नेपाली कांग्रेसलाई पाँच प्रश्न

A+ A A-

नेपाली कांग्रेस आफ्नो चौधौँ महाधिवेशनको तयारीमा व्यस्त छ । लोकतन्त्र र यसका आधारस्तम्भ मानिएका मूल्यमान्यताको रक्षा र प्रवर्द्धन गर्ने उद्देश्यबाट स्थापित नेपाली कांग्रेसको नेपालको राजनीतिमा विशिष्ट महत्त्व छ । यस सन्दर्भमा यस लेखमा वर्तमान नेपालका मलाई प्रमुख लागेका पाँच मूल मुद्दासँग जोडिएका पाँच प्रश्नहरूको उठान गर्दैछु ।

मलाई आशा छ, कांग्रेस पार्टीले आयोजना गरेको काठमाडौँ महाधिवेशनमा यी प्रश्नले प्रवेश पाउनेछन् । प्रत्यक्ष रूपमा नभए पनि पार्टी संगठनको निर्माण र पुनर्निर्माणका क्रममा जागरुक र सचेत कार्यकर्ताहरूले यी प्रश्नहरूमाथि अवश्य विचार गर्नेछन् ।

एक

कुरा सुरु गरौँ आज उच्चाटलाग्दो, खोक्रो र महत्त्वहीन ठानिन थालेको शब्दबाट । त्यो शब्द हो ‘लोकतन्त्र’ । लोकतन्त्र शब्द आममानिसका लागि यसरी अर्थहीन हुनु दु:खद त हुँदै हो, यो भविष्यका लागि डरलाग्दो लक्षण पनि हो । यसो हुनुको जिम्मेवारी प्रमुख रूपमा नेपाली कांग्रेसलाई जान्छ । लोकतान्त्रिक दर्शन र पद्धतिलाई राज्य सञ्चालनको प्रक्रियामा अनुवाद गर्ने जिम्मेवारी नेपाली कांग्रेसको थियो । तर, यसमा ऊ प्रभावकारी भएन । लोकतन्त्रको मर्मलाई बेवारिसे छोडेर नेपाली कांग्रेस आफ्नो पार्टी र सरकार बलियो बनाउनमा लिप्त भयो । परिणामस्वरूप नेपालमा लोकतन्त्र अधिनायकवादीहरूको षड्यन्त्रको सिकार भयो र हुने क्रम जारी छ ।

०४६ को राजनीतिक परिवर्तनपछि गिरिजाप्रसाद कोइरालाले चुनावी सभाहरूमा ‘माले, मण्डले र मसाले एकै हुन्’ भनेर कम्युनिस्ट र दक्षिणपन्थीहरूबीच साँठगाँठको संकेत गरे । त्यसबेलाको उनको भाषण चुनावी सभाहरूमा राजनीतिक नेताहरूले दिने उत्तेजित अभिव्यक्ति थियो । तर, त्यही अभिव्यक्ति प्रकारान्तरमा सही प्रमाणित भएको छ । उग्रवादी कम्युनिस्ट र सदावहार दक्षिणपन्थीहरू लोकतन्त्रलाई अर्थहीन, अनुपयोगी, अनावश्यक प्रमाणित गराउन र निरङ्कुशताको औचित्य पुष्टि गर्न एकताबद्ध भएका छन् र हुने क्रममा छन् ।

लोकतन्त्रको गरिमामा प्रश्न उठिरहेको नेपालमा मात्र होइन । यो प्रवृत्ति आज संसारमा जताततै व्याप्त छ । देश धनी भए, बाटाघाटा चिल्ला भए, मानिसले मीठोमसिनो खान पाए लोकतन्त्र किन चाहियो ? भन्ने सम्भ्रान्त भाष्य जोडतोडले निर्माण भइरहेको छ । यो भाष्य प्रायोजित छ । यस भाष्यले समृद्धि र लोकतन्त्रलाई एकअर्काका शत्रुका रूपमा व्याख्या गर्छ र ‘समृद्धि चाहिन्छ भने लोकतन्त्र त्याग्नुपर्छ’ भन्ने झुटमा विश्वास गर्न आममानिसलाई प्रेरित गर्छ ।

त्यसैले, नेपाल आज एउटा यस्तो राजनीतिक पार्टीको पर्खाइमा छ, जसले आमजनतालाई प्रस्टसँग भन्न सकोस्- लोकतन्त्र र समृद्धि परस्पर विरोधी कुरा होइनन् । उनीहरूलाई बुझाउन सकोस्- लोकतन्त्रबिनाको समृद्धि र समृद्धिबिनाको लोकतन्त्रको कुनै अर्थ र औचित्य छैन । वर्तमान जे–जस्तो भए पनि इतिहासलाई हेर्दा यसका लागि नेपाली कांग्रेस मात्र एउटा यस्तो राजनीतिक पार्टी हो, जसले अतिवादी कम्युनिस्ट र दक्षिणपन्थीहरूको षड्यन्त्रबाट देशलाई बचाउन सक्छ । लोकतन्त्रलाई कुनै विशेषण वा उपसर्गबिना नेपालको सुखद भविष्यका आधारका रूपमा व्याख्या गर्न सक्छ ।

के नेपाली कांग्रेसले यस महाधिवेशनमा लोकतन्त्रप्रतिको पार्टीको निष्ठालाई सरल तथा स्पष्ट रूपमा व्याख्या गर्न सक्ला ?

दुई

लोकतन्त्र अमूर्त, अस्पष्ट र अलौकिक विचार मात्र होइन । न त लोकतन्त्र मान्छु भन्ने रट लगाउनु स्वयम्‌मा लोकतन्त्रवादी हुनु हो । एउटा व्यक्ति (वा राजनीतिक कार्यकर्ता) सही मानेमा लोकतन्त्रवादी हुन लोकतन्त्रका आधारभूत मूल्यमान्यतालाई समाज तथा राज्यको ढाँचामा देख्न सक्नुपर्छ । यसका लागि राजनीतिक नेता र कार्यकर्तासँग त्यस्तो क्षमता र प्रतिबद्धता चाहियो, जसबाट उनीहरूले बृहत् समाज र राज्यको एक सदस्यका रूपमा आफ्नो र अरुको स्थानलाई बुझ्न सकून् र लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यताका आधारमा समाजको खाका निर्माण गर्न सकून् ।

के हुन् त ती मूल्यमान्यता जसले लोकतन्त्रप्रति निष्ठावान् राजनीतिक पार्टीलाई औचित्य प्रदान गर्छन् ? ती मूल्यमान्यता हुन्- अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता, खुलापन, सामाजिक न्यायमा आधारित समावेशिताको सुनिश्चितता, उदारवाद, नागरिक सर्वोच्चता, जनताकेन्द्रित राज्य र सरकार ।

महाधिवेशनको मेसोमा काठमाडौँ भेला भएका कांग्रेसीहरूले केही समय खर्च गरेर आफैँलाई प्रश्न गर्नुपर्‍यो- के म अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको रक्षाका लागि प्रयत्नशील छु ? के मलाई खुलापन स्वीकार्य छ ? के म समाजका सबै जातजाति, लिङ्ग, वर्ग, धर्म, सम्प्रदायका मानिसहरूलाई समान रूपमा सम्मान र अवसर दिनुपर्नेमा विश्वस्त छु ? के म नागरिकहरू नै शासन प्रणालीको सर्वोच्च स्थानमा रहनुपर्छ भन्ने अभिप्रायले राजनीति गरिरहेको छु ? के मैले बनाएको वा समर्थन गरेको सरकारले जनताको आवश्यकता र चासोलाई सर्वोपरी महत्त्व दिएको छ ?

दु:खद कुरा के छ भने लोकतन्त्रको रक्षा र प्रवर्द्धन गर्ने पार्टीका रूपमा विशिष्ट इतिहास लिएर बाँचेको नेपाली कांग्रेसको पार्टी संगठनभित्र गम्भीर विसंगति छन् । कांग्रेसका कतिपय वरिष्ठ मानिएकादेखि तल्लो तहका कार्यकर्तासमेत अतिवादी दक्षिणपन्थी विचारधाराको मादकतामा फसेका छन् । देशलाई धर्मबाट परिभाषित गर्ने हिन्दु राष्ट्रको मोह, राजतन्त्रको तलतल, जातीय संकीर्णता र पुरुषवादको रोगबाट लोकतान्त्रिक भनिने नेपाली कांग्रेस रोगी र अशक्त भएको छ । यसका अतिरिक्त सरकार चलाउने जिम्मेवारी पाउँदा नेपाली कांग्रेस पार्टीको नेतृत्त्व अनुदार, अपारदर्शी र मालिककेन्द्रित बनेको तीतो अनुभव छ ।

नेपाली कांग्रेसका ती नेता र कार्यकर्ता जसले महिलालाई भेदभाव गर्ने कानुनको पक्षमा संसद्‌भित्र विषाक्त ध्वनि प्रदूषण गरेका छन्, जसले अदालतलाई राजनीतिक दाउपेचको अखडा बनाए, जसले सोसल मिडियामार्फत राजा रहे मात्र देश रहन्छ भन्ने दासत्वको चाहना सगर्व प्रकट गरेका छन्, जसले समावेशिताको मर्म र नेपालको सामाजिक यथार्थ बिर्सेर राज्यलाई धर्मबाट परिभाषित गर्नुपर्ने तर्क गर्छन्- ती सबैलाई बढारेर नफ्याँकेसम्म नेपाली कांग्रेस बलियो हुन सक्दैन ।

के नेपाली कांग्रेसले यसपटकको महाधिवेशनमा निरङ्कुशता, विभेद र असमावेशिताको वकालत गर्ने आवाजहरूलाई पार्टी संरचनाबाट किनारा लगाउन सक्ला ?

तीन

मानिसहरू भन्छन्- ‘नेपालमा व्यवस्था फेरियो तर नेता फेरिएनन्’ । यो भनाइ केही हदसम्म ठीकै हो । नेता फेरिएका छैनन् । विचार र दृष्टिकोणमा खोक्रा, उद्देश्यविहीन, असान्दर्भिक र पत्रु दाउपेचबाहेक केही कुरामा ढङ्ग नभएका घिसापिटा नेता काँधमा बोकेर नेपाली जनता सुखद् भविष्यको आस गर्नमा अभिशप्त भएको साँचो हो । तर, नेता फेरिएनन् भनेर मात्र नेपाली राजनीतिको अहिलेको लथालिङ्ग अवस्था बुझ्न सकिन्न । नेता समाज वा राज्यका परिणाम हुन् ।

राजनीतिक व्यवस्थामा भएको परिवर्तन मानिसको जीवन अनुभवमा अनुवाद हुन नसक्नुमा नेपाली कांग्रेस पनि उत्तिकै जिम्मेवार छ, जति अरू राजनीतिक दलहरू छन् । सम्भवतः नेपाली कांग्रेस अझ बढी जिम्मेवार छ, जसले सत्ता लोलुपतामा जाकिएर लोकतान्त्रिक रुपान्तरणको नेतृत्त्व गर्न सकेन वा यसो गर्न आवश्यक ठानेन ।

नेपालको मूल समस्या के हो भने व्यवस्था फेरिएसँगै नेपाली राज्य र समाजको रूपान्तरण हुन सकेन । ०७२ मा नयाँ संविधानसँगै संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका रूपमा नेपालले भविष्यतर्फको यात्रा त सुरु गर्‍यो । तर, परिवर्तन केमा भयो त ? राजनीतिक दलका संरचना उही । कर्मचारीतन्त्र उही । प्रहरी प्रशासन, सीडीओ, सेना, अदालत उही । देश चल्ने र चलाउनेका ढाँचाढर्रा उही । स्रोत र साधनको वितरणको अवस्था उही । सरकारका प्राथमिकता उही, मानसिकता उही ।

कवि अर्जुन पराजुलीले भनेझैँ, ‘पर्दा फरक, झ्याल उही । स्याल फरक, र्‍याल उही !’

राजनीतिक व्यवस्थामा भएको परिवर्तन मानिसको जीवन अनुभवमा अनुवाद हुन नसक्नुमा नेपाली कांग्रेस पनि उत्तिकै जिम्मेवार छ, जति अरू राजनीतिक दलहरू छन् । सम्भवतः नेपाली कांग्रेस अझ बढी जिम्मेवार छ, जसले सत्ता लोलुपतामा जाकिएर लोकतान्त्रिक रुपान्तरणको नेतृत्त्व गर्न सकेन वा यसो गर्न आवश्यक ठानेन ।

०७२ को संविधान अतिवादी कम्युनिस्ट र दक्षिणपन्थीहरूका अनेकन षड्यन्त्रका बीचमा निर्माण भएको लोकतान्त्रिक संविधान हो, जसले नेपाली राज्य र समाजको संरचनालाई रुपान्तरण गर्ने लक्ष्य बोकेको छ । संघीयता, समाजवाद, धर्मनिरपेक्षता, समावेशी राज्य र गणतन्त्रजस्ता ०७२ को संविधानका रुपान्तरणकारी प्रावधानको सच्चा पहरेदार र प्रवर्तक नेपाली कांग्रेस बन्न सक्छ । यदि नेपाली कांग्रेसले एक लोकतान्त्रिक र जिम्मेवार राजनीतिक पार्टीका रूपमा आफूलाई स्थापित गर्ने लक्ष्य बोक्ने हो भने संविधानमा निहित रूपान्तरणका लक्ष्यलाई पहिचान गर्न सक्नुपर्छ । तिनीहरूको कार्यान्वयन गर्ने प्रतिबद्धता सार्वजनिक गर्नुपर्छ ।

के यसपटकको महाधिवेशनमा नेपाली कांग्रेसले ०७२ को संविधानका रुपान्तरणकारी विशेषतालाई स्पष्ट रूपमा आफ्नो कार्यदिशाका रूपमा स्वीकार गर्ला ?

चार

कुरा रुपान्तरणकै हो । तर, पार्टीको महाधिवेशनको सन्दर्भ भएकाले पार्टीको चरित्र र संरचनाको कुरा अलग्गै गर्न आवश्यक छ ।

वर्तमान नेपालको राज्यसंरचनामा जति पनि विसंगति छन्, तिनको प्रमुख स्रोत राजनीतिक पार्टीका संरचना र तिनीहरूको चरित्र हो । नेपालमा राजनीतिक पार्टी यति व्यापक, बलिया र सर्वव्यापी भए कि त्यसबाट आमजनता कमजोर भएका छन् । विद्यालय-विश्वविद्यालयमा पार्टी, व्यापारमा पार्टी, कर्मचारीतन्त्रमा पार्टी, अदालतमा पार्टी, पुलिसमा पार्टी, कलकारखानामा पार्टी, गुण्डागर्दीमा पार्टी- जताततै पार्टीको उपस्थिति र पकडले राज्यका महत्त्वपूर्ण संस्था धराप बने र बनिरहेका छन् । पार्टीमा आबद्ध हुन नसक्ने वा नचाहने मानिस असुरक्षित र कमजोर छन् ।

लोकतन्त्रमा पार्टी अपरिहार्य छन् । तर, बिर्सन नहुने कुरा के भने पार्टी त्यति मात्र बलियो हुनुपर्छ, जसबाट आममानिस कमजोर नबनुन् । हरेक संस्था र मानिसको दैनिक जीवनसँग सम्बन्धित हरेक क्षेत्रमा राजनीतिक पार्टीको पकडका कारण तिनीहरूभित्र विसंगति र अनुशासनहीनता झाँगिएको छ । पार्टीहरूसँग अपारदर्शी ढङ्गले राज्यको ढुकुटीबाट चोरेर जम्मा गरेको अथाह सम्पत्ति छ । ठूला भनिएका हरेक पार्टीमा हजारौँको सङ्ख्यामा पूर्णकालीन नेता र कार्यकर्ता छन् । राजनीतिक पार्टीको सदस्यता हजारौँ मानिसका लागि जीवन निर्वाहको माध्यम बनेको छ । यसको प्रत्यक्ष परिणामस्वरूप राज्यको हरेक तहमा बेथिति र भ्रष्टाचार मौलाएको छ ।

वर्तमान नेपालको विशाल चुनौती पार्टीहरूका यस्ता संरचना र तिनीहरूमा व्याप्त खराब प्रवृत्तिको अन्त हो । पार्टीहरूले सत्ता र शक्ति सुनिश्चित गर्न निर्माण गरेका कथित् संघ र संघठन खारेज गर्न आवश्यक छ । नेता र कार्यकर्तालाई राजनीतिलाई जीवन निर्वाहको माध्यम नबनाउन प्रेरित गर्न आवश्यक छ । यसका लागि हाल विद्यमान विभिन्न विधि र प्रक्रिया परिमार्जन गर्न आवश्यक छ ।

के यसपटकको महाधिवेशनमा नेपाली कांग्रेसले पार्टीलाई छरितो, पारदर्शी र प्रभावकारी बनाउन यसको संरचना र चरित्र फेर्न कुनै पहल गर्ला ?

पाँच

अन्तिम प्रश्न समावेशिताको ।

नेपाल के हो ? यसको तस्वीर कस्तो हो ? यसका विशिष्ट आदर्श के हुन् ?

नेपाली जनतालाई शासन गर्ने शासकहरूले सगरमाथा र बुद्धको तस्वीरलाई नेपालको तस्वीर बनाइदिए । अहिले केहीले किंवदन्तीका पात्र रामको तस्वीरलाई नेपालको तस्वीर बनाउन प्रयत्न गरिरहेका छन् । झट्ट हेर्दा सरल लाग्ने नेपालको तस्वीर बनाउने यो प्रयत्नमा गम्भीर झेल छ । नेपालको वास्तविक तस्वीरका अंश यहाँका मानिसहरू हुन् । उनीहरूका भाषा, संस्कृति, कला, संगीत, चाहना र अपेक्षा हुन् । तिनीहरूको एकमुष्ट स्वरूप नेपालको तस्वीर हो । यो तस्वीर लुकाएर नेपालको प्रतिनिधित्व हुँदैन । नेपालका शासकहरू नेपालको यस वास्तविक तस्वीरलाई स्वीकार गर्न इच्छुक छैनन् ।

यसो हुनुको निश्चित कारण छ । शासन र सत्तामा एउटा निश्चित समूह र वर्गको हालीमुहाली छ । सेना-प्रहरीको नेतृत्त्व त्यही वर्गले गर्छ, कर्मचारीतन्त्र त्यसैले हाँक्छ, व्यापारमा त्यही अगाडि छ । बैंक, सहकारी त्यही खोल्छ । पढाइलेखाइमा अब्बल दर्जा त्यसैको छ । मिडिया त्यसैले चलाउँछ । कानुन त्यही बनाउँछ, कार्यान्वयन आफैँ गर्छ । गीत, कविता त्यसैले रच्छ । इतिहास त्यही लेख्छ । राजनीतिक नेतृत्त्वमा उच्च दर्जा त्यसैको छ । सम्भावना पनि त्यसैमा छ विकल्प पनि त्यही हो ।

यो वर्ग हो, कम्तीमा ६० को हाराहारी उमेर भएको, टोपीधारी, पहाडे, हिन्दु पुरुष ! यस वर्गले महिला, युवा, मधेशी, धार्मिक अल्पसङ्ख्यक, दलित, जनजातिलाई नेपालको तस्वीरमा अटाउन कुनै ठाउँ दिँदैन । यो वर्ग नेपाल र नेपालीलाई सम्भावना अनि भविष्य दिन्छु भन्छ, तर नेपालको सुखद् भविष्यको अवरोध यही हो । यसले बोकेको संकीर्ण, असमावेशी र अलोकतान्त्रिक चिन्तनले नेपाललाई शिथिल र ऊर्जाहीन बनाएको छ ।

जताततै ढाकिएको नेतृत्त्वदायी यो वर्ग कसरी यति प्रभूत्वशाली बन्न पुग्यो ? किन छाएको छ यो वर्ग जताततै ? नेपाली समाज र राज्यको अन्तर्विरोध यही प्रश्नभित्र समाहित छ । बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने यसो हुनुको कारण न त यस वर्गको विशिष्ट क्षमता हो न त केवल संयोग ! नेपाली समाजमा संरचनागत विभेद जकडिएर बसेको छ, जसका कारण यस वर्गका निश्चित मानिसहरूले विशेष अवसर र लाभ लिएका छन् । जबसम्म यस अन्तर्विरोधलाई स्वीकार गर्ने र यसमा सुधार गर्ने पहल हुँदैन, तबसम्म वास्तविक रूपान्तरण सम्भव छैन ।

पहाडे, हिन्दु, पुरुषबाट निर्देशित र नियन्त्रित नेपालको राज्यसंयन्त्र वास्तवमा हिन्दु, पहाडे र पुरुषहरूकै अहितमा छ । यसले देशको वास्तविक सम्भावनालाई रोकेको छ । भारतका व्यङ्ग्यकार वीर दासका शब्द पैँचो लिएर भन्दा १५० वर्ष पुरानो चिन्तन बोकेका ७५ वर्षे नेताहरूले शासन गर्ने समाज वा राष्ट्रमा सकारात्मक परिवर्तनको अपेक्षा गर्नु केवल मूर्खता हो ।

के नेपाली कांग्रेसको यसपटकको महाधिवेशनमा युवा, महिला, आदिवासी-जनजाति, दलित, अल्पसङ्ख्यकले पार्टी संगठनको तस्वीरमा अटाउने ठाउँ पाऊलान् ?

नेपाली कांग्रेसलाई चौधौँ महाधिवेशनको सफलताको शुभकामना !

प्रकाशित मिति: बिहीबार, मंसिर २३, २०७८ १२:१७