली प्रदेशसमेतका निमित्त आगामी दिनहरूमा आरक्षण गरिनुपर्छ भन्ने माग अगाडि सार्‍यो । नेपाली राजनीतिक दलको इतिहासमा संघीय राज्यको अनिवार्यताको आरक्षणको प्रस्ताव राख्ने नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिक नै पहिलो पार्टी थियो ।

कांग्रेसभित्र नरहरि आचार्य, गगन थापा गणतन्त्रका पक्षधरका रूपमा चिनिएका थिए । नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकले संघीय राज्य र आरक्षणको मुद्दालाई अग्रपंक्तिमा प्रतिष्ठित गराएको थियो ।

अन्ततः दिल्लीमा २२ नोभेम्बर २००५ मा १२ बुँदे सम्झौता सम्पन्न भयो । अब राजा ज्ञानेन्द्रको तानाशाहीका विरुद्ध मुलुक एक ढिक्का भएको थियो । सात दलीय मोर्चाले दोस्रो जनआन्दोलनको घोषणा गर्‍यो । आन्दोलन सफल भयो । आन्दोलनको मागबमोजिम संसद्‌को पुनर्स्थापना भयो । गिरिजाप्रसाद कोइराला जनआन्दोलनका प्रमुख नेताका रूपमा प्रधानमन्त्री नियुक्त हुनुभयो । अब संविधानसभाको चुनावको तयारी गर्नु थियो । यसै संविधानसभा चुनावको पृष्ठभूमिमा नेपाली कांग्रेस र नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकको एकीकरण सम्पन्न भयो ।

नेपाली कांग्रेस र नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकको एकीकरण सम्पन्न हुँदा दुई पार्टीका माझ केही व्यावहारिक सम्झौता भएका थिए । यस सम्झौताका अनुसार नेपाली कांग्रेसका तत्कालीन उपसभापति सुशील कोइराला कार्यवाहक सभापति हुनुभयो । नेपाली कांग्रेस प्रजातान्त्रिकका सभापतिले वरिष्ठ नेता भन्ने उपाधि प्राप्त गरेर चित्त बुझाउनुभयो ।

यस्तै, सांगठनिक अवस्थामा नेपाली कांग्रेसको काठमाडौँमा १२औँ महाधिवेशन सम्पन्न भएको थियो । सभापति पदका लागि सुशील कोइराला र शेरबहादुर देउवाको प्रतिस्पर्धा भयो । सुशील कोइराला पार्टी सभापतिमा निर्वाचित हुनुभयो ।

नेपाली कांग्रेस ऐतिहासिक दस्तावेजहरू किताबबाट साभार : प्रदीप गिरी

प्रकाशित मिति: बिहीबार, मंसिर २३, २०७८ १६:०७