एमालेः नेता स्टालिनजस्तो, पार्टी भाजपाजस्तो, विचार गोल्वाल्करको जस्तो ?

A+ A A-

कार्ल मार्क्सले भनेका छन्ः इतिहास दुईपल्ट दोहोरिन्छः पहिले त्रासदीका रूपमा, दोस्रो तमासाका रूपमा ।

शायद इतिहास दुई देशमा पनि दोहोरिन्छः पहिले ठूलो देशमा अनि सानो देशमा ।

इतिहास एक

सन् १९८० मा भारतीय जनता पार्टी बन्यो । यसको मातृ संस्था राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ (आरएसएस) हो । केबी हेड्गेवरले सन् १९२५ मा स्थापना गरे पनि यसकाे मुख्य मार्गनिर्देशक दोस्रा ‘सरसंघचालक’ एमएस गोल्वाल्करलाई मानिन्छ, जसले १९४० देखि १९७३ सम्म आरएसएसलाई हाँके ।

संघको राजनीतिक हाँगाका रूपमा भारतीय जनसंघ १९५१ मै बने पनि अढाइ दशकसम्म त्यो कांग्रेसको ओझेलमा पर्‍याे ।

१९७५ मा इन्दिरा गान्धीले आपत्‌काल टुंग्याएर १९७७ मा आम चुनाव घोषणा गरिन् । त्यसमा गान्धीलाई हराउन जनसंघले अरू पार्टीहरूसित एकता गरेर जनता पार्टी बनायो । त्यो पार्टीले चुनाव जित्यो र १९८० सम्म सरकार पनि चलायो तर त्यो वर्षको मध्यावधि चुनावमा फेरि बलियो बहुमत ल्याएर इन्दिरा गान्धी सरकारमा फर्किन् । नवनिर्मित भाजपाको वनवास सुरु भयो ।

अब सत्तामा फर्कने कसरी ? आरएसएस र भाजपालाई सत्तारोहणको एउटा बुटी चाहिएको थियो । ८० को दशकभर त्यो बुटी फेला पर्‍याेः अयोध्यामा राम मन्दिरको मुद्दा ।

त्यो मुद्दालाई काँधमा बोकेर १९९० मा भाजपाका तत्कालीन अध्यक्ष लालकृष्ण आडवाणीले महिना दिनभन्दा लामो रथयात्रा गरे । भारतभरको समाज हुँडलिएर साम्प्रदायिक विद्वेष फैलियो । दंगाहरूमा सयौँ मानिस मारिए ।

त्यतिखेरै सुरु भएका घटनाक्रमको सिलसिलामा १९९२ मा हिन्दु उग्रवादीहरूले बाबरी मस्जिद भत्काए । दक्षिण एसियाभर साम्प्रदायिक दंगा फैलियो । हजारौँले ज्यान गुमाए ।

तर, राम जन्मभूमिको मुद्दाकै कारण चुनावी राजनीतिमा भाजपाले ठूलो फड्को मार्‍यो । त्यो दशकमा अटल बिहारी वाजपेयी भाजपाको पहिलो प्रधानमन्त्री बने । तर, समाजलाई बाँडेर, मानिसहरूलाई एकअर्काविरुद्ध काटमार गराएर गरिने त्यो राजनीतिको असली फल भाजपाले २०१४ मा प्राप्त गर्‍याे । नरेन्द्र मोदी प्रधानमन्त्री बने ।

बाँकी अब इतिहास भइसक्यो ।

इतिहास दुई

भारतीय जनसंघको स्थापनाकै हाराहारी नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी स्थापना भयो । पञ्चायतभर त्यसका टुक्रा र भँगालाहरू सत्ताको दमनमा परे । बहुदल आएपछि कांग्रेसले बाजी मार्‍यो ।

बहुदलकालमा कांग्रेसको चहक खस्कँदै गर्दा भने वामपन्थी पार्टीहरूको भाग्य चम्किँदै गयो । सुरुमा शहरमा एमालेले अनि २०५२ पछि जंगलमा माओवादीले राम्रो आधार बनाए ।

माओवादी हतियार बिसाएर शहर छिरेको दशकभन्दा बढी समय बितेपछि एक दिन दुई पार्टी एक भए । इतिहासकै ठूलो र शक्तिशाली पार्टी नेकपा बन्यो । त्यो पार्टीको सन् १९८० को भाजपासित खासै तुलना हुँदैन ।

तर, शीर्ष नेताहरूको सत्तामोह र अहङ्कारको टकरावमा इतिहासकै शक्तिशाली भनिएका प्रधानमन्त्री केपी ओलीले इतिहासमै कमजोर भएको महसुस गर्न थाले । यहीँबाट सुरु हुन्छ, नेपालमा राम मन्दिरलाई समातेर राजनीतिको वैतरणी तर्ने भारतको इतिहास दोहोरिन ।

संसदमा दुईतिहाइनजिकको बहुमत रहे पनि ओलीलाई अर्को गुटका सरदारहरूलाई परास्त गर्न वैशाखीको आवश्यकता बोध भयो । अथवा भनौँ, व्यक्तिगत रूपमा आफ्नो सत्ता बचाउने बुटीको ।

उनले हठात् ‘भगवान्’ रामको जन्मस्थानको विषयलाई नेपाली राजनीतिको मूलधारमा प्रवेश गराए ।

बाँकी अब इतिहास बन्ने क्रममा छ ।

०००

त्यो बन्दै गरेको इतिहासको एउटा क्षणका दुई अभिव्यक्तिबारे अब चर्चा गरौँ ।

मोदी शासनको सातौँ वर्ष । भारतमा धार्मिक स्वतन्त्रतालाई समाप्त गर्ने क्रम तीव्र छ । लोकतन्त्र चुनावसहितको अधिनायकवाद बनेको छ । अल्पसंख्यकहरू त्राहिमाम् छन् । गाईका नाममा अल्पसंख्यक मुसलमान र दलितहरूलाई मार्नु सामान्य बनेको छ । बहुसंख्यक समुदायका दंगाकारीहरू खुलेआम हिँडिरहेका छन् अनि अल्पसंख्यक समुदायका पीडितहरू जेलमा छन् । प्रहरी दंगाकारीहरूको मिलिसियाजस्तो छ । सत्ता मध्ययुगीन युद्ध सरदारहरूजस्तो ।

मूलधारको मिडिया सत्ताको खल्तीमा छ । वैकल्पिक मिडियाको घाँटीमा तरबार छ । मानिसहरूमा कोभिड र गरिबीको हाहाकार छ तर मिडियामा राम मन्दिरका लागि मोदीको जयजयकार छ । सामाजिक सञ्जालमा फरक मत राख्ने त के, सत्तासित साधारण प्रश्न सोध्नेहरूसमेत धमाधम जेल जाँदैछन् ।

त्यस्तो समयमा हालै एक किसानले राम मन्दिरको विषय उठाउने पत्रकारसित भनेका छन्ः

राम मन्दिरसे हमारा पेट भर रहा है ? राम मन्दिर से हमारा पेट नहीं न भर रहा हैं । राम मन्दिर बन रहा, हमको पूजा करना होगा हम अपने घरमें पूजा करेंगे । सबसे बडा मन्दिर तो हमारा आत्मा हे । जब हमारी आत्मा नहीं सन्तुष्ट तो हमें काहेको मन्दिर जाना हे ?

हम अयोध्या जाएंगे पाँच सौ रूपये खर्च चाहिए । वहाँ मन्दिर जायंगे बाबा पूजारी कहेंगे दो सवा किलो लड्डु लो, तो आप मन्दिरके अन्दर जाओ । अगर हातमे लड्डु नहीं हे तो बाबा कहेंगे पिछे जाओ । हमें वैसे मन्दिर नहीं चाहिए, हमे शुकुन शान्ति चाहिए । हमने जो अपनी उपज पैदा करते हें, हमें उसका उचित दाम चाहिए, मूल्य चाहिए । ... पूजा तो हम घरमे करते । पूजा तो हम करते हें । हमें क्या जरुरी कि कोइ मन्दिरमे जाएँ । क्या जरुरत हे मन्दिरमें जानेकी ? क्या जरुरत हे मन्दिरमें जानेकी ?

करोडौं रूपैयाँके घपला मन्दिरमें करलिए, जमिन खरिदनेमें । करोडौं रूपयेकी जमिन इन्होनें घपला किया मन्दिरमें, अयोध्यामें, नहीं किया ? तो ऐसे मन्दिर बनानेसे क्या फाइदा ?

लखनउको किसान महापञ्चायतमा आएका ती किसानका हृदय शीतल पार्ने यी शब्द सुनेको केही बेरमा मैले एमालेको जारी महाधिवेशनको पहिलो दिनको कार्यक्रम समापन गर्दै पार्टी नेता पार्वती रावलले गरेको भाषण सुनेँ ।

‘देवीदेवताको बासस्थान भएको देवघाटबाट बग्ने पवित्र नारायणी नदी....’ यसरी भाषण सुरु गरिन् उनले । अनि नेपालमा चितवन किन विशिष्ट छ भन्ने प्रस्ट पार्दै बीचमा थपिन्ः ‘त्यति मात्रै हैन, आज हाम्रो पार्टीका श्रद्धेय अध्यक्षको नेतृत्वमा अगाडि बढेको सरकारले रामको जन्मभूमि अयोध्याधाम घोषणा गरेर आज हिन्दुहरूको लागि चर्चाको विषय, आज संसारभरमा रहेका हिन्दुहरू चितवनको माडी राम जन्मभूमि आज हामी निर्माणको दिशामा बढेका छौँ । त्यसैले पनि चितवन हरेक हिसाबले चर्चामा छ ।’

दिनभर हरेकजसो नेताहरूले देखाएको सत्तामा पुग्ने हतारोपछि रावलको भाषणले प्रस्ट सन्देश दिन्थ्योः प्रतिस्पर्धीलाई परास्त गरेर सत्तामा पुग्ने भर्‍याङ 'रामको जन्मभूमि' अयोध्याधाम नै हो ।

उता भारतमा सर्वशक्तिमान बनेको मोदीसत्तालाई ठाडो चुनौती दिँदै धर्मभीरु किसानले गहन र मानवीय विचार दिँदै थिए । अनि यताचाहिँ सत्तामा जान उत्ताउलिएको ‘द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी’ पार्टीकी नेताले धर्मलाई राजनीतिसित मिसाउन हतारो गर्दै थिइन् ।

उता जपतप र पूजाआजा गरेर सात दशक बिताएका किसानहरूले मोदीका कृषि कानुनहरूविरुद्ध एक वर्ष कठोर सडक संघर्ष गरेर मोदीलाई झुकाउन सफल भएका थिए । पाँच सयभन्दा बढीले त्यस क्रममा ज्यान गुमाइसकेका थिए । उनीहरूलाई बदनाम गर्ने सत्ता संस्थापनको लाखौँ टेराबाइट बराबरको प्रोपागाण्डाको विष घुटुक्क निलेर उनीहरू आन्दोलनमा डटेका थिए । अनि कठोर संघर्षबिना जीवनका कुनै समस्या हल नहुने रहेछन् भन्ने पाठ सिक्दै र सिकाउँदै थिए ।

यता समाजवाद र साम्यवादको नारा लगाउनेहरूले आउने चुनावमा सत्ता पुग्ने छोटो भर्‍याङका रूपमा आडवाणी–मोदीको राम मन्दिरवाला मुद्दालाई भद्दा रूपमा नेपाल भित्र्याउँदै थिए । बास नहुने चेपाङ र अरू विपन्नहरूलाई लोप्पा ख्वाउँदै रातारात मूर्ति र सुनका जलाहारीका लागि अर्बौं रुपैयाँ खर्च गर्दै थिए र ११ किलो सुन तलमाथि पारेर आफैँलाई धनी बनाउँदै थिए । अनि लाजै नमानी भन्दै थिए: मन्दिर बनाएर धार्मिक पर्यटन चलाए नेपाल अर्को दिन समृद्ध भैहाल्छ, नेपाली सुखी भैहाल्छन् ।

अर्थात् दस्तावेज र नाममा मार्क्स र लेनिन भए पनि व्यवहारतः पार्टीले बोकेको विचारमा गोल्वाल्कर हाबी थिए ।

०००

मैले यो मन्थन गरेर लेखको पहिलो ड्राफ्ट सकेको के थिएँ, कहानीमा अर्को मोड आयो । देशभरबाट सर्वसम्मतिबाट चुनिएर आएका प्रतिनिधिले अब एमालेको नेतृत्व चुन्न पाउने छैनन् । तिनको बदला सर्वेसर्वा केपी ओलीले त्यो काम गर्नेछन् ।

जसरी उत्तर कोरियामा किम जोङ उनले त्यहाँको सत्तारुढ पार्टीका लागि नेतृत्व चयन गर्छन् । जसरी भारतमा आरएसएसले भाजपाको नेतृत्व चयन गर्छ । अनि जसरी स्टालिनले सोभियत रुसको कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व चयन गर्थे ।

मानिसबाट उठेर देवतुल्य भइसकेका ओली छँदाछँदै मानिसले नै नेतृत्व चुन्ने हो भने देवतुल्य नेतृत्व भएको फाइदै के ? शायद एमालेगणहरूले अहिले यसरी तर्क गरिरहेका छन् ।

०००

बौद्धिक जगत्‌लाई नेपालमा राम जन्मभूमिको मुद्दा ‘कम्युनिस्ट’ पार्टीले उठाएको ‘...लाई भन्दा देख्नेलाई लाज’ भनेजस्तो भएको छ । उसो त एमालेमै रहेका धेरै चेतनशील नागरिकलाई पनि सूचना प्रविधि युगको चुनावी एजेण्डा त्रेतायुगीन रामको कथित् जन्मभूमि बनेको चित्त बुझेको छैन ।

तर, एमालेको भाजपाकरण र ओलीको स्टालिनीकरण यति गहिरो भइसकेको छ कि मनका प्रश्न मनमै राखेर एमालेजनहरूले ओलीको स्तुतिगान गरिरहेका छन् । नपत्याए घनश्याम भुसाललाई सोध्नोस् ।

तर, महाधिवेशनका लागि ठूलो संख्यामा चितवनमा उत्रिएका एमालेजनले दुइटा कुरा ख्याल राखून् ।

एक, धर्म र आस्था नेपाली जनजीवनका अभिन्न पाटा हुन्, राजनीति हाम्रो समाज र राज्य सञ्चालनको नीति र माध्यम हो । दुवै आ-आफ्ना ठाउँमा उचित र आवश्यक छन् । तर, तिनको मिश्रण अनुचित, अनावश्यक मात्र हैन, विषाक्त हुन्छ । प्रमाण चाहिए आजको भारतीय समाज हेरे पुग्छ ।

एक (शायद निरक्षर) किसानले लखनउमा भनेझैँ धर्ममा आस्था हुनेले ईश्वरलाई हृदयमा सजाउँछ, त्यहीँ पूजा गर्छ, सदाचार र परोपकारको अभ्यास गर्छ, एउटा भवनमा राम, सीता र हनुमानका निर्जीव मूर्ति देखाउँदै तिनका छेउमा उभिएर मानिसहरूसित भोटको भिख माग्दैन । धार्मिक व्यक्तिले भोकालाई खाना ख्वाउँछ, उसको गाँस काटेर मन्दिरको गजुरमा सयौँ किलोको सुन लगेर थोपर्दैन । दशौँ किलो सुन पचाएर आफू धनी बन्दैन ।

दुई, मानिसको चेतना कहिलेकाहीँ ओझेल पर्छ तर टुङ्गिँदैन । भारतमा टीभी च्यानलका अर्नब गोस्वामीहरू, सामाजिक सञ्जालको आइटी सेल र ट्रोल आर्मीहरू अनि मैदानमा खटिने आरएसएसका लाखौँ ‘स्वयंसेवक’हरूको दशकौँ लामो प्रयासपछि पनि ती किसानका जस्ता आवाज निमिट्यान्न भएका छैनन् ।

उल्टै भाजपाको धार्मिक विद्वेष र ध्रुवीकरणको राजनीतिलाई सबै समुदायका किसानहरू मिलेर अहिले कठोर चुनौती दिइरहेका छन् । सर्वशक्तिमान बनेको भ्रम पालेका मोदी आज अपमानको विष पिएर कृषि कानुनहरू फिर्ता लिन बाध्य भएका छन् ।

त्यसैले मानिसको चेतना निस्तेज पारेर, उनीहरूलाई भुलभुलैयामा पारेर चुनाव जित्ने निश्चित छ भन्ने भ्रमबाट पनि एमाले दलका कमरेडहरू बाहिरिँदा राम्रै हुन्छ ।

नत्र भने कार्ल मार्क्सले भनेझैँ इतिहास दोहोरिने निश्चित छ । या त एमालेले भाजपालाई पछ्याउँदै धर्मको मुद्दा लिएर चुनाव जित्दा भारतको जस्तो त्रासदीका रूपमा । या त कम्युनिस्टको झण्डामुनि हनुमानका नाममा भोट माग्दा एमाले हारेर तमासाका रूपमा ।

यी दुवै अवस्था नआउने कुराको अहिले सौराहामा जम्मा भएका कमरेडहरूले सुनिश्चित गरुन् । मेरो शुभकामना ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर १२, २०७८ १२:३६