आधुनिक प्रविधिलाई समेत चुनौती दिने ३२० वर्ष पुरानो पाँचतले मन्दिर

A+ A A-

वि.सं २०५८ सालको कुरा हो ।

संस्कृतिविद् प्रा.डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ भक्तपुर राजदरबारको स्थलगत अध्ययन/अनुसन्धान गरिरहेका थिए । अनायासै उनको नजर भक्तपुर राजदरबारको सुरक्षार्थ खटाइएका सैनिक बस्ने क्वार्टरको सिँढीमा पर्न गयो, जहाँ उनले केही अक्षरहरू कुँदिएको देखे ।

नियालेर हेर्दा थाहा भयो, ती दुई पङ्क्तिको अक्षर अरु केही नभएर मल्लकालीन शिलालेख पो रहेछ, जहाँ ङातापोल मन्दिरको प्रतिष्ठा भएको मितिसहितको इतिहास स्पष्ट देखियो ।

मूलपाठ (तस्वीरसहित) प्राचीन नेपाल संख्या १४७
१. ङातापोलल प्रतिष्ठा ) ........
२. सं. ८२२ आ (षाढ)..........

प्रा.डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठले सैनिक क्वाटरको सिँढीमा पत्ता लगाएको पाँचतले मन्दिरको शिलालेख, जुन हाल राष्ट्रिय कला संग्रहालयमा छ ।

थाहा छैन, सिँढीको रूपमा प्रयोग भइरहेको उक्त खण्डित शिलालेखमा सैनिकहरूले कतिऔँ पटक बुट बजारे होलान् । यसरी भक्तपुर राजदरबारलाई सुरक्षा दिन बनेको सैनिक क्वार्टरमा स्वयम् इतिहास नै असुरक्षित बन्न पुगेको दृश्य श्रेष्ठको स्मृतिमा अझै पनि ताजा नै छ ।

उक्त शिलालेखमा ङातापोल मन्दिरको प्रतिष्ठा भएको मिति संवत् ८२२ आषाढ शुदि १ उल्लेख छ ।

संस्कृतिविद् प्रा.डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ

हुन त शिलालेख पत्ता लाग्नुअघि ङातापोल मन्दिर सम्पन्न भएको मिति इतिहासमा अन्जान भने थिएन । वि.सं. २०४१ सालमा मात्रै सो मितिको अनावरण भएको थियो ।

संस्कृतिविद् डा. जनकलाल वैद्यले राष्ट्रिय अभिलेखालयमा ‘नेपालभाषा अभिलेख ग्रन्थ सूची’ तयार पार्ने क्रममा अनायासै ढुसी परी कुहिन लागेको अवस्थामा फेला पारेको ‘सिद्वाग्नी कोट्याहुति देवल प्रतिष्ठा’ ग्रन्थमा पनि पाँचतले मन्दिरको प्रतिष्ठा मिति नेपाल संवत् ८२२ नै भनिएको छ । उक्त ग्रन्थको पत्राङ्क ३ अनुसार नेपाल संवत् ८२२ प्रतिपदा, पुनर्वसु नक्षेत्र, धुव्रयोग, सोमबारको दिनमा ङातापोलमा देवस्थापन गरी गजुर राख्ने काम भएको हो ।

यसअघि ङातापोल मन्दिरलाई शिलालेख नभएको एक मात्र मन्दिर मानिन्थ्यो । तर अकस्मात् राजदरबार परिसरको सैनिक क्वार्टरस्थित सिँढीमा भेटिएको शिलालेखले साहित्यिक स्रोतबाट मात्रै प्रमाणित भएको ङातापोल मन्दिरको इतिहासलाई थप पुष्टि गरिदिएको डा. श्रेष्ठ बताउँछन् ।

इतिहास बोल्ने सो शिलालेख हाल राष्ट्रिय कला संग्रहालयमा छ । उक्त खण्डित शिलालेखको अन्य भाग भने हालसम्म पनि भेटिन सकेको छैन ।

नेपाल भाषा अनि नेवाराक्षर लिपिमा लेखिएको ‘सिद्वाग्नी कोट्याहुति देवल प्रतिष्ठा’ एक त्यस्तो ग्रन्थ हो, जसमा ङातापोल मन्दिर बनेको शाब्दिक इतिहास मात्रै नभएर सो मन्दिर बनाउँदाको परिवेश, निर्माण कार्यलगायतका विविध पक्षलाई स–सारमा वर्णन गरिएको छ ।

‘ङातापुल’ भत्काएर बनाइएको थियो विशाल पाँचतले मन्दिर

अक्सर, मन्दिरका नामहरू भगवान्को नामबाटै नामकरण गरिन्छ । तर वास्तुकलाको संरचनाका आधारमा नाम रहन गएको सम्भवतः एक मात्र मन्दिर नै पाँचतले अर्थात् ङातापोल मन्दिर हो ।

डा. वैद्यद्वारा अनुदित ‘सिद्वाग्नी कोट्याहुति देवल प्रतिष्ठा’ ग्रन्थअनुसार तत्कालीन राजा भूपतीन्द्र मल्लले ङातापोल देवल अर्थात् पाँचतले मन्दिर बनाउन लगाउनुभन्दा पहिले टौमढी टोलको सो स्थानमा जग्गा अधिग्रहण गरेका थिए । त्यहाँ पहिले नै ‘ङातापुल’ नामको संरचना थियो, जसलाई भत्काएर हालको मन्दिर बनाइएको हो । पुस्तकअनुसार ङातापुल भत्काएको पाँच दिनपछि वास्तु पूजा र भूमि शोधन अनुष्ठान कृत्य होम गरिएको थियो ।

स्वर्गीय डा. जनकलाल श्रेष्ठले राष्ट्रिय अभिलेखालयमा फेला पारेको (नेवार भाषामा लेखिएको ) ङातापोलको समग्र इतिहास पुस्तिका जसलाई उनले नेपाली भाषामा अनुदित गरी ‘सिद्वाग्नी कोट्याहुति देवल प्रतिष्ठा’ ग्रन्थ लेखे ।

‘हुन सक्छ, ‘ङातापुल’ भनेको सानो पाँचतले मन्दिर हो । नेपाल संवत् ८०१ को भूकम्पमा उक्त सानो मन्दिर भत्किएकाले त्यही ठाउँमा त्यही ढाँचाको विशाल पाँचतले मन्दिर बनाइएको हुनुपर्छ’, डा. श्रेष्ठ लख काट्छन् ।

संस्कृतिविद् ओम धौभडेल भने सानो अवशेषका रूपमा रहेको ङातापुल कान्तिपुर र पाटनको दाँजोमा सानो भएकाले भूपतीन्द्र मल्लले सबैभन्दा ठूलो र भव्य पाँचतले मन्दिर बनाउने अठोटसहित भत्काएको हुन सक्ने अनुमान गर्छन् ।

यद्यपि ङ्यातापुल नामक संरचना वास्तवमा के हो भन्नेबारे केवल अनुमान मात्रै छन् । तथ्य हालसम्म पनि भेटिएको भने छैन ।

तथापि वि.सं १७५९ मा राजा भूपतीन्द्र मल्लले बनाएको पाँचतले मन्दिरबाट हामी मन्दिरको मात्रै नभएर समग्र भक्तपुरको ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, आर्थिक एवम् वास्तु–निर्माणसम्बन्धी तत्कालीन परिवेश नियाल्न सक्छौँ ।

६ महिनामै बनेको थियो पाँचतले मन्दिर

सबैभन्दा रोचक कुरा त के छ भने, भक्तपुरको पाँचतले मन्दिर एक मात्र त्यस्तो मन्दिर हो, जुन जग हालेको ६ महिनामा नै सम्पन्न भएको थियो । यसको अकाट्य प्रमाण हो, ‘सिद्वाग्नी कोट्याहुति देवल प्रतिष्ठा’ ग्रन्थ ।

भनिन्छ, यसको मन्दिर बनाउँदा राजा भूपतीन्द्र मल्ल स्वयम्‌ले पनि इँटा बोकेका थिए ।

नेपाल संवत् ८२२ पुसमा सुरु भएको पाँचतले मन्दिरको निर्माण संवत् ८२२ आषाढमा नै सम्पन्न भएको पुस्तकमा उल्लेख छ ।

त्यति मात्रै होइन, पाँचतले मन्दिर ६ महिनामै नै सम्पन्न भएको थियो भन्ने अन्य दुई प्रमाण हुन्, डा. पुरुषोत्तमले पत्ता लगाएका त्रिपुर विद्यापीठमा रहेको स्वर्णमुकुटको अभिलेख र था पूजाको संकल्प वाक्य । मन्दिर बनेको एक महिनाअघि नै सो स्वर्णमुकुट तयार भई तलेजुका पुरोहितहरूलाई दिइएको श्रेष्ठले पत्ता लगाएका छन् । साथै, मन्दिरमा गजुर हाली सम्पन्न भइसकेपछि तलेजु मन्दिरमा भोलिपल्ट भएको था पूजामा ब्राह्मणले बोल्ने संकल्प वाक्यमा पनि सो मिति पुष्टि हुन आएको श्रेष्ठ बताउँछन् ।

आखिर पाँचवटा तल्ला र पाँचवटा पेटी भएको १०८ फिट अग्लो, विशाल अनि काष्ठ, इष्ट र प्रस्तर कलाले सुसज्जित भव्य पाँचतले मन्दिर ६ महिनामा नै कसरी निर्माण भयो त ?

उपत्यकाबीच बढ्दो प्रतिस्पर्धा, मन्दिरको पूर्वतयारी र सामूहिक पारस्परिकता नै यसको प्रमुख कडी भएको डा. श्रेष्ठ बताउँछन् ।

संस्कृतिविद् ओम धौभडेल

संस्कृतिविद् धौभडेल भन्छन्, ‘ङातापोल मन्दिर एक मात्र त्यस्तो सम्पदा हो जुन नक्सासहित बनेको थियो ।’ हुन पनि मन्दिरलाई आवश्यक हुने ढुंगा, इँटा, झिँगटी, काठ, तामालगायतका कच्चा सामग्रीको पूर्वानुमानसहित काम थालनी गरिएको विवरण पुस्तकमा उल्लेख छ । कति ज्यामी, सिकर्मी, डकर्मी लाग्छ ? सबै कुराको पूर्वानुमान गरी लागत छुट्याइएको थियो । अरु त अरु, मन्दिरका समग्र झ्याल, ढोका, टुँडाल, प्रस्तर मूर्ति, घण्टलगायत सम्पूर्ण संरचना पहिले बनाएर सकिएपछि मात्रै जग हाल्न सुरु गरिएको थियो । त्यसैले पनि यसको निर्माण कार्य ६ महिनामा नै सकिएको हो । यद्यपि यही नै एक मात्र कारण भने होइन ।

पाँचतले मन्दिर बनाउँदा हजारौँ मानिसहरूले भक्तपुर नगरबाट मात्रै नभई विभिन्न ठाउँहरूबाट समेत आई श्रमदान गरेका थिए ।

डा. वैद्यको पुस्तकअनुसार पाँचतले मन्दिर निर्माणमा भक्तपुरका २७ टोल र भक्तपुरभन्दा बाहिर बनेपा, पनौती, चौकोट, श्रीखण्डपुर, नाला, साँगादेखि लिएर मध्यपुर ठिमी, बोडे, नगदेश, चित्रपुर र पाटनका विभिन्न टोल, मकवानपुर अनि गोरखाका राज्यका बासिन्दाहरूले समेत आएर सामूहिक जनश्रमदान गरेका थिए ।

यतिसम्म कि मन्दिर भवन निर्माणका लागि चाहिने चाँप, अग्राख, साल, कत्सी, दाउरा, चून, ढुंगा, माटो, फलामलगायतका आवश्यक सामग्री अनुदान सहयोगस्वरूप विभिन्न ठाउँबाट मगाइन्थ्यो र ती आइपुग्थे । पाँचतले मन्दिर निर्माण कार्यका निमित्त ललितपुर, बनेपा, नाला, ठिमी, धुलिखेल, साँगा, पनौती, खड्पु, बोडेलगायतका ठाउँबाट सहयोग स्वरूप पठाइएका विवरण ग्रन्थमा उल्लेख छ ।

पाँचतले मन्दिरअगाडिको डबली

यसरी विभिन्न ठाउँबाट श्रमदान र सामग्री सहयोग प्राप्त भएको पाँचतले मन्दिरले डकर्मी, सिकर्मी, चित्रकार, कालिगढहरू आर्जन गरेको थियो । अवालेहरूले गाह्रो लगाउने, छाना झिँगटी छाउने, कर्मी कालिगढहरू प्रस्तर मूर्तिको काम गर्ने, टमोटहरू घण्ट बनाउने, कर्मी/सिकर्मीहरू ढोका, टुँडाल, दलिन, थाम, तोरण, खापा जस्ता काष्ठ कलामा लागेको देखिन्छ ।

यसरी विभिन्न पेसाका मानिसहरू आ–आफ्नो कुलायनी पेसामा रमेको इतिहास पाँचतले मन्दिरमा पनि झल्कन्छ । अरु त अरु, मिहिनेतका साथ परख गर्ने कर्मीहरूले कति दिन काम गरे ? सोसमेतको विवरण इतिहासमा छ ।

पाँचतले मन्दिरअगाडिको डबली

भनिन्छ, गजुर राख्ने काम सम्पन्न भएपछि टौमढीमा रहेको ठूलो दबु (डबली)मा सिद्वाग्नी कोट्याहुति यज्ञ भएको थियो । सोही उपलक्ष्यमा तीन पुरोहितलाई राजाले स्वर्णमुकुट दिएका थिए । जुन हालसम्म पनि कर्माचार्य पण्डितसँग संरक्षित छ ।

त्यति मात्रै होइन, यो मन्दिर सम्पन्न भइसकेपछि विभिन्न ठाउँका लगभग २० हजार मानिसहरूलाई भव्य भोज ख्वाइएको थियो । समारोह अवधिभर ललितपुरका विशिष्ट पाहुनालाई रासन र बासको व्यवस्थासमेत मिलाइएको इतिहासमा उल्लेख छ ।

पाँचतले मन्दिरको गजुरको तौल मात्रै ४० धार्नी छ भने यसमा ३६ तोला सुनको जलप लगाइएको छ ।

राजनीतिक सम्बन्ध–विच्छेद

भक्तपुरको टौमढीमा रहेको पाँचतले मन्दिर बनाउँदा ललितपुरदेखि गोरखासम्मका अनुदान मात्रै नभएर श्रमदानका लागि स्थानीयवासी पनि आएको प्रसङ्ग पुस्तकमा उल्लेख हुँदा पनि कान्तिपुरवासी र कान्तिपुर राजाका बारे भने इतिहासमा कहीँ कतै उल्लेख भएको पाइँदैन ।

डा. जनकलाल वैद्यका अनुसार यसले तत्कालीन समयावधिमा भक्तपुर र कान्तिपुर राज्यबीच धमिलो सम्बन्ध भएको हुन सक्ने संकेत दिएको छ । चाहे त्यो मन्दिर निर्माण कार्यका लागि चाहिने निर्माण सामग्री अनुदान गर्ने क्रममा होस् या सिद्वाग्नी कोट्याहुति यज्ञपछि भएको भोजमा चाहिने नगदी जिन्सी सहयोग सेवाकु सूचीमा होस्, कहीँ कतै पनि कान्तिपुर र कान्तिपुरवासीको उल्लेख पाइँदैन ।

राजा भूपतीन्द्र मल्लको सालिक

भक्तपुर र कान्तिपुर दुई राज्यबीच राजनीतिक सम्बन्धविच्छेद भइरहेको बुझिन्छ । यद्यपि पाँचतले मन्दिर बनाउँदा पाटनका राजा योगनरेन्द्र मल्ल र भक्तपुरका भूपतीन्द्र मल्लबीच भने मन्दिर बनाउनकै लागि धेरै पटक छलफल भएको थियो ।

त्यसो त उपत्यकाबीच चर्को प्रतिस्पर्धा भएको मल्लकालीन समयमा भक्तपुरको पाँचतले मन्दिर पनि प्रतिस्पर्धाकै एक ज्वलन्त उदाहरण हुन सक्ने विभिन्न संस्कृति तथा इतिहासविद्हरूले अनुमान गरेका छन् । संस्कृतिविद् धौभडेल भन्छन्, ‘पाटन, काठमाडौं र भक्तपुरमध्ये भक्तपुरको पाँचतले मन्दिर सबैभन्दा ठूलो, भव्य र सुन्दर हुनुले पनि यो प्रतित गर्छ ।’

भूकम्पपछि पाँचतले मन्दिरको पुनर्निर्माण गर्ने क्रममा श्रमदान गर्दै स्थानीयवासी । तस्वीर स्रोत : भक्तपुर नगरपालिका

पारदर्शिताको पाठ र श्रमदानको सौन्दर्य

पाँचतले मन्दिरमा भएका झ्याल, ढोका, टुँडाल, मूर्तिलगायतका प्रत्येक संरचना बनाउन कति खर्च लागेको थियो ? मन्दिर बनाउन कति इँटा, झिँगटी, माटो, ढुंगा, धातु, काठ लागेको थियो ? कति कामदार लागेका थिए ? यी सबैको विवरण आज पनि ग्रन्थमा जीवन्त छ । यस्तो लाग्छ, कुनै कुशल व्यवस्थापकले मन्दिरको पूर्वानुमान र तयारी गरी हिसाब राखेका थिए ।

नापनक्सासहित मन्दिर बन्नु, ६ महिनामा नै निर्माण सम्पन्न हुनु, हिसाबकिताब सपाट हुनु, सहयोगी, कामदारको मूल्याङ्कन हुनुजस्ता विविध विवरणले गर्दा ङातापोल मन्दिरबाट हामीले पारदर्शिताको पाठ सिक्न सकिने धौभडेल बताउँछन् ।

त्यसो त पाँचतले मन्दिरबाट पारदर्शिता मात्रै नभएर श्रमदानको पनि सौन्दर्य बुझ्न सकिने भक्तपुर नगरपालिकाका सम्पदा शाखा प्रमुख दामोदर सुवाल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘आजभन्दा ३२० वर्षअघि पनि पाँचतले मन्दिर बनाउन भक्तपुर (अन्य ठाउँलगायत) बासिन्दाले श्रमदान गरेका थिए । ०७२ सालको भूकम्पपछि भएको पुनर्निर्माणमा पनि भक्तपुरवासीको श्रमदानले नै मन्दिर पुनर्निर्माण भएको हो ।’

सुन्दर कुरा त के भने, हालै भएको ङातापोलको पुनर्निर्माणमा ६५ लाख लागत अनुमान गरिएकोमा आधाभन्दा पनि कम ३० लाखमा नै पुनर्निर्माण सम्पन्न भएको थियो । भक्तपुर नगरपालिकाले उपभोक्ता समितिबाट स्थानीय सीप र जनशक्तिसमेतको प्रयोग गरी सो काम फत्ते भएको थियो ।

यसले सम्पदाप्रति स्थानीयवासीको अपनत्व र आत्मीयता प्रगाढ बनाउने सुवालको अनुभव छ ।

यसको मौद्रिक भन्दा पनि भावनात्मक मूल्यांकन हुने ङातापोल मन्दिर जीर्णोद्धार उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष केस तमुखले बताएका छन् । मल्लकालमा जस्तै आफ्नो सीप र कौशललाई भावनात्मक रूपमा पुनरावृत्त गराएको ङातापोलको निर्माण र पुनर्निर्माणले वास्तवमै श्रमदानको सौन्दर्य बोकेको छ ।

टौमढीक्षेत्रबाट मात्रै भक्तपुरका लगभग ८० प्रतिशत जात्रा, चाडपर्वहरू सुरु गरिन्छ ।

वास्तुसम्मत पाँचतले मन्दिर जसले आधुनिक प्रविधिलाई समेत चुनौती दिन्छ

नापनक्सासहित बनेको एक मात्र मन्दिर, ङातापोल छाना शैलीमा बनेको नेपालको सबैभन्दा अग्लो मन्दिर हो । भनिन्छ, यस भव्य मन्दिरका संरचनाहरू जडान गर्नका लागि कुनै पनि काँटी किला प्रयोग भएका छैनन् ।

यद्यपि ङातापोल मन्दिर कसरी अडिएको छ त ? ३२० वर्ष पुरानो यस मन्दिरलाई न १९९० को भूकम्पले भत्काउन सक्यो, न २०४५ सालको भूकम्पले, न त २०७२ को भूकम्पले नै यसलाई क्षतिग्रस्त बनायो । ०७२ सालको भूकम्पमा केवल माथिल्लो छाना भत्किएको थियो ।

३२० वर्षअगाडि मौलिक निर्माण शैलीमा बनेको भए तापनि यसरी भूकम्प प्रतिरोधात्मक सावित भएको ङातापोलले पश्चिमेली शैली र आधुनिक प्रविधिलाई नै चुनौती दिएको भक्तपुर नगरपालिकाकी उपमेयर एवम् इन्जिनियर रजनी जोशी बताउँछिन् ।

‘छाना शैलीमा बनेको मन्दिरलाई टुँडालहरूले थामेर राखेका छन्’, उनी भन्छिन्, ‘पाँच फिट तीन इन्च गाह्रोले पनि यसलाई बलियो बनाएको हुनुपर्छ । भनिन्छ, त्यो गाह्रो तल पेटीसम्मै गएको छ । तर, यसमा यथेष्ट अध्ययन गर्न सकिएको छैन ।’

यति हुँदाहुँदै पनि माटो र गाह्रो अनि काठ र इँटाले बनेको संरचना कसरी आफ्नै स्वरूपमा जीवित छ ? इन्जिनियर जोशी पाँचतले मन्दिरमा भएको क्रस भेन्टिलेटररूपी स–साना झ्याल र ढोकाले पनि वास्तुकलालाई थप जीवित बनाउन मद्दत पुर्‍याएको बताउँछिन् ।

हुन पनि पाँचवटा छानामा गरी ६० वटा झ्यालहरू छन् । ‘यी झ्यालले मन्दिरलाई जीवन्त बनाइदिएको छ । काठको आयु लम्ब्याएको छ’, उनी भन्छिन्, ‘यसरी हावा खेल्दा काठहरूमा ढुसी लाग्दैन र संरचनाले पनि सास फेर्न पाउँछ ।’

साथै, संरचनालाई जीवन्त बनाउनका लागि ५२९ वटा घण्ट पनि मन्दिरमा छन् ।

त्यसो त ङातापोल मन्दिरको निर्माण शैलीबारे आज पनि ख्वपः इन्जिनियरिङ कलेजमा पढाइ नै हुन्छ ।

भनिन्छ, मन्दिर बनाउँदा बलियो होस् भनी मास, चाकुजस्ता वस्तुहरूसमेत माटोमा मिसाउन लगाइएको थियो । राष्ट्रिय अभिलेखालयभित्र रहेको उक्त विवरणअनुसार मन्दिर बनाउँदा थुप्रै प्रकारका माटोहरूको प्रयोग गरेको देखिन्छ । जस्तै; विष्णुक्षेत्रको माटो, गंगाको माटो, अग्निहोत्रको माटो, पर्वतको माटो, मुसाले दुलो पार्दा निस्केको माटो, खपाङ्गीले खोस्रेको माटो, गाईको सिङमा अड्केको माटो आदिबाट पाँचतले मन्दिर बनेको मानिन्छ ।

आर्किटेक्ट मिलन बगालेका अनुसार नेपालको मौलिक वास्तुकलाको उच्चतम नमुना ङातापोल हो । उनी भन्छन्, ‘इजिप्टको वास्तुकला पिरामिडसम्म पुग्छ भनेजस्तै हाम्रोचाहिँ ङातापोल हो ।’

त्यति मात्रै होइन, ङातापोलको अगाडिको फराकिलो डबलीले पनि मन्दिरको भव्यतालाई आत्मसात् गर्ने स्थान दिएको बगाले बताउँछन् ।

अनौठो कुरा त के भने, ०७२ सालमा भत्किएको माथिल्लो एक तला मर्मत गर्न मात्रै ८ महिना लागेको थियो । जबकि आजभन्दा ३२० वर्षअगाडि ६ महिनामा नै यति सुन्दर र भव्य मन्दिर बनाइएको थियो । यस अर्थमा पनि त्यस बेलाको प्रविधि र जनशक्ति कति अब्बल रहेछ भन्ने प्रमाणित भएको जोशीको भनाइ छ ।

तस्वीर: सुशील श्रेष्ठ /शिलापत्र

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर १८, २०७८ ०६:४५