तेस्रो लिङ्गीलाई अस्पतालको गेटबाटै सास्ती, स्वास्थ्यकर्मीले गर्छन् तुकबेतुकका प्रश्न

तेस्रो लिङ्गीलाई अस्पतालको गेटबाटै सास्ती, स्वास्थ्यकर्मीले गर्छन् तुकबेतुकका प्रश्न

A+ A A-

चार वर्षअघिको कुरा हो । पारलिङ्गी पुरुष एलिनमान भण्डारीले आफूलाई महिलाको शरीरमा बन्दी भएजस्तो महसुस गर्न थालेपछि पाठेघर निकाल्ने निर्णय गरे ।

त्यसपछि एलिनमान पाठेघरको शल्यक्रिया गर्न महाराजगञ्जस्थित टिचिङ अस्पताल पुगे । तर अस्पतालको निर्देशिकाअनुसार कुनै पनि गम्भीर रोग नलागेको खण्डमा पाठेघर यत्तिकै निकाल्न नमिल्ने जवाफ पाए । आफ्नाे आवश्यकता पूरा गर्न सिफारिसपत्रसहित उनी फेरि स्वास्थ्य मन्त्रालय धाए ।

मन्त्रालयले यस्तो ‘समस्या’ पहिलोपटक आएको भन्दै एलिनलाई तीन महिना यत्तिकै झुलाइदियो । पाठेघर निकाल्ने सोचसहित ‘स्टेरोइड हर्मोन’ समेत लिन थालिसकेका भण्डारीलाई समयमै शल्यक्रिया नहुँदा तल्लो पेट दुख्ने समस्या देखिन थालिसकेको थियो ।

मन्त्रालयको सहमतिको पर्खाइमा उनले थप एक महिना खर्चिए । तर कुनै उत्तर आएन । अन्ततः उपत्यकाको एक निजी अस्पतालबाट महँगो रकम खर्चिएर उनले पाठेघर निकाले ।

पाठेघरको शल्यक्रिया गरेको एक वर्ष पनि नबित्दै एलिनले पुनः स्तनको सर्जरी गराउन सरकारी अस्पतालमा प्रयास गरे । तर, फेरि पनि मन्त्रालयको सोही निर्देशिकाअनुसार शल्यक्रिया गर्न नमिल्ने बताइएपछि महँगो शुल्क तिरेर पुनः निजी अस्पतालमा नै उनले स्तनको सर्जरी गराए ।

आफ्नो यौनिकताका आधारमा स्वास्थ्य अधिकार र सेवा उपभोग गर्न खोज्दा उपचारको सट्टा उपहासको पात्र बन्न पुगेको एलिन बताउँछन् । स्वास्थ्य सेवाको नाममा यसरी रित्तो हात फर्किनुपर्दा बारम्बार आत्मसम्मानमा चोट पुगेको महसुस गर्ने एलिन मात्र छैनन् । नेपालको समग्र स्वास्थ्य सेवा प्रणाली नै तेस्रो लिङ्गीमैत्री हुन नसकेको सम्बन्धितहरूकाे साझा अनुभव छ ।

अस्पताल छिरेदेखि नै समस्या

उपचारका क्रममा अस्पतालको रजिस्ट्रेसनदेखि नै समस्या भोग्ने गरेको पारलिङ्गी महिला समाइरा श्रेष्ठको भनाइ छ । एक वर्षअघिको घटना हो, अस्पतालको रजिस्ट्रेसन कार्डमा ‘महिला’ र ‘पुरुष’मा आफ्नो परिचय नभेटेपछि समाइराले ‘अदर्स’ नामको छुट्टै घेरा बनाएर टिक लगाइन् । 'सो कार्ड हेरेपछि अस्पतालका डाक्टर–नर्स सबै छक्क परेर मलाई एकटकले हेरे,' उनी भन्छिन् ।

अस्पताल जाँदा, ओपीडी लाइनमा कुर्दा तेस्रो लिङ्गी भएकै कारण अघोषित विभेद महसुस गर्न पुगेको समाइरा बताउँछिन् । त्यति मात्रै होइन, उपचारका क्रममा डाक्टरसँग आफ्ना समस्या लिएर जँचाउन जाँदा ठूलो युद्ध नै जितेजस्तो अनुभव गर्ने गरेको पारलिङ्गी महिला रुक्सना कपालीको भनाइ छ । उनी भन्छिन्, ‘यौन र यौनिकतासँग सम्बिन्धत समस्या लिएर डाक्टरकोमा गइएको हुन्छ, तर अस्पतालमा कुनै गोपनीयता नै हुँदैन । सबैले सबैलाई सुनिरहेका हुन्छन् ।’

अरु त अरु, अस्पतालमा समेत यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यकमैत्री शौचालय नहुँदा समस्या भोग्ने गरेको याैनिक अल्पसंख्यकहरूकाे अधिकारबारे काम गरिरहेकाे संस्था मितिनी नेपालकी कार्यकारी निर्देशक सरिता केसी बताउँछिन् ।

यसरी अस्पताल हाताभित्र पनि उपचारका क्रममा हेराइ, बोलीचालीबाट आपत्ति जनाउनुपर्ने गरी लज्जित हुन बाध्य भएकाे अधिकांश तेस्रो लिङ्गीको भनाइ छ । उनीहरू भन्छन्, ‘चिकित्सक मात्रै होइन, समग्र अस्पताल प्रशासन नै तेस्रो लिङ्गीमैत्री छैनन् ।’

पारलैङ्गिक महिला समाइरा श्रेष्ठ ।

पारलैङ्गिक महिलालाई थप सकस

पारलिङ्गी हो भन्ने थाहा पाएपछि पनि स्वास्थ्यकर्मीले तुकबेतुकका प्रश्न सोध्ने गरेको पारलिङ्गी महिला निलम पौडेलको गुनासो छ । ‘हामीले हाम्रो यौनजीवन र प्रजनन् स्वास्थ्यबारे बुझ्ने भनेकै डाक्टरसँग हो । तर, डाक्टरहरू नै हामीसँग सहज हुँदैनन्’, उनी भन्छिन् ।

नेपालमा राम्रो परामर्श दिने स्वास्थ्य प्रणाली नभएकाले वर्षमा दुई पटक उपचारका लागि बैंकक धाउन बाध्य भएको उनी बताउँछिन् । त्यसो त नेपालको स्वास्थ्य सेवा प्रणाली तेस्रो लिङ्गीमैत्री नभएको कोभिड–१९ कोरोनाले थप प्रस्ट्याइदियाे । लकडाउन अवधिमा मात्रै यस समुदायका लगभग २० जनाले आत्महत्या गरेको तथ्यांक मितिनी नेपालसँग छ । यस्ता व्यक्तिहरूका लागि आवश्यक पर्ने हर्मोनको औषधिलाई अत्यावश्यक औषधिका रूपमा सामेल नगरिएको र स्वास्थ्य समस्या लिएर अस्पताल जाँदा स्वास्थ्यकर्मीहरूबाट विभेदपूर्ण व्यवहार सामना गर्नुपरेको निलम बताउँछिन् ।

‘हर्मोन पिल्स सहजै उपलब्ध नहुँदा (हर्मोनल) थेरापि गराइरहेका पारलिङ्गीहरूले कोभिडकालमा आफ्नो यौनिकताविपरीतको शरीरमा मुस्किलले जीवनयापन गर्नुपरेको थियो’, निलम भन्छिन्, ‘पारलिङ्गी महिलालाई थप गाह्रो छ । उनीहरूले खाने पिल्स बैंककबाटै मगाउनुपर्छ । लकडाउनमा हर्मोनको अभाव भएपछि कति ट्रान्स महिलाहरूमा समस्या देखिएको थियो । जिउ गल्ने, हड्डी दुख्ने, यस्तो खालको असर देखिएको थियो ।’

समाइराले त औषधि नै खान बन्द गरिदिएकी थिइन् । ‘सहज रूपमा नपाएपछि मलाई केही समय गाह्रो पनि भयो । आफ्नो यौनिकताविपरीत पुरुषको स्वभावसमेत देखिन थाल्यो,' उनी भन्छिन्, 'मुड छिनछिनमा परिवर्तन हुने, शारीरिक, मानसिक रूपले मात्रै होइन, भावनात्मक रूपमा पनि ममा पुरुषपन हावी भइरहेको थियो ।’ तर कोभिडका कारण यौनिकताभन्दा महत्त्वपूर्ण बाँच्नु भएकाले त्यसबखत आफू राहत वितरणमा लागिपरेको समाइरा बताउँछिन् ।

पारलिङ्गीहरूले सेवन गर्ने हर्मोनल पिल्स हाल उपत्यकाका केवल दुईवटा फार्मेसीमा उपलब्ध भएको एलिन बताउँछन् ।

पारलिङ्गी महिला निलम पौडेल ।

‘अस्पताल प्रशासन नै मैत्रीपूर्ण हुनुपर्छ’

नेपालको संविधानले यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसंख्यक व्यक्तिहरूको अधिकारलाई विभिन्न धाराहरूमा अङ्गीकार गरेको छ । जसअनुसार धारा ४२ मा सामाजिक न्यायको अधिकार छ । तर, नेपालको समग्र स्वास्थ्य सेवा प्रणाली भने मैत्रीपूर्ण नहुँदा विभेद महसुस गर्नुपरेको उनीहरूको अनुभव छ ।

यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकहरूका लागि स्वास्थ्यकर्मी मात्रै नभएर समग्र अस्पतालका प्रशासन एवम् सेवासुविधा नै मैत्रीपूर्ण हुनुपर्ने उनीहरूको माग छ । एलिन भन्छन्, ‘अमैत्री व्यवहार भएको खण्डमा रिपोर्ट गर्ने संयन्त्र पनि हुनुपर्छ ।’

आमअल्पसंख्यकको पहुँचमा स्वास्थ्य सेवा नभएकै कारण कतिपयले मानसिक तनाव झेल्न बाध्य भएकाले नेपालमा तेस्रो लिङ्गीमैत्री मेडिकल गाइडलाइन्स हुनुपर्ने उनीहरूको तर्क छ । यसका लागि स्वास्थ्यकर्मी मात्रै नभएर अस्पताल प्रशासनका समग्र संरचनागत तहलाई नै अभिमुखीकरण गर्नुपर्ने उनीहरू बताउँछन् ।

नीतिबाटै आवश्यक परिवर्तन

यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसंख्यकहरूमा पर्न गएको यस प्रकारको विभेद मनन गर्दै नेपाल कार्डियो अस्पताल र मेडिसिटी अस्पतालले रजिस्ट्रेसन कार्डदेखि नै उनीहरूको पहिचान खुलाउने गरी कार्ड बनाएका छन् ।

हालै मात्र बेलायतले पनि तेस्रो लिङ्गीमैत्री मेडिकल गाइडलाइन्स बनाएको छ । तेस्रो लिङ्गीको उपचार गर्न स्वास्थ्यकर्मीले जान्नैपर्ने प्रक्रिया र टिप्स उक्त गाइडलाइनमा उल्लेख गरिएको छ । यौनिक तथा लैंगिक अल्पसंख्यकहरूका लागि अस्पतालको तर्फबाट मात्रै नभएर नीतिगत तहबाटै मैत्रीपूर्ण व्यवहार हुनुपर्ने उनीहरूको भनाइ छ ।

आधारभूत स्वास्थ्य सेवामा नै संघर्ष गरिरहेको अवस्थामा तेस्रो लिङ्गीका लागि भनेर छुट्टै नीति अवलम्बन गर्न नसकेको स्वास्थ्य मन्त्रालयका प्रवक्ता डा. कृष्ण पौडेल पनि स्वीकार्छन् । भन्छन्, ‘सरकारी अस्पतालमा लोड धेरै हुन्छ । कुर्नको विकल्प छैन, अहिलेलाई ।’ उपचारका क्रममा भने नेपालका सरकारी अस्पतालमा रोकतोक नभएको उनी बताउँछन् ।

(नाेटः याे स्टाेरीकाे हेडलाइन र बीचका केही अंश परिमार्जन गरिएकाे)

प्रकाशित मिति: बुधबार, मंसिर ८, २०७८ ११:४३