वायुमण्डलभन्दा बाहिरको अन्तरिक्षमा समेत मानवसिर्जित प्रदूषण

A+ A A-

पृथ्वीको सतह अर्थात् बस्तीवरपर, जंगल, खोलानाला, ताल, हिमाल, समुद्रमा मानव क्रियाकलापका कारण भएका प्रदूषण र त्यसको असरहरूबारे त हामीले खुद देख्दै र भोग्दै आएका छौँ । त्यसका अलावा उद्योग र अन्य क्रियाकलापहरूबाट निस्कने धुवाँ र विभिन्न ग्यासका कारण हरितगृह प्रभाव हुँदा पृथ्वीको तापमान बढ्दै गएको र जलवायु परिवर्तन छिटोछिटो हुन थालेका कुराहरू पनि सुन्दै आएका छौँ ।

जलवायु परिवर्तनकै कारण प्राकृतिक प्रकोपहरूको विनाश गर्ने क्षमता र संख्या बढ्दै जान थालेको पनि हामीले देख्न थालेका छौँ । पृथ्वीको सतह र वायुमण्डलमा भएको प्रदूषण मात्र नभएर वायुमण्डलबाहिरको अन्तरिक्षमा समेत मानव क्रियाकलापका कारण प्रदूषण हुन पुगेको छ । बाहिरी अन्तरिक्षको प्रदूषणबारे त्यति चर्चा भएको पाइँदैन । अन्तरिक्षको प्रदूषण के–के कारणले हुन्छ र त्यसको असर पृथ्वीमा क–कस्तो हुन सक्छ भन्नेबारे यस लेखमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

पृथ्वीको सतहबाट १०० किलोमिटरभन्दा माथिको दूरीलाई बाहिरी अन्तरिक्ष मानिन्छ । सामान्यतया पृथ्वीबाट ३५० किलोमिटरमाथि मानवनिर्मित भू–उपग्रहहरू छोडिन्छन् । करिब २ हजार किलोमिटरको दूरीभन्दा तलका कक्षहरूलाई 'लो अर्थ अर्बिट' क्षेत्र भनिन्छ । लो अर्थ अर्बिटमा रहेर पृथ्वीलाई परिक्रमा गर्ने भू–उपग्रहहरूको गति झण्डै ७ दशमलव ६६ किलोमिटर प्रतिसेकेण्ड अर्थात् २८ हजार माइल प्रतिघण्टा हुन्छ ।

२ हजार किलोमिटरदेखि ३५ हजार ७ सय ८६ किलोमिटरभित्र रहेर घुम्ने भू–उपग्रहरूका कक्षहरूलाई 'मिडियम अर्थ अर्बिट' मानिन्छ । पृथ्वीबाट ३५ हजार ७ सय ८६ किलोमिटरको दूरीमा रहेर पृथ्वीलाई परिक्रमा गर्ने कक्षलाई 'जियो स्टेसनरी अर्बिट' भनिन्छ । सञ्चार सेवा प्रदान गर्ने, पृथ्वीको अध्ययन गर्ने, मौसमको अध्ययन गर्ने, जहाज चलाउन सन्देश प्रदान गर्ने ( नेभिगेसन ), अन्तरिक्ष विज्ञानको अध्ययन गर्ने आदि उद्देश्यले भू–उपग्रहहरू अन्तरिक्षमा छोडिएका हुन्छन् ।

पछिल्ला वर्षहरूमा लो अर्थ अर्बिटमा थुप्रै भू–उपग्रहहरू छोडिएका छन् । सन् २०२० मा १३०० र २०२१ मा १४०० भू–उपग्रह छोडिएका छन् र यो क्रम बढ्दो छ । अन्तरिक्षमा साना–साना थुप्रै भू–उपग्रहहरू विभिन्न उद्देश्यले छोड्ने क्रम बढिरहेको अवस्थामा एलन मस्कको कम्पनी स्टार एक्सले लो अर्थ अर्बिटमा ४० हजारसम्म भू–उपग्रहहरूको प्रयोग गरेर संसारभर तीव्र गतिको इन्टरनेट सेवा प्रदान गर्ने महत्त्वाकांक्षी योजना अगाडि बढाइसकेको छ । अहिले अन्तरिक्षमा करिब ९००० भू–उपग्रह रहेको बताइन्छ ।

प्रत्येक वर्ष ठूलो संख्यामा भू–उपग्रहहरू अन्तरिक्षमा छोड्दै जाँदा निश्चित अवधिपश्चात् मिसन सकिएपछि तिनीहरू बिग्रिने, टुटफुट हुने र अन्तरिक्षमै रहिरहने हुँदा तिनीहरूले भविष्यमा अन्य दुर्घटना निम्त्याउने खतरा हुन्छ । साथै, कतिपय भू–उपग्रह, रकेट दुर्घटना हुँदा उछिट्टिएर निस्केका सानाठूला टुक्राहरू तीव्र गतिमा अन्तरिक्षमै नाचिरहेका हुन्छन् । यस्ता टुक्राहरू १० सेन्टिमिटरभन्दा ठूला नै ३७ हजारभन्दा धेरै र १ सेन्टिमिटरदेखि १० सेन्टिमिटरसम्मका नै झण्डै १० लाख टुक्राहरू र १ सेन्टिमिटरभन्दा साना र बालुवाका कणजस्ता टुक्राहरू त निकै धेरै रहेको अध्ययनहरूबाट पुष्टि भएको छ ।

कुनै ठक्करका कारणले वा अन्य दुर्घटना हुँदा उछिट्टिएर निस्कने टुक्राहरूको गति झण्डै ४० हजार किलोमिटर प्रतिघण्टा (बन्दुकको गोलीको गतिभन्दा दश गुणा बढी) सम्म हुन्छ । यस्ता टुक्राहरूलाई स्पेस डेब्रिस वा स्पेस जंक भनिन्छ । अन्तरिक्षमा पठाइएका भू–उपग्रहहरू, स्पेस स्टल, अन्तर्राष्ट्रिय स्पेस स्टेसन (आईएसएस), अन्तरिक्षयात्रीहरू स्पेस डेब्रिससित ठोकिए भने ठूलै क्षति हुन सक्छ ।

भू–उपग्रह, रकेट दुर्घटना हुँदा उछिट्टिएर निस्कने टुक्राहरूलाई स्पेस डेब्रिस वा स्पेस जंक भनिन्छ । अन्तरिक्षमा पठाइएका भू–उपग्रहहरू, स्पेस स्टल, अन्तर्राष्ट्रिय स्पेस स्टेसन (आईएसएस), अन्तरिक्षयात्रीहरू स्पेस डेब्रिससित ठोक्किए भने ठूलै क्षति हुन सक्छ ।

एउटा सानो १ सेन्टिमिटरको टुक्रा ठोक्किँदासमेत एउटा ग्रिनेट पड्काएबराबरको ऊर्जा उत्पन्न हुन्छ । अन्तरिक्षमा बेलाबेलामा डेब्रिसहरूसितको ठक्करले दुर्घटनाहरू पनि भएका छन् । यी स्पेस डेब्रिसहरू पृथ्वीको वायुमण्डलमा छिरे भने अधिकांशचाहिँ जलेर नष्ट हुन्छन् भने केही फाट्टफुट्ट पृथ्वीको सतहसम्म आइपुग्छन् । तीमध्ये पनि धेरैजसो समुद्रमा खस्ने गरेका छन् ।

सन् २००७ मा चीनले मौसमसम्बन्धी अध्ययनका लागि राखेको पुरानो भू–उपग्रह अन्तरिक्षमै मिसाइलको सहयोगले नष्ट गर्दा त्यसबाट निकेका ३५०० भन्दा बढी टुक्राहरू अन्तरिक्षमै रहेका थिए । तिनीहरू अहिले अन्तर्राष्ट्रिय स्पेस स्टेसनको कक्षवरिपरि आएको बताइन्छ । तिनै टुक्रामध्ये एउटा टुक्राले केही समयअगाडि (११ नोभेम्बरमा )मात्रै अन्तर्राष्ट्रिय स्पेस स्टेसनलाई झण्डै ठक्कर दिएर दुर्घटना हुनै लागेको थियो । यदि उक्त स्टेसनले आफ्नो अर्बिट परिवर्तन (० दशमलव ७ माइल ) नगरेको भए डेब्रिससित ठोक्किएर ठूलै क्षति पुग्ने बताइएको थियो ।

त्यस्तै, सन् १९९६ मा फ्रेन्च भू–उपग्रह एक दशकअगाडि विस्फोट भएको फ्रेन्च रकेटकै टुक्रासित ठोक्किएर दुर्घटनाग्रस्त भएको थियो । सन् २००९ फेब्रुअरीमा पनि रसियन सैन्य भू–उपग्रह ‘कसमस’ र अमेरिकन कमर्सियल भू–उपग्रह ‘इरिडिअम’ ठोक्किँदा २००० भन्दा बढी टुक्राहरू अन्तरिक्षमै छोडिएका थिए । यस्ता स्पेस डेब्रिसहरूको अवस्थाबारे जानकारी लिन र हटाउन सयुक्त राष्ट्र संघले पनि चासो देखाएको छ । नासाले डेब्रिसको ट्रयाकिङमा गम्भीरतापूर्वक काम गरेको छ ।

अन्तरिक्षको अध्ययनका लागि, साना भू–उपग्रहहरू छोड्ने, अवलोकन गर्ने उद्देश्यले स्थापित गरिएको अन्तर्राष्ट्रिय स्पेस स्टेसन, सैन्य उद्देश्यले, व्यावसायिक उद्देश्यले छोडिएका भू–उपग्रहहरूको सुरक्षाका लागि 'पिज्जा बक्स' को अवधारणा ल्याइएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय स्पेस स्टेसनलाई केन्द्र मानेर एउटा काल्पनिक बक्स अर्थात् पिज्जा बक्स (४ किमि गहिराइ ५० किमि लम्बाइ र ५० किमि चौडाइ) भित्र स्पेस डेब्रिस नठोक्किने गरी आवश्यक पर्दा भू–उपग्रह वा स्टेसनको कक्ष नै बदलेर सुरक्षित राख्ने गरी नियमन गर्ने काम मसिन लर्निङजस्ता पछिल्ला प्रोग्रामहरूको सहायताले गर्न थालिएको छ ।

सन् २०१९ अप्रिलमा नेपालले पनि नासाको सहयोगमा एउटा सानो नेपाली स्याट १ नामक करिब २ करोड खर्चमा १ दशमलव ३ केजीको नानो भू–उपग्रह अन्तरिक्षमा पठाएको थियो । जापानको क्युसु इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजीमा पीएचडी गर्दै गरेका आभास मास्के र हरेराम श्रेष्ठले नेपाल एकेडेमी अफ साइन्स एण्ड टेक्नोलोजी (नास्ट) को सहयोगमा उक्त भू–उपग्रह बनाएका थिए ।

करिब दुई वर्ष आफ्नो कक्षमा रहेर त्यो भू–उपग्रहले फोटाहरू पठाउने काम गरेको नास्टले बताएको थियो । केही महिनाअगाडि मात्रै त्यो भू–उपग्रहको पनि आफ्नो आयु सकिएपश्चात् काम नगर्ने भएर अन्तरिक्षमै छ । संसारभरका थुप्रै देशहरूले वर्षौं अगाडिदेखि सानाठूला गरी हजारौँ भू–उपग्रहहरू अन्तरिक्षमा पठाउँदै आएको छ । काम गर्ने अवधि समाप्त भएपश्चात् ती भू–उपग्रहहरूलाई बेवारिसे अवस्थामा अन्तरिक्षमै छोडिँदा तिनबाट निस्केका पार्टपुर्जा, दुर्घटनामा परेर उछिट्टिएका टुक्राहरू नै अन्तरिक्षको प्रदूषणको रूपमा रहिरहेका छन् ।

यस्ता सानाठूला तीव्र गतिमा उडिरहेका टुक्राहरू विभिन्न मिसनमा पठाइएका रकेट, भू–उपग्रहरहरू, स्पेस स्टेसन आदिसित ठोक्किँदा मानवीय र आर्थिक क्षति हुनुका साथै पृथ्वीमा भू–उपग्रहहरूमार्फत सूचना प्राप्त गर्ने प्रणाली नै प्रभावित हुन सक्ने भएकाले अन्तरिक्षको प्रदूषण पनि ठूलै चिन्ताको विषय बन्न थालेको छ । त्यसको सफाइ र न्यूनीकरणका कार्यक्रम पनि सुरु भइसकेका छन् । मानवीय क्रियाकलापले पृथ्वीमा मात्र होइन, अन्तरिक्षमा समेत प्रदूषण बढेको सुन्नुपर्दा हामी सर्वसाधारणलाई पनि दु:ख लाग्ने रहेछ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, मंसिर २३, २०७८ ०८:४३