विद्राेहका शालीन कविता, जाे आन्दोलनका मुख्य हतियार बने

A+ A A-

भारतीय कमेडियन वीर दासले संयुक्त राज्य अमेरिकाको केनडी सेन्टरमा ‘टु इन्डिया’ (दुई भारत) कविता सुनाएसँगै भारतवासीहरू अहिले कविताको पक्ष र विपक्षमा बाँडिएका छन् ।

भारत मात्र नभई समग्र दक्षिण एसियाकै सामाजिक संरचनाभित्र गढेको ‘विरोधाभास’ देखाउने दासको कविता हाम्रो सामाजिक अन्तरविरोधको सचित्र वर्णन हो । एकातिर हालै सीमान्तकृत समुदायमाथि राज्यको दमन देखाउने ‘जय भीम’को प्रशंसा गरिरहेको छ भने अर्कातिर त्यही राज्यको दोहोरो चरित्र देखाउने कविताको भने विरोध भइरहेको छ ।

‘मैं उस भारत से आता हूँ
जहाँ हम दिन में औरतों की पूजा करते हैं
और रात में उनका गैंगरेप हो जाता है ।

०००

मैं उस भारत से आता हूँ
जहाँ हम ट्विटर पर बाँलिवुड को लेकर बट जाते हैं
लेकिन थियेटर के अंधेरों में
बाँलिवुड के कारण एक होते हैंमैं उस भारत से आता हूँ ।

०००

जहाँ हम शाकाहारी होने में गर्व महसुस करते हैं
लेकिन उन्हीं किसानों को कुचल देते हैं
जो ये सब्जियां उगाते हैं
मैं उस भारत से आता हूँ

०००

मैं उस भारत से आता हूँ
जो चुप नहीं बैठेगा
मैं उस भारत से आता हूँ
जो बोलेगा भी नहीं..... ।’

पछिल्ला वर्ष भारतीय समाजमा कविताले बहस सिर्जना मात्र गरेको छैन, सत्ताको चरमचोटिविरुद्धको आन्दोलनमा बलियो हतियारका रूपमा पनि कविता उभिएको छ । घरभित्र बसेर सामाजिक सञ्जालमा घोत्लिइरहेकाहरूलाई कविताले घिसारेर सडकमा ल्याएको छ । सत्ताका अमानवीय हर्कतविरुद्ध मुट्ठी उचाल्न बाध्य पनि बनायो, कविताले ।

कट्टर हिन्दुवादी विचारधारासहित सत्तामा उदाएका नरेन्द्र दामोदरदास मोदी प्रधानमन्त्रीका रूपमा दोस्रो पटक चुनिएसँगै भारतका हिन्दुइतरका अल्पसंख्यक समुदाय, लि‌ङ्ग, जाति, भाषाका मानिसमाथि अत्याचारको शृंखला बढ्दै गयो ।

कानुन, नीति र राज्य संरक्षित हिंसाले असह्य भएपछि आन्दोलित छन् भारतका अल्पसंख्यकहरू । उनीहरू आन्दोलित हुनुपर्ने धेरै कारण थिए, छन् । तीमध्ये प्रमुख कारण बनेर आए, नागरिकतासम्बन्धी कानुन र हालै मात्र मोदीले फिर्ता लिएको कृषि कानुन् ।

यसबाहेक मुस्लिम, अल्पसंख्यकमाथि हुने राज्य संरक्षित अपराध र हिंसा मोदीको उदयसँगै उकालो लागेका छन् । संसारकै ठूलो लोकतन्त्रमा मानिसहरू आफूलाई असुरक्षित महसुस गरिरहेका छन् ।

राज्यले जानाजान च्याप्न खोजेका, मार्न खोजेकाहरूको सहारा बनेर आउँछन् केही कविता । लोकतन्त्र र संविधानको प्रत्याभूतिका लागि सडकमा ओर्लिएका असंख्य भारतवासी आफ्ना आवाज कवितामार्फत व्यक्त गर्छन् । चर्का नारा र ढुंगामुढाको सट्टा कविताका चोटिला शब्द प्रहार गर्छन् ।

सडक आन्दोलन र विद्रोहमा कविताको उपस्थिति शून्यप्राय: हुँदै जाँदा कविहरूलाई उद्वेलित बनाउने कविता ‘मेरो कवि दोस्त’ लेखे, रामनिक सिहंले र गाए अभिनेता नवाजुद्दिन सिद्धुकीले:

‘मेरे कवि दोस्त वख्त आ गया है
कि कविता मंडलियों और जत्थों से
आजाद होकर बीच सडक पर धरना दे......।’

समयको नाडी छाम्न नसक्ने कविता र मानवीय जीवनको मूल्यबोध गर्न नसक्ने कविका कारण कविताको मूल्य कमजोर भएको भन्दै रामनिकले कवितामार्फत आग्रह गरे –जीवनका आधारभूत मूल्य कमजोर भइरहेको समयमा कविताले जीवनको मूल्य पुनःस्थापित गर्नुपर्छ ।

'कविताको काम ताली बटुल्नु मात्र होइन, अब कविताले नाराको स्थान लिनुपर्छ, स्वप्न लोकमा रमाइरहेकाहरूलाई यथार्थको ऐना देखाउने काम गर्नुपर्छ कविताले' भन्दै नवाजले रामनिकको कवितामा स्वर भरे ।

लोकतन्त्रमा कविताले सवाल गर्नुपर्छ, सत्यको पहरेदार बन्नुपर्छ भन्दै रामनिकले आफ्नो समयका कविलाई झकझक्याए ।

कवितालाई शक्तिशाली टाइम बमका रूपमा अर्थ्याउँदै नवाजले रामनिकको कविता गाए ।

‘वख्त आगया कि कविता पन्नो से आजाद होकर
लाइब्रेरी के सेल्फों से गिरकर
लडखडाती हुई दिवारे फाँदकर
बीच सडक पर धर्ना दे..........।’

नवाजले यो कविता गाएको करिब दुई वर्षपछि भारतीय सडकमा राज्यले गरेको हिंसाको पर्दाफास गर्दै न्याय र मानवीयताको बुलन्द आवाज बोकेर अमिर आजिजको कविता ‘सब याद रख्खा जाएगा !’ सडकमा ओर्लियो ।

नागरिकता र कृषि कानुनको विरोधमा ओर्लिएका विद्यार्थी, किसान र आमजनतामाथि मोदी सरकारले गरेको अत्याचारको विरोधमा गाइएको यो कविताले मौनताको लामो सुरुङमा शब्दको उज्यालो छर्‍यो । एउटै कविताले राज्यको होसहवास उडाउन सक्छ भन्ने स्थापित गर्‍यो ।

अन्तिम सास रहुञ्जेलसम्म पनि न्यायका लागि लडिरहने प्रण गर्दै अजिजले सार्वजनिक मञ्चमा पहिलोपटक प्रेम दिवसको दिन ‘सबकुछ याद रख्खा जाएगा !’ सुनाएका थिए । त्यसैले त कविताको सुरुवात नै यसरी हुन्छ:

‘सब याद रखा जाएगा, सबकुछ याद रखा जाएगा
तुम्हारी लाठियों और गोलियों से जो कत्ल हुए हैं
मेरे यार सब, उनकी याद में दिलों को बरबाद रखा जाएगा
सब याद रखा जाएगा.......।’

यो कविता वाचन गरिरहँदा अजिज आफ्नो मुटुमा ढक, ढक हुनेगरी मुड्की बजार्छन् र भन्छन्, ‘तुम काला कमल लिखो, हम लाल गुलाब लिखेगें.........।’

स्मरण रहोस्, भारतको सत्तारुढ दल भारतीय जनता पार्टीको चुनाव चिह्न हो कमल । र, गुलाफ प्रेमको प्रतीक हो, रातो क्रान्तिको ।

यो कविता भारतका सडकमा न्याय माग्दै ओर्लिएकाहरूको मन्त्रजस्तै बन्यो । भारतमा मात्र होइन, युरोपसम्म पुग्यो यो क्रान्तिकारी कविता । विश्वविख्यात सांगीतिक समूह पिंक फ्लोएडका गायक तथा कवि रोजर वाटरले लण्डनमा यो कविता वाचन गरेर भारतमा भइरहेको नागरिकता कानुनविरोधी आन्दोलनमा समर्थन जनाए ।

आन्दोलनको शक्ति बन्छन् कविता, गीत । आन्दोलनमा प्राण भर्छन् रचनाहरू । न्यायको आवाज उठाउन ढुंगामुढा र टायर बालिरहनुपर्दैन । हजारौँ राउण्ड बुलेट, सयौँ सेल अश्रु ग्यासलाई पनि निस्तेज पार्न सक्छ भन्ने सशक्त उदाहरण हो कमेडियन तथा लेखक वरुण ग्रोभरको कविता ‘हम कागज नहि दिखाएगें ।’

भारतवासीले नागरिकता कानुनअन्तर्गत आफू भारतीय भएको कागजात देखाउनुपर्ने उर्दी गरिरहेको मोदी सरकारलाई ग्रोभरले काव्यात्मक जवाफ फर्काए ।

‘तानाशाह आके जाएगें
हम कागज नही दिखाएगें
तुम आँशु ग्यास उछालेंगे
तुम जहर कि चाय उभालोगें
हम प्यार कि सक्कर घोल के गट गट गट पि जाएगें
लेकिन हम कागज नही दिखाएगें........।’

नागरिकता कानुनको विरोध गर्दै साहिन बागमा भारतवासीले हबिब जालिबको ‘दस्तुर’ कविता गाए । फैज अहमद फैजको ‘हम देखेगें’ कवितालाई आफ्नो आन्दोलनको शक्ति बनाए । राज्यको विभेदकारी कानुन र नीतिविरुद्ध मानिसलाई जागरुक बनाउन कविता गाइयो ।

भारतका कुनाकाप्चादेखि पैदलयात्रा गर्दै दिल्ली पुगेका किसानले आ–आफ्नो भाषामा हौसलाका गीत गाए । जामिया मिलिया विश्वविद्यालय । अलिगढ मुस्लिम विश्वविद्यालय र जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालयमा समेत राज्य संरक्षित आक्रमण भयो । कृषि कानुन फिर्ता लिनुपर्ने माग गर्दै सडकमा ओर्लेका किसानमाथि गोली चलाइयो । सडकमा खाल्टो पारेर किसानलाई रोक्ने प्रयास गर्‍यो मोदी सरकारले ।

तर, राज्यले यति धेरै हिंसात्मक आक्रमण गर्दा पनि संविधान, लोकतन्त्र र न्यायको पक्षमा उभिएका यी तमाम नागरिकले गाएका गीतमा प्रेम थियो । यी सबैले एकै स्वरमा वाचेका कवितामा राज्यलाई प्रश्न थिए । देशवासीप्रति सद्भाव थियो । न्याय र समानताको पक्षमा विद्रोहको आगो ओकल्ने यी कविता/गीतमा प्रेमको भाषा र लय मिसिएको छ । त्यसैले त यिनको पक्ष र विपक्षमा उभिन्छन् मानिसहरू ।

नेपालमा श्रवण मुकारुङको कविता ‘बिसे नगर्चीको बयान’ ०६२/०६३ को जनआन्दोलनको मुख्य हतियार बनेको थियो । माओवादीको सशस्त्र संघर्षका दौरान पनि प्रशस्तै कविता, गीतहरू संघर्षका लागि ऊर्जा बनेका थिए ।

मधेस आन्दोलनका क्रममा काठमाडौंको ‘पहाडिया राष्ट्रवाद’ले मधेसलाई नेपाली मान्न इन्कार गरेपछि आन्दोलनरत मधेसले सिंहदरबारअगाडि ‘धोती लगाउँदैमा मलाई नेपाली होइन भन्न कहाँ पाइन्छ ?’ भन्दै प्यारोडी गीतमार्फत प्रश्न गरेकाे थियाे । पञ्चायतकालीन समयमा राल्फा समूहले यस्तै गीत गाएर नागरिकलाई जागरुक बनाउने अभियान चलाएको थियो ।

हालसालै प्रतिरोध समूहले ‘ओ बागमती !’ गीत गाउन सुरु गरेको छ । गायक तथा संगीतकार अञ्जानबाबु, कवि शकुन्तला जोशी तथा युवा नेतृ अनिता पण्डितलगायतले भारतीय कवि, गायक भूपेन हजारिकाको ‘गंगा बहती हो क्यू !’ को नेपाली भर्सन गाउन सुरु गरेका छन् ।

मुलुकमा तमाम बेथिति, विसंगति, अन्याय, दुःख, पीडाको प्रश्न बागमतीमार्फत राज्यलाई सोधिएको यो गीतको मूल रूपमा गंगालाई प्रश्न गरिन्छ ।

राज्य संरक्षित ‘मोब लिन्चिङ’का कारण संसारकै ठूलो लोकतन्त्र भनिने भारतको लोकतन्त्रमाथि बेलाबेला सवाल उठ्छ । फरक आस्था र धर्मकै कारण सडकमा खुल्लम, खुल्ला मान्छे मार्ने यो हिंसात्मक अभ्यासमाथि कटाक्ष गर्दै भारतका युवा कवि नवीन चौरेले ‘वास्तविक कानुन’ कविता लेखे ।

सन् २०१९ मा उनले एनडीटीभीको प्राइम टाइम कार्यक्रममा कविता सुनाउँदा कार्यक्रम सञ्चालिका नगमा शहरका आँखा आँसुले टिलपिल भए । उनको यो कविता सामाजिक सञ्जालमा चर्चाको विषय बनेको थियो ।

केही कविता, रचनाले मानिसको मन छुन्छन् । मान्छेलाई भित्रैदेखि हल्लाउँछन् । कता, कता घोच्छन् चारुल भारद्धवा र विनय महाजनको गीतजस्तै प्रश्न गर्छन:

‘मेरे सपनो को मेरे सपनो को जानने का हक रे
क्यों सदियों से टुट रहे है
इन्हें सजने का नाम नहीं
क्यों सदियों से टुट रहे है
इन्हें सजने का नाम नहीं.......।’

यी कविताले दुःख र दर्दका कथा मात्र बयान गर्दैनन् । राज्य सिर्जित दुःख र दर्दबाट मुक्ति पाउन संघर्ष गर्ने हौसला दिन्छन् । र, सवाल गर्न सिकाउँछन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर ६, २०७८ २१:२५