रोकिएका पुराना जर्नललाई पुन: प्रकाशन गर्दै सिनास, ब्युँतिएला त साख ?

A+ A A-

४ मंसिरमा परराष्ट्रमन्त्री नारायण खड्काले त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गत नेपाल तथा एसियाली अनुसन्धान केन्द्र (सिनास)ले प्रकाशित गरेको जर्नल विमोचन गरे । सिनासको जनक सभाकक्षमा आयोजित गोष्ठीमा विमोचन गरिएको उक्त जर्नल थियो– स्ट्र्याटेजिक स्टडिज सिरिज ।

३५ वर्षदेखि रोकिएको सो जर्नल पुन: प्रकाशित हुनु आफैँमा महत्त्वपूर्ण थियो । त्यसैले पनि मन्त्री खड्काले विमोचन गर्दै यसको निरन्तरताको कामना गरे । कार्यक्रममा मन्त्री खड्कासँगै पूर्वपरराष्ट्रमन्त्री प्रदीप ज्ञावालीदेखि माओवादी केन्द्रका विदेश विभाग उपप्रमुख राम कार्कीसम्म उपस्थित थिए ।

अंग्रेजी भाषामा रहेको उक्त जर्नल नेपाल–चीन सम्बन्धबारे केन्द्रित छ । जसमा राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीसँग चीन भ्रमण अवलोकनबारे अन्तर्वार्ता र चीनका राष्ट्रपति सी चिनफिङको नेपाल भ्रमण र कूटनीतिक सम्बन्धसम्बन्धी सामग्री छन् । नेपाल–चीन सम्बन्धमा अध्ययन अनुसन्धान गर्ने प्राध्यापकको लेखलाई यसभित्र स्थान दिइएको छ ।

चिनका तीन प्राध्यापकसहित नेपालका विज्ञहरू (आनन्द आदित्य, चन्द्र भट्ट, लालबाबु यादव, गौरवशमशेर थापा र श्वेता कार्की) को अनुसन्धानमूलक लेख जर्नलमा पढ्न पाइन्छ । साथै, सिनासका निर्देशक मृगेन्द्रबहादुर कार्कीले राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीसँग गरेको अन्तवार्ता यसमा समावेश छ ।

३५ वर्षपछि पुन : प्रकाशन गर्न थालिएको यस जर्नललाई वर्षको दुईपटक (६/६ महिनामा) निकाल्ने योजना बनाएको निर्देशक कार्कीले बताए । कार्कीका अनुसार जर्नलमा नेपालको विदेश नीति, कूटनीतिक सम्बन्ध, नेपाल र एसियामा देखिएको बदलिँदो विश्व राजनीतिको प्रभावलगायत विषयसँग सम्बन्धित लेख निरन्तर पढ्न पाइनेछन् ।

‘स्ट्र्याटेजिक स्टडिज सिरिज’को महत्त्व

‘स्ट्र्याटेजिक स्टडिज सिरिज’को प्रकाशन पहिलोपटक सन् १९८४ मा भएको थियो । सन् १९८६ सम्म आइपुग्दा यसको यात्रामा बिराम लाग्यो । १०औँ अंकबाट सिनासले उक्त जर्नललाई निरन्तरता दिन सकेन । र, ३५ वर्षपछि ११औँ अंकबाट यसको पुन: प्रकाशन थालिएको छ ।

सिनासले स्ट्र्याटेजिक स्टडिज सिरिज प्रकाशन गर्न थाल्दा शीतयुद्ध (१९७९–१९८५) चलिरहेको थियो । साथै, दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग संगठन (सार्क) गठनबारे सदस्य राष्ट्रबीच व्यापक छलफल पनि भइरहेका थिए ।

सोही समयमा सिनासका तत्कालीन कार्यकारी निर्देशक कुमार खड्गविक्रम शाहको नेतृत्वमा उक्त जर्नल प्रकाशित भयो । त्यसैले पनि विदेशी कूटनीतिज्ञ र प्राज्ञले समेत स्ट्र्याटेजिक स्टडिज सिरिजलाई विशेष अभिरुचिका साथ पढ्थे । नेपालका पञ्चायती शासकले पनि चासोका साथ हेरिरहेका हुन्थे, सिनास थिंक ट्यांक र यसका जर्नलहरूलाई ।

सुरुवाती चरणमा सिनासका जर्नलमा स्वदेशी तथा विदेशी विज्ञ प्राध्यापकहरूका अनुसन्धानमूलक लेखहरू छापिन्थे । नेपालको राष्ट्रिय हित, परराष्ट्र नीति र वैदेशिक मामिलाजस्ता विषयले जर्नलमा प्राथमिकता पाउँथे । राज्य सञ्चालनको तहमा बसेकालाई परराष्ट्रसम्बन्धी विविध विषयमा सल्लाहसुझाव दिने काम गर्थ्यो, सिनासले ।

भारतका तत्कालीन प्रधानमन्त्री राजीव गान्धी, पाकिस्तानी राष्ट्रपति जिया उलहक र अमेरिकी विदेशमन्त्री हेनरी किसिन्जरसम्मका अन्तर्वावार्ताले उक्त जर्नलमा स्थान पाए । त्यसैले पनि ‘स्ट्र्याटेजिक स्टडिज सिरिज’को पुन: प्रकाशन हुनुलाई विशेष महत्त्वका साथ हेरिएको छ ।

ब्युँतिएला त सिनासको साख ?

सिनासका निर्देशक मृगेन्द्रबहादुर कार्कीका अनुसार यसको इतिहासलाई तीन कालमा छुट्याएर हेर्दा खस्कँदो साखको ‘ग्राफ’ स्पष्ट बुझ्न सकिन्छ । त्यो हो– वि.स. २०४६ सालअघि, २०४६ सालपछि र १० वर्षे जनयुद्धयताको सिनास ।

२०४६ सालअघि एसियाका ‘टप थ्री’ थिंक ट्यांकमा गनिन्थ्यो, सिनास । त्यसबेला प्रकाशित सिनासका जर्नल आज पनि विदेशका प्रतिष्ठित विश्वविद्यालयको पुस्तकालयमा ‘रिफ्रेन्स’को रूपमा राखिएको पाइने कार्कीले बताए । तर, अहिले भने सिनासको प्रगतिको ‘ग्राफ’ ओरालोलाग्दो छ । ६७औँ स्थानमा सीमित बनेको छ, सिनास ।

‘त्यसबेलाका ‘स्ट्र्याटेजिक स्टडिज सिरिज’, ‘सिनास फोरम’, ‘कन्ट्रिब्युसन टु नेप्लिज स्टडिज’ जस्ता जर्नल आज पनि विदेशका विश्वविद्यालयमा भेटिन्छन्’, कार्की भन्छन्, ‘विश्वविद्यालयका ‘साउथ एसिया सेक्सन’, ‘एसिया सेक्सन’मा सिनासका जर्नल ‘रिफ्रेन्स म्याटेरियलका’ रूपमा छन् । ‘कन्ट्रिब्युसन टु नेप्लिज स्टडिज’ त अफ्रिकाबाहेक संसारका अधिकांश देशका पुस्तकालयमा भेटिन्छन् ।’

२०४६ सालपछि भने सिनास राजनीतिक खिचातानीको सिकार बन्यो । त्यसपछि शक्तिशाली मान्छेका आफन्तले विभिन्न एनजीओ, आईएनजीओ खोलेर ज्ञान उत्पादन गर्न थालेपछि राज्यको आँखाबाट सिनास टाढिएको कार्कीको भनाइ छ । शक्तिशाली मान्छेले आफैँले संस्था खोल्न थालेपछि राज्यले सरकारी थिंक ट्यांकलाई बेवास्ता गरेको कार्कीले बताए ।

यद्यपि आफ्नो कार्यकालमा पुराना जर्नललाई पुन: जीवन दिँदै अध्ययन अनुसन्धानको कामलाई थप अघि बढाउने प्रयत्न गरिरहेको कार्कीले बताए । ‘पेन किन्ने पैसा पनि नभएको सिनासमा कम्तीमा आन्तरिक स्रोत जुटाएको छु । विशेष महत्त्व बोकेका पुराना जर्नललाई निरन्तरता दिन थप पहल गर्दैछु’, उनले भने, ‘गर्ने हामीले नै हो । सबैले व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा माथि उठेर काम गर्ने हो भने यस्ता संस्थाको गरिमामय साख फर्काउन समय लाग्दैन ।’

भारतको सिकोले जन्माएको सिनास

भारत सरकारले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धबारे अध्ययन गर्न ‘इन्डोलोजी’ संस्था बनायो । यो कुरा तत्कालीन राजा महेन्द्रको नजरमा पर्‍यो । उनकै पहलमा भारतको सिको गर्दै सन् १९६६ मा ‘नेपालोलोजी’ भन्ने संस्था खोलियो । सोही संस्था सन् १९७२ मा इन्स्टिच्युट अफ नेपाल एन्ड एसियन स्टडिज (इनास) मा परिमार्जित भयो । र, सन् १९७७ बाट थिंक ट्यांक ‘सिनास’को रूपमा चिनिन थाल्यो ।

भारतको सिकोले जन्माएको यस संस्थाले नाम परिवर्तनसँगै राज्यलाई विभिन्न कालखण्डमा उल्लेख्य योगदान पुर्‍यायो । विशेषत: विदेश, भूगोल, राष्ट्रिय एकता, कला, संस्कृति र भाषाको अध्ययन अनुसन्धान गरेर राज्यलाई आवश्यक सुझाव दिने काम सिनासले गर्थ्यो ।

यसका साथै ‘नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध कस्तो हुनुपर्छ ? छिमेकी देशले नेपालबारे कस्तो नीति लिएका छन् ? नेपालले कस्तो रणनीति अपनाउनुपर्छ ?’ जस्ता विषय पनि सिनासको अध्ययन क्षेत्रभित्र पर्थे ।

हुन त सिनासले अहिले पनि त्यस्तै क्षेत्रभित्र रहेर काम गर्नुपर्ने हो । तर, विविध कारणले गर्दा यसले आफ्नो गतिलाई तीव्रता दिएको पाइँदैन । यद्यपि, डा. मृगेन्द्रबहादुर कार्कीको कार्यकालमा भने यसले पुराना जर्नलहरूलाई पुन: जीवन दिने प्रयत्न गरेको पाइन्छ । ‘स्ट्र्याटेजिक स्टडिज सिरिज’ त्यसैको एउटा उदाहरण हो ।

यो पनि...