महानगरले मेट्यो ‘नालायक म’

A+ A A-

वीर अस्पताल र भोटाहिटी बीचको फुटपाथ किनारको पर्खालमा अस्तव्यस्त रंग पोतिएको छ । लतपतिएको रंगले भित्तो कुरुप छ । रत्नपार्कस्थित ‘अन्डरग्राउन्ड सब वे’ सँगैको भित्तोमा रंग मेटिएपछिका अस्वाभाविक दाग छन् । जहाँ लक्ष्मण श्रेष्ठ नेतृत्वको ‘खोज समूह’ले भित्तामा विभिन्न सांकेतिक चित्र कोरेको थियो ।

खोज समूह शनिबारले उक्त भित्तामा कालो, नीलो र गुलाफी रंग पोतेर ‘नालायक म’ लेख्दै चित्र बनाएको थियो । जुन चित्र काठमाडौं महानगरपालिकाले आइतबार मेटिदियो ।

समाज र आफैंप्रति उत्तरदायी नहुने प्रवृत्तिप्रति व्यंग्य गर्दै आफूले भित्तामा चित्र कोरेको बताउँछन्, खोज समूहका श्रेष्ठ । अरुलाई प्रश्न गर्नु र औला उठाउनुअघि स्वमूल्यांकन गर्नुपर्ने सन्देश दिन खोजेका हौं,’ श्रेष्ठले भने, ‘तर, सरकारले त्यो पचाएन ।’

उक्त भित्तोमा पोतिएका चित्र मेटिएको यो पहिलोपटक होइन । गत वर्ष पुस अन्तिम साता पनि उनले त्यही भित्तामा एउटा चित्र बनाएका थिए । वैदेशिक रोजगारीको कहर देखाउँदै उनले चित्रमा ‘डेड सरकार’ लेखेका थिए । त्यो चित्र पनि केही दिनमै मेटियो ।

पछिल्ला १७ वर्षदेखि चित्रकारिता गर्दै आएका श्रेष्ठले आफ्ना चित्र मेटिनुलाई ‘सरकार चित्रसँग डराएको’ भनेर बुझेका छन् । ‘यसअघि कवि, पत्रकार, गीत र फिल्म समीक्षासँग डराएको सरकार अब चित्रसँग पनि डराउन थाल्यो,’ उनले भने ।

सत्तालाई प्रश्न गर्ने र सत्तालाई सामाजिक यथार्थ देखाउने कलाकारितासँग सरकार त्रसित भएको यो पहिलोपटक होइन । २०७२ को भूकम्प र नाकाबन्दी पछि बढेको कालोबजारीको विरोध गर्दै श्रेष्ठले भृकुटीमण्डपमा ‘मिडिल फिंगर ग्याँस सिलिन्डर’को चित्र बनाएका थिए ।

कालोबजारीको विरोध गर्दै श्रेष्ठले बनाएको यो चित्र पनि मेटिएको थियो । ‘त्यतिखेर त मलाई महानगरपालिकाले फोन गरेरै थर्काएको थियो,’ श्रेष्ठले सुनाए । महानगरले उनलाई अश्लील चित्र किन बनाएको भन्दै थर्काएको थियो ।

बाँकेका श्रेष्ठले उपत्यकाका धेरै भित्ता र पर्खालमा स्ट्रिट चित्र बनाएका छन् । समसामयिक समस्यालाई ‘स्ट्रिट पेन्टिङ’मा उतार्ने श्रेष्ठले बनाएका केही चित्र अझै पनि सडक किनारका भित्तामा देख्न सकिन्छ ।

माइतीघरको बस स्टप र पुल्चोक इन्जिनियरिङ कलेज अगाडिको बस स्टपको भित्तामा उनले सार्वजनिक यातायातमा बालबालिका प्रयोग गरिएकाे विषय उठाउँदै ‘चासो कसलाई’ शीर्षकको चित्र बनाएका छन् । यस्तै, भीमसेनगोला क्षेत्रका धेरै भित्तामा उनले चित्र बनाएका छन् ।

सहरको मुटु मानिने रत्नपार्क क्षेत्रमा बनाएका आफ्ना दुवै चित्र मेटाइएपछि सरकार अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको विरुद्ध गएको बताउँछन्, श्रेष्ठ । आफूले बनाएको चित्रले सत्ता र समाजलाई प्रश्न गरेको दाबी गर्दै उनी प्रश्न गर्छन्, ‘चित्रसँग त डराउने यो सरकारले विमतिको विचार र स्वरसँग झन् कस्तो व्यवहार गर्ला ?’

भर्खरै मात्र मेटिएको ‘नालायक म’ शीर्षकको चित्र बनाउन उनले ७ घण्टा लगाएका थिए । शनिबार बिहान ७ बजेदेखि चित्र बनाउन लागेको उनको समूहले दिउँसो दुई बजे चित्र बनाइसकेको थियो ।

उनले चित्र बनाउँदा त्यस क्षेत्रमा खटिएका प्रहरी र अन्य कसैले पनि केही नभनेको बताउँछन्, श्रेष्ठ । प्रहरीले नै निर्बाध रुपमा चित्र बनाउन दिए पनि पछिल्लो दिन भने चित्र मेटिएको थियो ।

कला जनताको भाषा भएको बताउँदै श्रेष्ठ भन्छन्, ‘कला जनजनकाे आवाज बन्नुपर्छ ।’ यही धारणाबाट प्रेरित भएर उनले सन् २०१२ मा नेपालगन्जमा ‘संसद् भर्सेस जनता’ शीर्षकको स्ट्रिट पेन्टिङ कोरेका थिए ।

पहिलो संविधानसभाको म्याद सकिने बेला बनाइएको यो चित्रमा उनले बक्सिङ रिङभित्र सांसद र जनतालाई देखाएका थिए ।

धेरैजसो नेपालीका लागि अझै पनि चित्रकारिता सोखको विषय मात्रै हो । बहुसंख्यक जनताको पहुँचभन्दा बाहिर रहेको चित्रकलालाई खुला आकाशमुनि ल्याएर आफूले नागरिकका लागि कला बनाउने प्रयास गरेको ठान्छन्, श्रेष्ठ ।

‘स्ट्रिट फर अल आर्ट फर अल’को नारासहित नागरिकका लागि कला भन्दै उनले काठमाडौंका कैयौं सडक भित्तामा यसरी चित्र पोतेका छन् ।

भ्रुण हत्यालाई संकेत गर्दै ‘सचेतना भ्रुण हत्या’, बालश्रमको विरोधमा ‘चासो कसलाई’, महिला हिंसाको विरोधमा ‘जलाइएकी म’ र विकासका नाममा भइरहेको विनाशको विरोध गर्दै ‘विकास भर्सेस विनाश’ उनले बनाएका प्रमुख स्ट्रिट पेन्टिङ हुन् ।

नागरिक पनि देशप्रति सचेत हुनपर्ने धारणा राख्दै उनले ‘म मस्त देश अस्तव्यस्त’, ‘भ्रष्ट म’जस्ता शीर्षक दिएर पनि स्ट्रिट पेन्टिङ गरेका छन् ।

लामो समयदेखि स्ट्रिट पेन्टिङमा सक्रिय श्रेष्ठका चित्रमाथि सरकारको कुदृष्टि पर्न थालेपछि उनी आक्रोशित भएका छन् । भित्तामा बनाएको चित्र मेट्नेलाई उनी प्रश्न गर्छन्, ‘भित्तामा राजनीतिक नारा लेख्न हुने, मैले चित्र बनाउन किन नहुने ?’

भित्तामा राजनीतिक नारा पढ्नुभन्दा चित्र हेर्नु ठीक भएको श्रेष्ठको तर्क छ । स्ट्रिट पेन्टिङलाई सचेत समाजको सूचक पनि ठान्छन्, श्रेष्ठ ।

वीर अस्पतालछेउको यो भित्तामा श्रेष्ठले चार वर्षअगाडि ‘टेका’ शीर्षकको चित्र पनि बनाएका थिए । भूकम्पपछि काठमाडौंका घरमा टेका लगाएको विषयलाई देखाउन उनले चित्रमा पृथ्वीलाई नै टेका लगाइएको चित्र बनाएका थिए ।

प्राचीनकालमा रोमबाट सुरु भएको भित्तामा चित्र कोर्ने यो कलालाई ‘नागरिकले विरोधको आवाज व्यक्त गर्ने कला’का रूपमा लिइन्छ । श्रेष्ठ कसैको अनुमति बेगर नै सार्वजनिक स्थल र निजी भित्तामा चित्र बनाउँछन् ।

‘किनभने यो चित्रकलाको सुरुवात नै विरोध र विद्रोहोको स्वर बुलन्द बनाउन भएको हो,’ श्रेष्ठ अगाडि भन्छन्, ‘विरोध गर्न कसैले अनुमति त माग्दैनन् ।’

सार्वजनिक स्थलमा विरोधको स्वर पोख्दै बनाइने चित्र प्रायः राति बनाइन्छ । दिउँसो बनाउनुपरे पनि हतार–हतार चित्र बनाएर भाग्ने गरिन्छ । तर, श्रेष्ठ दिउँसो नै चित्र बनाउने गर्छन् ।

सबै तह, वर्ग र अवस्थाका नागरिकको आवाज उठाउने अन्तिम थलो सडक हो, भित्ता हो । अझ सीमान्तकृत स्वर र कमजोरहरुले आफ्नो आवाज सुनाउने ठाउँ सडक नै हो । ‘त्यसैले म पनि आफ्ना चित्रका लागि सडक नै रोज्छु,’ श्रेष्ठ भन्छन् ।

बंगलादेशमा सन् २०१६ र २०१८ मा सम्पन्न १७औं र १८औं एसियन आर्ट बानइनालेमा सहभागी भइसकेका श्रेष्ठ स्ट्रिट आर्टमा दक्षिण एसियामै चर्चित छन् । उनी भर्खरै मात्र भारतमा सम्पन्न न्यारेटिभ मुभमेन्ट आर्ट मेलामा पनि छानिएका थिए ।

महानगर भन्छः गायत्री मन्त्र लेख्न पनि स्वीकृति चाहिन्छ

यही विषयमा शिलापत्रले काठमाडौं महानगरपालिकासँग प्रश्न गरेको थियो । महानगरपालिका सहरी सुव्यवस्था विभाग प्रमुख हरिबहादुर कुँवरले महानगरपालिकाका भित्तामा वाल पेन्टिङ गर्न नपाइने बताए ।

वाल पेन्टिङ गर्नु परे पनि महानगरसँग अनुमति लिनुपर्ने उनले बताए । तर, महानगरले पछिल्लो समय वाल पेन्टिङका लागि अनुमति दिन बन्द गरेको पनि उनले बताए ।

यता, महानगर प्रहरीका नगर प्रहरी प्रमुख धनपति सापकोटाले भने उल्टै हामीलाई प्रश्न गर्दै भने, ‘तपाईं यस्तो कुरालाई पेन्टिङ भन्नुहुन्छ ?’

वीर अस्पतालअगाडि खोज समूहले बनाएको चित्रलाई उनले नारा भन्दै भने, ‘त्यहाँ नारा लेखिएको थियो । चोरेर र आँखा छलेर महानगरको भित्तामा लेख्न पाइँदैन ।’

सापकोटाले महानगरका भित्तामा अमृतवाणी लेख्न पनि महानगरको अनुमति लिनुपर्ने बताए । उनले भने, ‘महानगरका भित्तामा अमृतवाणी लेख्नु परे पनि गायत्री मन्त्र लेख्नु परे पनि हाम्रो अनुमति लिनुपर्छ । हाम्रो स्वीकृति लिनुपर्छ ।’

श्रेष्ठ समूहले बनाएको ‘नालायक म’ र ‘डेड सरकार’ शीर्षकको चित्र आफूले मेटेको बताउँदै उनले भने, ‘अब यसरी चित्र बनाएको भेटिएमा कारबाही हुन्छ ।’

प्रकाशित मिति: सोमबार, असार २, २०७६ २३:२५