छठले यसरी जाेड्दैछ मधेस-पहाड

A+ A A-

१२ वर्षअघिको कुरा हो । प्रत्येक वर्ष स्थानीय मधेसी समुदायले निराहार भएर आस्थापूर्वक ब्रत बसेको देखेपछि काठमाडौं जोरपाटीकी ६० वर्षीया लेखकुमारी पुडासैनीले छठ मनाउन थालिन् ।

संकल्प गरेर पूजा गर्ने अनुशासित विधि र मनोकामना पूरा हुने मान्यताले पुडासैनीलाई यतिसम्म लोभ्यायो कि उनले सुरुवाती दुई/तीन वर्ष त मधेसी समुदायहरूसँगै बसेर उनीहरूसँगै किनमेल गरेर पूजा गर्न सिकिन् ।

त्यसयता उनले प्रत्येक वर्ष निराहार ब्रत बसेर छठ मनाउन थालेकी छन् । जसका लागि उनले पूजाका लागि आवश्यक केरा, सानो केराउ, चामल, पान, सुपारी, ल्वाङ, बेसार, अदुवा, मूला, बोडी, उखु सबै जुटाउँछिन् । खानाका लागि ठेकुवा, कसार आफैँ बनाउँछिन् । आफ्नो कुलायन-पितृलाई सम्झेर बेलुकी पूजा गर्छिन् ।

‘अहिले त सबै प्रक्रिया पुर्‍याएर आफैं ब्रत बस्छु’, लेखकुमारी भन्छिन्, ‘छठी माईको एकदमै विश्वास लाग्छ ।’ विगत १२ वर्षदेखि लेखकुमारीले गुह्येश्वरी पुगेर अस्ताउँदो र उदाउँदो सूर्यलाई अर्ग दिएर छठ मनाउँदै आएकी छन् । पुडासैनी भन्छिन्, ‘पहिले पहिले तराईबासी मात्रै हुन्थे । हिजोआज अरु क्षेत्रका नेपाली पनि टन्नै देखिन्छन् ।’

पछिल्लो समय यसरी गैर-मधेस समुदायमा छठ मनाउने परम्परा व्यापक भएकाे छ । पुडासैनीले झैँ सर्लाहीकी भवानी मैनाली उप्रेतीले पनि छठ मनाउन थालेको तीन वर्ष पुगेको छ ।

हाल जनकपुर बस्दै आएकी भवानीले स्थानीयबासी सबैले मनाएको देखेपछि आफू पनि सो ब्रतबाट अछुतो रहन नसकेको बताउँछिन् । यसरी सबै जनासँग मिलेर छठ मनाउँदा आत्मसन्तुष्टि मिलेको उनको भनाइ छ । उनी भन्छिन्, ‘धर्मभन्दा पनि आस्था ठूलो कुरा हो ।’

‘हाम्रो धर्ममा पनि सूर्यलाई जल चढाउँछौँ’, उनी भन्छिन्, ‘आखिर महिमा त सूर्यकै हो चाहे छठ होस् या अरु पर्व ! फेरि छठमा उदाउँदो र अस्ताउँदो दुवै सूर्यको रुपलाई पूजा गरिन्छ । ’

आफ्नो भाकल पूरा हुनुका साथै चिताएको कुरा पूरा हुने मान्यताले गर्दा पनि छठ मनाउनेको संख्या बढेको उनको अनुभव छ ।अरु त अरु, गैर-मधेस समुदायमा मात्रै होइन, छठले गैर हिन्दू समुदायलाई पनि पछिल्लो समय जोड्न सफल भएको छ । महोत्तरीका आश्मा शेखको मुस्लिम परिवारले छठ मनाउन थालेको सात वर्ष भएको छ । सूर्यको उपासना गर्ने छठ मनाउँदा आफ्नै पर्व लाग्ने गरेको आश्माको भनाइ छ । मनोकामना पूरा हुने विश्वाससहित ब्रत लिन थालेको परिवारको भनाइ छ ।

सामाजिकीकरणको कडी

मूलतः मिथिला क्षेत्र र भोजपुरी भाषाभाषीले मनाउने सांस्कृतिक पर्व हो, छठ । तर, अहिले गैर-मधेस र गैर-हिन्दूमा पनि विस्तार भएको यो पर्वले निकै नै व्यापकता पाएको छ । मधेस र गैर-मधेस, हिन्दू र गैर-हिन्दूको नाममा रहँदै आएका घोषित-अघोषित भेदलाई छठ जस्ता पर्वहरूले समन्वयकारी भूमिका निर्वाह गरेको संस्कृतिविद् डा. गोविन्द टन्डन बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘छठले समुदायलाई जोडेको छ ।’

यसरी छठ पर्व अन्य समुदायमा विस्तार हुनुमा छठमा अन्तर्निहित समावेशी र समतामूलक मौलिक चालचलनहरूको ठूलो हात रहेको पत्रकार चन्द्रकिशोर झा बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘छठमा कुनै पुरोहित हुँदैन, कुनै कर्मकाण्ड हुँदैन, कुनै भेदभाव हुँदैन, कुनै वर्गीकरण र श्रेष्ठताको हुँदैन । यो नै छठको सबैभन्दा मौलिक पक्ष हो ।’ अन्य धर्मावलम्बीहरूले पनि सहजै छठ पर्वको अनुष्ठान गर्न सक्ने झा बताउँछन् ।

छठ मनाउँदा ब्रतालुहरूलाई प्रकृतिसामु सबै जना समान भएको भान हुने उनको भनाइ छ । यसले नै अन्य समुदायलाई छठप्रति आकर्षित गराएको र सहजै अपनाउन बल दिएको झा तर्क गर्छन् । त्यस्तै छठ पर्व मनाउन दीपावली सकिएलगत्तै सबै वर्गका व्यक्ति छरछिमेकमा भिक्षा माग्न जाने प्रचलनले आर्थिक विभेदलाई मलजल नगरी समतामूलक परिपाटी विकास गरेकाले पनि छठ सहजै अन्य समुदायद्वारा अपनाइएको झाको विश्लेषण छ ।

‘जब संस्कृति सम्मिश्रण हुन्छ, तब समाज समृद्ध हुन्छ’

यसरी कुनै पनि चाडपर्व, रीतिरिवाज र संस्कृति अन्य समुदायमा अपनाइँदा संस्कृति समिश्रण बन्नुका साथै समाजमा पारस्पारिकता छाउने संस्कृतिविद् तेजेश्वर ग्वँकको भनाइ छ । ‘यो कल्चरल एसिमिलेशन अर्थात् सांस्कृतिक समिश्रणको नमूना हो’, उनी भन्छन्, ‘यसले संस्कृतिलाई थप मौलिक र सम्पन्न बनाइदिन्छ ।’

‘एउटा समुदायको पर्व यसरी अन्य समुदायमा पनि उत्तिकै व्यापक हुनु सांस्कृतिक रूपमा निकै सुन्दर र सशक्त पक्ष हो’, डा. टन्डन भन्छन्, ‘छठ जस्ता संस्कृतिको एकीकरणमा ठूलो भूमिका हुन्छ ।’

पहिले काठमाडौंमा पाटनको बागमती (शंखमूल) मा छठको पूजा हुने गर्दथ्यो । तर, हाल पशुपतिको गुह्येश्वरी गौरीघाट, कमलपोखरी, रानीपोखरीलगायतका विभिन्न जल स्रोतमा छठको पूजा हुनुले पनि यसको विस्तार झल्काउँछ । उपत्यकामा मात्रै होइन, धनगढीको मोहना खोलासम्म पनि छठको पूजा हुने गरेको पाइन्छ ।

छठ फैलिुनमा मानिसको बसाइँसराइँ, विघटित परिवारिक ढाँचा, सञ्चार सँगसँगै छठको उदारता र लचकताको पनि उत्तिकै भूमिका रहेको झा बताउँछन् । सामाजिक अध्येता सुरेन्द्र लाभ भन्छन्, ‘सामाजिक दृष्टिकोणले हेर्ने हो भने पूर्वीय समाजको सबैभन्दा ठूलो पुँजी भन्नु नै पारस्पारिकता हो । यो पर्वले नेपालीलाई जोड्ने काम गरेको छ ।’

तस्वीरहरू : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: बुधबार, कात्तिक २४, २०७८ १७:४१