हामी नै प्रकृति हाैँ, तर स्याम्पुदेखि जिन्स पाइन्टसम्म आफूलाई मासिरहेका छाैँ

हामी नै प्रकृति हाैँ, तर स्याम्पुदेखि जिन्स पाइन्टसम्म आफूलाई मासिरहेका छाैँ

A+ A A-

हाम्रो परिवेश र परिप्रेक्ष्यमा जलवायु परिवर्तनबारे धेरैले सुने पनि हाम्रो जीवनशैली हेर्दा कमैले मात्र यसलाई राम्रोसँग बुझेको देखिन्छ । आज कोभिड–१९ महामारीले संसार यसरी नतताएको भए जलवायु परिवर्तनका कुराले संसार तताइरहेको हुन्थ्यो भनेर कतिपय विज्ञ बताउँछन् ।

जलवायु परिवर्तनका बारेमा हामीलाई ज्ञान/थाहा/चासो भए नभएको त आफैँले मूल्याङ्कन गर्ने कुरा हो । तर, नकार्नै नसकिने सत्य के हो भने यसको असर विश्वव्यपी रूपमा तीव्र गतिमा फैलिँदैछ । सामुद्रिक देशहरूमा राक्षसी आँधीबेहरी, सुनामी, ज्वालामुखी, लु आदि अनि हाम्रै देशलगायत कतिपय देशमा बढ्दो डढेलो, खडेरी, बाढीपहिरोजस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरू जलवायु परिवर्तनका असरहरू हुन्, जुन बर्सेनि बढ्दै छ । अझ यो वर्ष त मनसुन राम्रोसँग सुरु नभई सिन्धुपाल्चोक, मनाङ, गोरखा, प्युठान, पाल्पा, स्याङ्जा, लमजुङ, जुम्ला, जाजरकोट, बाजुरालगायतका जिल्लाहरूमा कहालीलाग्दो बाढीपहिरो आउन थालिसकेको थियो ।

बेमौसमी वर्षाकै कारण यही असोज अन्तिम र कात्तिक महिनामा इलाम, पाँचथर, धनकुटा, डोटी, हुम्ला, बैतडी र डढेल्धुरामा गएको बाढी र पहिरोको असर अझै कायमै छ । त्यसैगरी यस वर्ष जर्मनी, बेल्जियमलगायत युरोपियन देशहरूमा आएको बाढी, जापानमा गएको पहिरो, यी सबै झट्ट देख्न र भोग्न थालिसकिएका असर हुन् । विज्ञहरूका अनुसार, अझ आउँदो समयमा त हिमतालहरू फुट्ने, ठूलाठूला भूकम्प आउने, नयाँनयाँ डरलाग्दा उपचार नभएका रोगहरू आउने अनि अन्त्यमा मानव सभ्यता र पृथ्वीको अस्तित्व नै सङ्कटमा आउने स्थिति पनि आउन सक्छ ।

त्यस्तोे दिन नआओस् भनेर के हामीले अहिले, आजैबाट र हामी जहाँ छौँ, त्यहीँबाट केही गर्न सक्छौँ त ? पक्कै सक्छौँ । हामीमध्ये धेरैलाई यो त वैज्ञानिक र नेताहरूले सुल्झाउने समस्या हो, हामी किन टाउको दुखाउने भन्ने पनि लाग्न सक्छ । तर, हामीले अहिले यो विषयमा टाउको नदुखाए हाम्रै अस्तित्व नरहन सक्ने निश्चित छ । वैज्ञानिक र राजनीतिज्ञहरूले गर्नुपर्ने कुरा आ–आफ्नो ठाउँबाट गर्दै गर्छन् । हामी पनि आफूले सकेको र जानेको कुरा गर्दै गयौँ भने यो समस्याको न्यूनीकरण गर्न सहयोग पुग्छ । किनभने, यसको सबैभन्दा प्रमुख कारण हाम्रो जीवनशैली नै हो, जसलाई हामीले जतिसक्दो चाँडो पहिचान गरेर सम्बोधन गर्न एकदमै जरुरी छ ।

हाम्रो जीवनशैलीमा नाटकीय ढङ्गले परिवर्तन ल्याउन सके जलवायु परिवर्तनका असरहरू धेरै हदसम्म कम गर्न सकिन्छ । अझ भन्नुपर्दा त जलवायु परिवर्तन कम गर्ने एक महत्त्वपूर्ण उपायमा हामीले आफ्नो जीवनशैलीमा नाटकीय परिवर्तन ल्याउनु हो । कहिल्यै सोच्नुभएको छ, हामीले प्रयोग गर्ने खाद्यसामग्री, कपडा, जुत्ता–चप्पललगायत धेरै घरायसी सामान र ती सामान प्रयोग गर्ने हाम्रो शैली नै जलवायु परिवर्तनको एउटा प्रमुख कारण हो भनेर ?

सुरुवात हामीले खाने खानाबाट गरौँ । प्याकेटका खाना मानिसको स्वास्थ्यका लागि मात्र नभएर वातावरणका लागि पनि हानिकारक छ । चकलेट, चाउचाउ, कुरकुरे, पास्ता, चिप्स, कुकिज अनि धेरैजसो पेय पदार्थलगायत लगभग सबै बजारिया खानेकुराहरू प्लास्टिकका प्याकेट वा पुनः प्रयोग गर्न नमिल्ने डब्बा र बोत्तलमा आउँछन् । खासगरी विदेशबाट ल्याइएका खानेकुराले कार्बन उत्सर्जन धेरै गरेका हुन्छन् । तिनीहरूको उत्पादन, प्याकेजिङ अनि हाम्रो बजारसम्म ल्याउन लाग्ने ढुवानीका लागि चाहिने इन्धनले कार्बन उत्सर्जन धेरै गर्छ । यसलाई न्यूनीकरण गर्न हामीले बजारिया खानेकुरा कम गरी आफ्नै ठाउँमा उत्पादन गरिएका खानेकुरा खान सक्छौँ ।

हामीले स्थानीय उत्पादनका खानेकुरालाई प्राथमिकता दियौँ भने यसले कार्बन उत्सर्जनमा धेरै हदसम्म कम गर्छ । यद्यपि, बजारिया खानेकुराको विकल्पमा घरमै बनाएका खानेकुरा खानु स्वास्थ्य र वातावरण दुवैका लागि अति उत्तम हुन्छ । यसले प्लास्टिक प्रदूषण कम गर्नसमेत मद्दत पुग्छ । किनभने आजभोलि पहाड र हिमालतिर यात्रा गर्दासमेत प्रकृतिको शुद्ध आनन्द लिन पाइन छोडेको छ । सिस्नोको झाङमाथि चाउचाउ र बिस्कुटका खोलहरूको चाङ देखिन्छ । मूल, ढुङ्गेधारा र झरनाको छेउमा मिनरल वाटरका बोतलहरूको थुप्रो भेटिन्छ । प्रकृतिलाई कृत्रिमताले गरेको यस्तो खिसी टिउरी त अहिले जताततै भेटिन्छ ।

यीलगायत हामी सब्जी तथा फलफूल पनि मौसमी अनि स्थानीय तहमा उत्पादन भएका मात्र खान सक्छौँ । बाहिर देशबाट ल्याइएका फलफूल र सब्जीले पनि उत्पादन, प्याकेजिङ र ढुवानीका क्रममा वातावरणलाई हानि पुर्‍याएका हुन्छन् । मौसमी सागसब्जीमा विषादी प्रयोग गरिएको हुँदैन र गरिए पनि बेमौसमी सागसब्जीमा जति धेरै गर्न पर्दैन ।

त्यसैगरी, हामीले प्रयोग गर्ने लुगा पनि जलवायु परिवर्तन बढाउने मुख्य कारणमध्ये पर्छ । पहिलो, अहिलेका अधिकांश लुगाहरू बनाउन प्रयोग गरिने कच्चा पदार्थ वातावरणमैत्री छैनन् । दोस्रो, अहिले हामी ‘फास्ट फेसन’ को चक्रब्युहमा फसेर आवश्यकताभन्दा धेरै लुगा किन्छौँ । पहिले हामी लुगा फाटेर किन्थ्यौँ । अहिले फेसनका लागि किन्छौँ । अझ धेरै त अनेक सामाजिक सञ्जालमा प्रदर्शन गर्न किन्छौँ । पोस्ट गरिएका प्रत्येक फोटो र भिडियोमा फरकफरक लुगा होस् भनेर आवश्यक नभए पनि किन्छौँ । अहिले अलि हुनेखानेहरूका त यति धेरै लुगा छन् कि दुई/तीन पटक लगाएको लुगाले फेरि तिनको शरीरमा पहिरिन पाउँदा लुगा नै दङ्ग पर्छ ।

नेपाली बजारमा धेरैजसो कपडा चीन र भारतबाट आयात हुन्छन् । तीमध्ये सुतीका कपडा एकदमै कम हुन्छन् । अधिकांश कपडा नाइलन, पोलिस्टर, एक्रेलिक, स्प्यानडेक्सजस्ता सिन्थेटिक फाइबरबाट बनाइन्छन् र हामीले हरेक पटक ती कपडा धुँदा लाखौँ मात्रामा माक्रोप्लास्टिकहरू पानीमा निस्कन्छन् । ती अन्त्यमा गएर पानीकै स्रोतसम्म पुग्छन् र त्यहाँका जलचर प्राणीहरूले ती फाइबरका टुक्रा खान्छन् । ती जलप्राणी हामीले गरेको कर्मको मूल्य तिर्न खानाका रूपमा हाम्रै थालमा आइपुग्छन् । सामुद्रिक माछाहरूको पेटमा प्लास्टिकका स–साना टुक्रा भेटिएको समाचार हिजोआज प्रशस्तै आउँछन् ।

वास्तवमा प्रकृति हामीभित्रै छ । हाम्रो शरीरमा जुन अनुपातमा पानी छ, पृथ्वीमा पनि लगभग त्यही अनुपातमा पानी छ । जसरी हाम्रो शरीरलाई जीवित राख्न हाम्रा अङ्गहरू छन्, पृथ्वीलाई जीवित राख्न पनि अनेक जैविक अङ्ग छन् । तिनलाई हामीले गरेको व्यवहार आफैँलाई गरेको हो । त्यसैले हामी नै प्रकृति हौँ । अनि यो समय हामीले आफ्नै रक्षा गर्न ढिला हुन लागेको समय हो ।

साथै, ती कपडा उत्पादन गर्न अत्यन्त धेरै मात्रामा पानी तथा इन्धनको खपत हुन्छ । यूएनडीपीको एउटा डाटाअनुसार, एउटा जिन्सको पाइन्ट बनाएर स्टोरसम्म पुर्‍याउन मात्रै ३,७८१ लिटर पानी खपत हुन्छ, जुन ३३.४ किलो कार्बन उत्सर्जन गर्नुबराबर हो । अब सोचौँ त, जिन्सका कपडा मात्रै हाम्रा दराजमा कति छन् ? संसारभरिका मानिसहरूको दराजमा कति होलान् र तिनले कति कार्बन उत्सर्जन गरे होलान्, गर्दै होलान् र गर्ने होलान् ?

यूएनको अर्को एउटा रिपोर्टअनुसार कपडा उत्पादनबाट मात्रै विश्वमा ८ देखि १० प्रतिशत कार्बन उत्सर्जन हुन्छ, जुन सन् २०५० सम्म बढेर एक चौथाइसम्म पुग्ने अनुमान गरिएको छ । सस्तोमा विभिन्न डिजाइनका लुगा लगाउन पाइने भएकाले आजकाल हाम्रो लुगाको खपत पनि बढेको छ । विश्व बैंकको एउटा लेखमा उल्लेख भएअनुसार सन् २००० को तुलनामा अहिले मानिसहरू ६० प्रतिशत धेरै लुगाको खपत गर्छन् । सस्तो तथा कमसल कच्चा पदार्थको प्रयोग गरेर बनाइएको हुनाले ती लुगाहरू सस्तो मूल्यमा उपलब्ध हुन्छन् ।

अझ हामीले लगाउने इन्द्रेणी लुगामा रङ लगाउन पानीका सयौँ स्रोतले कालो मूल्य चुकाउनुपर्छ । किनभने, कपडा रङ्गाउने उद्योगहरूको फोहोर निकासी गर्ने ठाउँ भनेको पवित्र पानीका स्रोतहरू जस्तोः नदी र खोलाहरू नै हुन् । भारतमा गङ्गा नदीको पानीको रङ प्रदूषणका कारणले बर्सेनि कालो हुँदै गइरहेको सामाचार बेलाबेला आइरहेको हुन्छ, जसको ठूलो कारणमध्ये कपडा रङ्गाउने उद्योग पनि हो । त्यसले पानीको स्रोत मात्र प्रदूषित पार्दैन, त्यहाँका जलचर प्राणीको अस्तित्वलाई नै धरापमा पारिरहेको हुन्छ ।

यो दर यसरी नै बढ्न दिने कि अहिलेदेखि नै आफूले लगाउने कपडाको छनोट वातावरणमैत्री तरिकाले गर्ने भन्ने कुरा हाम्रै हातमा छ । हामी कुनै पनि कपडा किन्नुअघि आफूलाई सोध्न सक्छौँ– के यो कपडा मलाई साँच्चै चाहिएको छ कि बजार या स्क्रिनको डिस्प्लेमा लोभलाग्दो रङ र डिजाइन देखेर किनौँकिनौँ लाग्यो ? कि सामाजिक सञ्जालमा प्रत्येक दिन आफूलाई फरकफरक वस्त्रमा प्रदर्शित गरेर आफ्नो व्यक्तित्व कपडासँग साट्न मन लाग्यो ? यो कपडा यहाँसम्म आइपुग्न वातावरणले कति चरणमा केके मूल्य चुकायो होला ? यो कपडा सुतीको हो कि नाइलन, पोलिस्टर या अन्य वातावरणलाई हानि गर्ने वस्तुले बनेको हो ?

लुगा किन्ने बेलामा यस्ता कुरा इमानदार भएर सोच्न थाल्यौँ भने पक्कै पनि यसले हाम्रो लुगा लगाउने बानीलाई वातावरणमैत्री बनाउन मद्दत गर्छ । यस कुरामा पनि हामी स्थानीय उद्योगमा बनाइएका सुती, अल्लो, जुट, लिनेनलगायतका कपडालाई प्राथमिकता दिन सक्छौँ । त्यसो गर्नाले बाहिरबाट आयात गरिएका वा अन्य ब्रान्डका कपडा प्याकेजिङ र ढुवानी गर्ने क्रमको इन्धन खपतले निम्त्याउने कार्बन उत्सर्जन कम गर्न सकिन्छ । स्थानीय उद्योगमा पनि त कच्चापदार्थ बाहिरबाटै आउने हो भन्ने हो भने पनि ती कच्चापदार्थ एकैपटक धेरै मात्रामा ल्याइने भएकाले प्याकेजिङ र ढुवानीमा तुलनात्मक रूपमा कम इन्धन खपत भएको हुन्छ ।

वातावरणमैत्री जीवन जिउने अर्को तरिकामा हामीले प्रयोग गर्ने सरसामानको छनोट गर्ने काम पनि पर्छ । जस्तैः प्लास्टिकका झोलालगायत सकेसम्म प्लास्टिकका कुनै पनि सरसामान प्रयोग नगर्न सकिन्छ । सरकारले बारबार प्लास्टिकका झोलामा प्रतिबन्ध लगाए पनि बलियो विकल्प दिन नसकेको र प्लास्टिक उद्योगबाट प्राप्त हुने करको लोभका कारण यो नियम बारबार असफल भइरहेको छ । तर, सरकारी नियमको भर नपरी हामी नै वातावरणीय हिसाबले सचेत भई प्लास्टिक प्रयोगमा उल्लेखनीय रूपमा कमी ल्याउन सक्छौँ । हाम्रा खोलानाला तथा समुद्रमा प्लास्टिक तथा प्लास्टिकजन्य सरसामान तैरिइरहेका फोटोहरू त इन्टरनेटमा देख्नुभएकै होला । समुद्रमा फालिएका प्लास्टिक त्यहाँका जीवहरूले खाएर कतिपय लोपोन्मुख जीवसमेत मरिरहेका, प्लास्टिकमा बेरिएका र तिनका पेटमा प्लास्टिकका ससाना टुक्रा भेटिएका घटना हाम्रै कारणले निम्तिएका हुन् । समुद्रमा प्लास्टिक प्रदूषणका कारण हामीले खाने नुनमा समेत प्लास्टिकका कणहरू पाइन थालेको छ । प्रत्येक दाल-तरकारीमा हरेक दिन कैयौँ पटक प्रयोग गरिने नुनमा त्यस्ता कणहरू हुँदा हाम्रो स्वास्थ्यमा कस्तो असर गर्ला ? वातावरणको स्वास्थ्य बिग्रिँदा हाम्रो स्वास्थ्य सुरक्षित हुँदैन । वातावरण असुरक्षित हुँदा हाम्रो जीवन सुरक्षित हुँदैन । यो धर्तीमा भएका कुनै पनि जीवको जीवन सुरक्षित हुँदैन ।

त्यसैले, किनमेल गर्न जाँदा घरबाटै झोला लगेर प्लास्टिक प्रदूषण कम गर्न सकिन्छ । कुनै बेला झोला लैजान बिर्सिए पनि ल्याइसकिएका प्लास्टिकका झोलालाई मिलेसम्म पुनः प्रयोग गर्न सकिन्छ । त्यसैगरी, प्लास्टिकका अधिकांश भाँडाकुँडाको प्रयोगमा कमी ल्याउन पनि सहजै सकिन्छ । ती सरसामान किन्न जति सस्तो पर्छन्, वातावरणले त्यति नै महँगो मूल्य चुकाउनुपर्छ । वातावरणले जति महँगो मूल्य चुकाउनुपर्छ, त्योभन्दा महँगो मूल्य हामीले चुकाउनुपर्छ ।

आजको बजारमा अनेक थरी किचेन ग्याजेटहरू सस्तो मूल्यमा पाइन्छन् । ती प्लास्टिक, नाइलन तथा सिलिकनजस्ता सस्ता र कमसल कच्चापदार्थले बनाइएका हुनाले वातावरणका लागि जोखिम हुन्छन् । किनभने ती सयौँ वर्षसम्म पनि कुहिँदैनन् । बाहिर हिँड्दा पिउने पानीको बोत्तल घरबाटै लैजान सकिन्छ । एकपटक किनेपछि बर्सौंसम्म टिक्ने स्टिल वा तामाका बोत्तलको प्रयोगले पनि प्लास्टिक प्रदूषण कम गर्न मद्दत गर्छ । प्लास्टिकजन्य सामानको प्रयोग कम गर्न हामी स्याम्पुको बट्टा वा लिक्विड साबुनको सट्टा स्याम्पु वा साबुन बारको पनि प्रयोग गर्न सक्छौँ । आजकाल नेपालमै पनि शपिङ मल तथा विभिन्न अनलाइन साइटमा स्याम्पु बार पाउन सकिन्छ, जुन बट्टाको स्याम्पुभन्दा किफायती पनि हुन्छ ।

आफैँ हिसाब गरौँ त, नेपालको कुल जनसंख्या लगभग २ करोड ९० लाख छ । तीमध्ये औसतमा १ करोड मानिसले वार्षिक सात बट्टा स्याप्पु प्रयोग गरे भने पनि एक वर्षमा स्याम्पुका बट्टा मात्रै ७ करोड निस्कन्छन्, जुन पुनः प्रयोग गर्न मिल्दैन । अब यही अनुपातले विश्वको जनसंख्यामा हिसाब गरियो भने एक वर्षमा स्याम्पुका बट्टा मात्रै अर्बौं निस्कन्छन् । यसरी नै हिसाब गर्ने हो भने पुनः प्रयोग गर्न नमिल्ने प्लास्टिकका फोहोर संसारमा कति निस्कने रैछ त ? त्यसैले यस्ता प्लास्टिकजन्य सरसामानको विकल्प खोजेर हामी बढ्दो वातावरणीय दुर्घटनालाई कम गर्न सक्छौँ ।

यी हामीले दैनिक जीवनमा सजिलै अवलम्बन गर्न सकिने दीर्घकालीन अनि किफायती जीवनशैली हुन् । वास्तवमा प्रकृति हामीभित्रै छ । हाम्रो शरीरमा जुन अनुपातमा पानी छ, पृथ्वीमा पनि लगभग त्यही अनुपातमा पानी छ । जसरी हाम्रो शरीरलाई जीवित राख्न हाम्रा अङ्गहरू छन्, पृथ्वीलाई जीवित राख्न पनि अनेक जैविक अङ्ग छन् । तिनलाई हामीले गरेको व्यवहार आफैँलाई गरेको हो । त्यसैले हामी नै प्रकृति हौँ । अनि यो समय हामीले आफ्नै रक्षा गर्न ढिला हुन लागेको समय हो ।

वातावरणको रक्षा नगरी हामी रक्षित हुन सक्तैनौँ । पृथ्वीमा सृष्टि भएका प्रत्येक प्राणी पृथ्वीलाई आवश्यक पर्ने भएर नै प्रकृतिले सृष्टि गरेको हो । वातावरणको रक्षा नगरी ती जीव पनि रक्षित हुँदैनन् । यो समय सानो मूल्य चुकाएर ठूलो मूल्य जोगाउने समय हो ।

खुसीको कुरा– यो काम गर्न हामीबाटै सम्भव छ । आज, अहिलेबाटै सम्भव छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, कात्तिक ३०, २०७८ १६:५१