आमाहरूको ‘प्रेरणा’: जहाँ छोरी–नातिनीसँगै पढ्छन् आमा–हजुरआमाहरू (भिडियोसहित)

आमाहरूको ‘प्रेरणा’: जहाँ छोरी–नातिनीसँगै पढ्छन् आमा–हजुरआमाहरू (भिडियोसहित)

१० कक्षामा अध्ययनरत ५३ वर्षीया सरिता पौडेल ।

A+ A A-

‘दिमागलाई जति उध्यायो त्यति तेजिलो हुने रहेछ । बुढापाकाको दिमागले टिप्दैन भन्थे । तर, नउध्याएर पो दिमाग बुढो भएको रहेछ । उमेरले बुढो भए पनि पढाइले मनमा ऊर्जा आउँदो रहेछ’, ललितपुरको सातदोबाटोस्थित प्रेरणा माध्यमिक विद्यालयको कक्षा १ मा अध्ययनरत ५० वर्षीया गोमा गौतमले आफ्नो अनुभव सुनाइन् ।

उनी गत वर्ष १ कक्षामा भर्ना भएकी थिइन् । तर, कोभिड-१९ बाधक बन्यो । स्कुल आउन पाइनन् । १८ दिन भयो विद्यालय खुलेको । अहिले उनी नियमित कक्षामा आउँछिन् । छोटो समयमा नै उनले आफूमा धेरै परिवर्तनको महसुस गरेकी छन् । भन्छिन्, ‘पहिले जे सामान जहाँ राखे पनि बिर्सने बानी थियो । अहिले त सम्झन्छु’, हाँसोसहित उनले थपिन्, ‘दिमागलाई उध्याएर हो नि ।’

७० वर्ष पुगेका हजुरआमाहरू पनि विद्यालयमै थिए । गोमाले भनेझैँ पढ्न आएका आमा-हजुरआमाहरूका इन्द्रीय ओइलाउँदै थिए । शरीरका छाला कुलेसो परेका थिए । यसले बुढ्यौलीपनको प्रतीत गर्थ्यो । तर, हातका औँलामा च्यापिएका कलमहरूले कुलोमा बहेको पानीझैँ कापीमा अक्षरहरू दौडाइरहेका थिए, आमा-हजुरआमाहरूले । सर/मिसले भनिसक्दा उनीहरूले कापीमा तुरून्तै टिपोट गरिसक्थे ।

‘यो उमेरमा विद्यालयसम्म के कुराले ल्यायो नि ?’, गोमालाई सोध्यौँ ।

‘पढाइको भोक र तिर्खाले’, उनले छिनमै उत्तर दिइन् ।

‘सानोमा पढ्न पाइएन’, उनले थपिन् ।

‘कारण नि ?’

‘रामेछापमा घाँस, दाउरा, खेतीपाती, चुलोचौकोमा समय बित्यो । छोरीलाई पढाउने चलन थिएन । छोरी त अर्काको घरमा जाने जात हो भन्थे’, उनी भन्छिन् । आज पनि घरको काम भ्याएर उनी पढ्न विद्यालय आएकी हुन् । अरूभन्दा १ घण्टापहिले नै उनी विद्यालय आइपुग्छिन्, छिटो आएर नजानेको कुरा सिक्न । दिउँसो १२ बजेदेखि उनको कक्षा सुरु हुन्छ । तर, उनी ११ बजे नै विद्यालय टेक्छिन् ।

पहिले अक्षर मात्र चिन्न पाए हुन्थ्यो भन्ने सोच्थिन्, उनी । अहिले धेरै कुरा सिक्न र जान्न उत्सुक छिन् । भन्छिन्, ‘मोबाइल नम्बर पनि आफैँ भन्न नसक्ने । तपाईंको मोबाइलमा डायल गर्नुस्, मेरो नम्बर आउँछ भन्नुपर्थ्यो’, पहिले र अहिलेको आफ्नै जीवन तुलना गर्छिन्, ‘अब आफैँ भन्न सक्छु । पढेपछि कसैलाई अह्राउनुपर्दैन ।’

त्यसो त उनी १ घण्टा हिँडेर विद्यालय आइपुग्छिन् । ‘बिहानको काम सकेर इमाडोलदेखि हिँड्दै आउँछु । आइपुग्न १ घण्टा लाग्छ’, उनलाई थकानको महसुस हुँदैन ।

दिउँसो कक्षा सकिएपछि पनि कोठामा जाने छुट छैन, गोमालाई । पढाइ सकेर उनी साँझ काममा जान्छिन् । ‘२ घण्टा बेलुका अर्काको घरमा सरसफाइको काम गर्छु’, उनी खुलेर बोलिन् ।

‘समय मिलाउन गाह्रो परिरहेको छैन ?’

‘पढ्ने-सिक्ने रहर भित्री आत्मादेखि नै भएकाले हौसला पो मिलिरहेछ’, उनले भनिन् ।

४ घण्टा मात्र सुतेर उनी अरू समय पढाइ र कामलाई दिन्छिन् । ‘बिहान ४ बजे उठ्नुपर्छ । रातको १२ बजेसम्म गृहकार्य गर्नुपर्छ’, उनी भन्छिन्, ‘पढ्ने इच्छा धेरै छ । पढ्न पनि खर्च चाहियो । छोराछोरीलाई पनि १२ कक्षाभन्दा पढाउन सकिएको छैन । मैले कसरी पढ्ने ?’

उनी सहपाठीहरूसँग हिजोको पाठबारे छलफल गर्न लागिन् । गृहकार्य रहेछ, चित्रमा रङ भर्ने । झोलाबाट किताब र कलर पेन्सिल झिकेर चित्रहरू रङ्याउन थालिन् । चित्रलाई रंगिन बनाएकी गोमालाई पढेर आफ्नो जीवन पनि रंगिन बनाउनु छ ।

५० वर्षीया गोमा गौतम ।

०००

पेप्सीकोलादेखि आएकी ६१ वर्षीया इन्दिरा थापा कक्षामा जोसिलो आवाजमा सामाजिक विषयको पाठ पढ्दै थिइन् । झोलाभरि किताबकापी र टिफिन बोकेर पेप्सीकोलादेखि उनी गाडी चढेर पढ्न सातदोबाटो आइपुग्छिन् ।

६ कक्षामा पढ्ने थापाको आँखाले किताबको अक्षर प्रस्टसँग देख्दैन । चस्मा चाहिन्छ । ‘बोर्डमा लेखिएको प्रस्ट देख्छु । नजिकको अक्षर देख्न गाह्रो छ’, उनी भन्छिन्, ‘यसरी नै १ बाट ६ कक्षामा पुगिसकेँ ।’

घरव्यवहारले सानैमा थिचेपछि उनका लागि स्कुलको ढोका बन्द भयो । ‘खेतबारीमा काम गर्नुपर्ने । अफिस पनि धाउनुपर्ने । बालबच्चा पनि हेर्नुपर्ने । कति हो कति काम । कसरी पढ्न पाउनु ?’, सानोमा पढ्न नपाएकोमा उनले दु:खेसो पोखिन् ।

आज !

बालबच्चा पनि ठूला भएर बाटो लागे । पेप्सीकोलाका खेतबारीमा घर ठडिए । ५५ वर्षमा उनको जागिर पनि सकियो । अब घरमा के गरेर बस्ने ? दिन कटाउन मुस्किल भएर विरक्तिएकी थापाले थाहा पाइन्, प्रेरणा विद्यालयमा आमाहरू पनि पढ्न आउँछन् । खोज्दै उनी विद्यालय पुगिन् । ‘घरमा यताउता कुरा काट्यो बस्यो । पढेर त समाज पनि बुझ्न पाइने रहेछ नि’, उनी भन्छिन्, ‘विद्यालयबाट पिकनिक, शैक्षिक भ्रमणमा जाने गरेका छौँ । त्यसरी साथीहरूसँग पिकनिक जाँदा रमाइलो हुन्छ ।’

अझै माथिल्लो कक्षासम्म पुग्ने उनको धोको छ ।

६१ वर्षीया इन्दिरा थापा ।

०००

कक्षा ९ मा पढ्ने ७० वर्षीया इन्द्रा आले आज गयल थिइन् । पहिलो बेन्चमा बस्ने उनी कक्षाकै उत्कृष्ट विद्यार्थी रहिछिन् । ‘आमा त ट्यालेन्ट हुनुहुन्छ । हामीलाई पनि सिकाउनुहुन्छ । आज हामी उहाँलाई ‘मिस’ गरिरहेका छौँ’, नातिनी उमेरकी आलेकी सहपाठी २३ वर्षीया सुजाता क्षत्रीले आमा बस्ने बेञ्च देखाउँदै भनिन्, ‘सर/म्यामले पनि उहाँलाई आमा भन्नुहुन्छ । सबैले आमा भनेको उहाँलाई असाध्यै मनपर्छ ।’

कक्षाबाट दुई विद्यार्थी (आमा) सप्कोले मुख छोपेर बाहिर निस्किए । उनीहरूले आफ्नो परिचय दिन मानेनन् । ‘उहाँहरूका बारे कसैलाई केही थाहा छैन । लुकेरै आउनुपर्ने स्थिति छ । उहाँहरूको बाध्यता होला’, कक्षाका सहपाठीहरू भन्छन्, ‘यो उमेरमा पनि पढ्ने भनेर समाजमा खिसी गर्छन्, खिल्ली उडाउँँछन् भनेर हो ।’

यो उमेरमा पनि पढ्ने हो भनेर समाजमा अझै आफूहरूलाई हेयको भावले हेर्ने गरिएकोमा उनीहरूले मन दुखाए ।

‘मर्ने बेलामा हरियो काँक्रो भनेर गिज्याउँछन् । चित्त दुख्छ नि । श्रीमान्, घरपरिवारको साथ छ । अरूलाई केको चिन्ता ?’, सुजाता कड्किइन् । अरूले सहमतिको मुन्टो हल्लाए ।

१४ वर्षमाथिका देखि ७० वर्ष उमेरसम्मका विद्यार्थी पढ्छन् यो विद्यालयमा । आमाहरूसँग पढ्न पाएकोमा खुसी देखिन्थे २० देखि २५ वर्षका विद्यार्थी । ‘आमाहरूसँग पढ्दा पुराना कुरा सिक्न पाइन्छ । हामीलाई भन्दा धेरै कुरा आमाहरूलाई थाहा छ । तिथिमितिसहित भन्नुहुन्छ’, सुजाता भन्छिन्, ‘उहाँहरूबाट हामीलाई थप प्रेरणा मिल्छ ।’

नातिनी उमेरकालाई साथी बनाएर पढ्न पाएकोमा आमाहरू पनि मक्ख छन् । ‘हामीलाई हेरेर उनीहरूलाई पढ्ने जोस आउँदो रहेछ’, ५५ वर्षीया गोमा दाहाल भन्छिन्, ‘नातिनी/छोरीहरूसँग पढ्दा मज्जा लाग्छ । सर/मिसहरू नै हाम्रा छोराछोरी उमेरका हुनुहुन्छ ।’

५५ वर्षीया गोमा दाहाल र २३ वर्षीया सुजाता क्षत्री ।

०००

इमाडोलबाट आएकी ५७ वर्षीया शोभा थापालाई सानैदेखि पढ्ने औधी रहर थियो । तर, कसैलाई भन्न सकेकी थिइनन् । ‘पहाडमा स्कुल थियो तर टेक्न पाइएन । त्यतिखेर छोरीलाई नपढाउने चलन भएर होला । घरको काम गर्नुपर्ने मान्यता थियो’, रामेछापमा जन्मिएकी उनी भन्छिन् ।

सानोमा पढ्न नपाए पनि काठमाडौं आएपछि आमाहरूले पढ्ने स्कुल छ भन्ने शोभाले सुनेकी थिइन् । तर, घरमा भन्न सकिनन् । एक दिन उनका श्रीमान्‌ले यत्रो उमेरमा मानिसले एसएलसी पास गरेको रहेछ भनेर पत्रिकामा समाचार देखाए ।

यही मौकामा डराउँदै शोभाले श्रीमान्‌लाई भनिन्, ‘म पनि पढ्थेँ नि ।’

श्रीमान्‌बाट जवाफ आयो, ‘पढ्ने भए पढ न त ।’

२०७१ सालमा उनको भर्ना गर्न छोरो अघि सरेर पुगे । अहिले शोभा ९ कक्षामा पढ्दैछिन् । शोभाको पढाइमोह देखेर श्रीमान्‌ले हिजोआज उनको प्रशंसा गर्छन् । ‘विद्यार्थी भनेको यस्तो पो हुनुपर्छ भनेर श्रीमान्‌ले भन्नुहुन्छ’, उनी दंग पर्छिन् ।

सोचेअनुसार भयो भने डिग्री सकाउने शोभाको धोको छ । ‘केहीबाट अवरोध भएन भने अबको काम पढ्ने नै हो । डिग्री सकाउनु छ’, उनी भन्छिन् ।

५७ वर्षीया शोभा थापा ।

०००

१० कक्षामा अध्ययनरत ५३ वर्षीया सरिता पौडेल अर्थशास्त्र विषय पढिरहेकी थिइन् । शिक्षकले टिपाएको नोट कापीमा सार्दै थिइन् । उनको हात र कलम फटाफट चलिरहेको थियो । अक्षर पनि उस्तै सुन्दर ।

भन्छिन्, ‘छोराछोरीको पढाइ पार लगाएपछि मेरो पालो आयो । अन्त गएर कुरा गरेर बस्नुभन्दा पढ्दा धेरै कुरा सिक्न पाइन्छ ।’ उनको बिहानी सत्रको कक्षा हो । बिहान ६ बजे नै उनी ललितपुरको चाकुपाटबाट विद्यालय आइपुग्छिन् ।

अर्थशास्त्र विषयको कक्षा सकियो । सरिताले खल्तीबाट मोबाइल झिकिन् र फेसबुकको वाल स्क्रोल गर्दै भनिन्, ‘यो इन्टरनेटको जमाना हो । पढिएन भने त पछि परिन्छ । ल हेर्नुस् त कस्तो दुःखलाग्दो फोटो यो ।’

५३ वर्षीया सरिता पौडेल ।

उनी एसईईको तयारी गर्दैछिन् । एसईईपछि ११ र १२ कक्षा पनि यही स्कुलमा पढ्ने उनको योजना छ । ४६ वर्षीया जिबछी यादवले सप्तरीमा पढ्ने अवसर पाइनन् । बहिनी, दाइभाइले पढ्न पाए तर उनले त्यो पाइनन् । सातदोबाटोमै बसेर उनी १ कक्षादेखि १० कक्षासम्म पुगिन् । अब एसईई दिने तयारीमा छिन् । भन्छिन्, ‘गणित, अंग्रेजी गाह्रो छ । तयारी राम्रै हुँदै छ । हेरौँ, परीक्षा कस्तो हुन्छ ।’

४६ वर्षीया जिबछी यादव ।

०००

६१ वर्षकी बिनादेवी मानन्धर ह्यान्डिक्राफ्टसम्बन्धी तालिम दिन्छिन् । उनको हातमा सीप थियो । तर, कार्यालयमा सर्टिफिकेट खोजियो । त्यसपछि १ कक्षामा भर्ना भएकी उनी अहिले ८ कक्षामा पुगिन् । ‘हातमा सीप भएर मात्र नहुने रहेछ । सर्टिफिकेट पनि चाहिने रहेछ । अनि यो उमेरमा आएर पढ्न थालेकी हुँ’, उनी भन्छिन्, ‘कलेजसम्म पढ्ने सोच छ । तर, अफिस पनि भएकाले समय मिलाउन गाह्रो भएको छ ।’

६१ वर्षकी बिनादेवी मानन्धर ।

०००

६ कक्षाको कोठामा नेपाली विषय पढाउँदै थिइन्, शोभा मिस । आज निवेदन लेख्न सिकाउने दिन रहेछ । बिदाका लागि कस्तो निवेदन लेख्ने भनेर शोभा मिसले विद्यार्थीहरूलाई सिकाइन् ।

आमा विद्यार्थीहरू तत्कालै अर्को निवेदन लेख्न थाले । विद्यार्थीको यस्तै राम्रो बानीले विद्यालय छोडेकी शोभा मिसलाई पुनः फर्कायो । ‘आफ्नो पढाइ सकाउन पहिले ५ वर्ष पढाएर छोडेको थिएँ । मैले कलेजमा पनि पढाएँ’, उनी भन्छिन्, ‘तर, यहाँको विद्यार्थीको आनीबानी साह्रै राम्रो । अनुशासित र ध्यान दिएर अभ्यास गर्नुहुन्छ । उहाँहरूको मायाले फेरि आएँ’, उनी भन्छिन् ।

त्यही कक्षाकोठामा थिए ५० वर्षीया रजनी राणा र ४६ वर्षीया देवी खत्री । उनीहरूले पनि बाध्यताले सानोमा पढ्न पाएनन् । रजनी पनि छोरोछोरीको पढाइ सकिएपछि पढ्न आएकी हुन् । ‘छोराछोरी कलेज पढ्ने भए । घरमा छोराछोरीसँगै बसेर पढ्छु । नजानेको कुरा सिकाउँछन्’, उनी भन्छिन्, ‘अब स्वास्थ्यले साथ दिएसम्म पढ्ने हो ।’

देवीलाई अंग्रेजी जान्न खुब इच्छा थियो । केही समय बाहिर सिकिन् । तर, विद्यालय पनि छ भन्ने थाहा पाएपछि उनी १ कक्षामा भर्ना भइन् । अहिले ६ कक्षामा पुगिन् । ‘अफिसमा अंग्रेजी चाहिने । अंग्रेजी बोल्न नजानेर तनाव हुन्थ्यो । अहिले काम चलाउन सक्ने भएकी छु’, उनी भन्छिन् ।

६ कक्षामा पढ्ने विद्यार्थीहरू ।

जब ब्रेकको घण्टी बज्यो...

सवा ९ बजे बिहानी सत्रको ब्रेकको घण्टी बज्यो । विद्यार्थीहरू (आमाहरू) ले झोलाबाट टिफिन झिके । कोहीले मकै चिया, कोहीले ब्रेड ल्याएका थिए । साथीहरूसँगै साटासाट गरेर खाजा खाए । ‘हामी सबै जना खाजा एकआपसमा बाँडेर खान्छौँ’, सुजाता भन्छिन् ।

छोरा उमेरका शिक्षक/शिक्षिका

विशाल पराजुली २९ वर्षका भए । उनी आमाहरूलाई गणित विषय पढाउँछन् । ‘आमाहरूलाई पढाउँदा नौलो लाग्छ । सुरुमा अलिक धक लाग्थ्यो । तर, अहिले सजिलो र रामाइलो लाग्छ’, उनी भन्छन् । शम्भुप्रसाद चालिसेले अंग्रेजी र अर्थशास्त्र पढाउन थालेको २० वर्ष बित्यो । उनले १८ वटा एसएलसी ब्याचलाई पढाइसके । आमाहरूलाई पढाउन पाएकोलाई उनी समाजसेवासँग जोडेर हेर्छन् । ‘उहाँहरूको करियर कसरी राम्रो बनाउने, रोजगारका लागि योग्य कसरी बनाउने भन्ने हो । जुन उमेरमा पनि शिक्षा लिएमा समाजमा केही गर्न सकिन्छ भनेर बाटो देखाएका छौँ’, उनी भन्छन् ।

आमाहरूलाई व्यावहारिक विषय पढाउन सजिलो हुने भएकाले त्यहीअनुसार पढाउने गरिएको उनले बताए । ‘गणित, अंग्रेजी र विज्ञान विषय पढाउन हामीले मिहिनेत गर्नुपर्छ । व्यावहारिक विषय पढाउन सजिलो छ । उहाँहरूको जिन्दगीको अनुभवले पनि धेरै कुरा सिक्नुभएको छ’, उनी भन्छन् ।

शम्भुप्रसाद चालिसे शिक्षक ।

अनि जन्मियो प्रेरणा

संस्थापक प्रभा चालिसे, प्रमिला शर्मा, राधा तिमल्सिना र जनककुमारी चालिसे हुन् । उनीहरू सामाजिक काम गर्दै जाँदा कलकारखाना र सिलाइ सेन्टरमा पुगेका थिए । त्यहाँ अधिकांश महिला चाहेर पनि पढ्न नपाएको देखे । उनीहरूलाई पनि शिक्षाको पहुँचमा जोड्ने चारै जनाले निधो गरे ।

र, त्यसलाई साकार पार्न १४ वर्षमाथिका महिलालाई पढाउन शैक्षिक गुठीअन्तर्गत २०५५ मा विद्यालय स्थापना गरे । ‘विवाह गरेर पढ्न नपाएको र बीचमै पढाइ छोडेका महिलालाई जोड्न विद्यालय खोलेका हौँ’, प्रधानाध्यापक प्रभा भन्छिन्, ‘सुरुमा विद्यार्थी खोज्न गाह्रो भयो ।’

पहिलो वर्ष २७ जना विद्यार्थी भर्ना भएका थिए । तर, पछिल्ला वर्ष घटेर सात जना मात्र भए । उनीहरूले हरेस खाएनन् । विद्यार्थी जुटाउन घोटिएर लागे । ‘२०६२/६३ सालमा आइपुग्दा ७ सय विद्यार्थी भए’, चालिसे भन्छिन्, ‘अहिले फेरि कोभिडले विद्यार्थी संख्या घटेको छ । डेढ दुई सय जना मात्र छन् । कोरोना सकिएपछि आउनुहुन्छ ।’

आमाहरूको पढ्ने मोह देखेर विद्यालयले ११ र १२ कक्षा पनि सुरु गरेको छ । यसपालि विद्यालयको उमेर २५ वर्ष पुगेकाले रजत महोत्सव पनि मनाउँदैछ ।

प्रधानाध्यापक प्रभा चालिसे ।

एसईईमा ७० प्रतिशत उत्तीर्ण

प्रेरणा माविका विद्यार्थी २०५९ सालमा पहिलो पटक एसएलसीमा सहभागी भएका थिए । तर, त्यो वर्ष नतिजा राम्रो आएन । ‘पहिलो ब्याचमा सफल हुन सकेनौँ । ११ जनाले एसएलसी दिए पनि सबै फेल भए’, प्रधानाध्यापक चालिसे भन्छिन् ।

२०६० सालमा १० जना सहभागी भएकोमा १ जना पहिलो र बाँकी दोस्रो श्रेणीमा उत्तीर्ण भए ।

शुल्कबारे नखुलाए पनि चालिसेले सरकारी विद्यालयसरह रहेको बताइन् । ‘सरकारीजस्तै न्यून शुल्क छ’, उनी भन्छिन् ।

पढ्दै आमाहरू ।

उच्च तहमा पुगेकाहरू

प्रेरणामा पढेका महिलाहरू उच्च तहमा पनि पुगिसकेको प्रधानाध्यापक चालिसे बताउँछिन् । यहाँ पढेकाहरू राष्ट्र बैंक, राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोगको अधिकृतसम्म बनेको उनी सगर्व बताउँछिन् । ‘कतिपय त नर्सिङ पढ्न विदेश पनि गएका छन् । कोही पीएचडी गर्दै छन्’, उनी भन्छिन् । विद्यालयले दुई सत्रमा कक्षा सञ्चालन गर्ने गरेको छ, बिहान सवा ६ देखि १२ बजेसम्म र दिउँसो १२ देखि ४ बजेसम्म ।

विद्यालयमा बिहानीसत्र सकिएको र दिवा कक्षा सुरु भएको जनाउ घण्टी बज्यो । दिउँसोका विद्यार्थीलाई स्वागत गर्दै बिहानी सत्रका कोही काममा त कोही घरतर्फ लम्किए, झोला बोकेर ।