हाम्रो संरक्षणचेत झल्काउने विष्णुविक्रान्तका जुम्ल्याहा मूर्ति, एउटा नियमविपरीत संग्रहालयमा, अर्को ढलको आहालमा

हाम्रो संरक्षणचेत झल्काउने विष्णुविक्रान्तका जुम्ल्याहा मूर्ति, एउटा नियमविपरीत संग्रहालयमा, अर्को ढलको आहालमा

A+ A A-

इतिहास बोकेका सम्पदा कतिखेर संरक्षित भएको ठहरिन्छ ?

अधिकांशको मानसपटलमा बडीगार्ड र सीसीटीभी जडान भएका ठूलाठूला हल र संग्रहालयले डेरा जमाउन सक्छन् । हो, संग्रहालयले सम्पदालाई ओत मात्रै होइन, आँत पनि भरिदिएका छन् ।

तर, कतै इतिहास सुरक्षित राख्ने नाममा सम्पदाको भविष्य नै खोसेको त छैन संग्रहालयले ?

छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयमा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्तिले सो प्रश्नलाई टड्कारो बनाइदिएको इतिहासविद् महेशराज पन्त बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘सबै परिस्थितिमा संग्रहालयको ओत पाउनु नै सम्पदाको संरक्षण भएको सावित नहुन सक्छ ।’

पुरातात्त्विक नियमअनुसार कुनै पनि सम्पदालाई स्थानान्तरण गर्न मिल्दैन । तिनलाई जहाँ भेटिन्छ, त्यहीँ नै रहन दिइनुपर्छ । तर, विडम्बना ! लाजिम्पाटको धोवीचौरमा रहेको छँदाखाँदाको विष्णुविक्रान्तको वामनमूर्ति छाउनी संग्रहालयमा संगृहीत हुन आइपुग्नु संरक्षित हुनु नभएर हाम्रो संरक्षण चेतको उपहास भएको पन्तको भनाइ छ ।

तर, यसो भन्दै गर्दा यथास्थानमा नै रहन दिइनु मात्रै पनि सम्पदाको संरक्षण हुनु भने किमार्थ होइन । यसको ज्वलन्त उदाहरण हो, पशुपतिको तिलगंगामा रहेको विष्णुविक्रान्तकै जुम्ल्याहा मूर्ति, जुन हाल ढलको आहालमा आफ्नो अस्तित्व जोगाउन संघर्षरत छ ।

एकातिर लाजिम्पाटको मूर्ति यथास्थानमा नभई संग्रहालयमा छ भने अर्कोतिर तिलगंगाको मूर्ति यथास्थानमा नै भए पनि ढलको आहालमा तैरिन विवश छ ।

अचम्मको कुरा त के भने, विष्णुविक्रान्तका यी दुवै जुम्ल्याहा मूर्ति राजा मानदेवले शक संवत् ३८९ मा एकैदिन प्रतिस्थापन गरेका थिए ।

आफ्ना पिता धर्मदेवको मृत्यु भएपछि सती जान्छु भनी बिलौना गरेकी आमा राज्यवतीलाई सम्झाउन लिच्छवी राजा मानदेवले शक संवत् ३८९ मा यी काव्यिक मूर्ति लाजिम्पाट र पशुपतिको तिलगंगामा गरी एकैदिन एकै बनोट, आकार र सन्देशका साथ प्रतिस्थापन गरेका थिए ।

लिच्छवीकालीन साहित्य दर्शाउने यी दुई जुम्ल्याहा वामनमूर्ति नै नेपालको पहिलो लिच्छवीकालीन काव्यिक मूर्ति हो ।

हाल ढलको आहालमा रहेको तिलगंगाको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति ।

ढलको आहालमा मूर्ति

विडम्बना ! आज यी जुम्ल्याहा मूर्तिमध्ये पशुपतिको तिलगंगामा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति ढलको आहालमा छ । झाडी र ढलको आहालमा रहेको सो मूर्ति हेर्दा लाग्छ, मूर्ति स्वयम् मूर्त हुन लालायित छ ।

तर, मूर्ति फगत मूर्ति मात्रै नभएर आस्था पनि हो । पशुपतिमा रहँदै आएका ८२ वर्षीय परिक्षितमान भण्डारी विष्णुविक्रान्तको मूर्तिलाई आफूले १० वर्षअघिसम्म पनि नियमित पूजा गर्ने गरेको स्मरण गर्छन् । कैयौँ मेला, पूजाआजा भएको देखेका भण्डारीले हाल दुर्गन्धित भएर विरुप भएको मूर्तिको हालत देख्दा विरक्त लाग्ने गरेको बताउँछन् ।

१० वर्षअघिसम्म मूर्तिको हालत यस्तो दयनीय नभएको भण्डारीको भनाइ छ । ‘मैले नित्य पूजा गर्थें । मूर्ति एकदमै सफा थियो । अहिले गुरुयोजना बनाउने भनेर जग्गा अधिग्रहणमा परेपछि हामी मित्रपार्क सर्‍यौँ,’ उनी भन्छन्, ‘अहिले त पानी जमेको छ । ढल निकास पनि छैन ।’

सात वर्षअघि विष्णुविक्रान्तकै आँगनमा सत्यनारायण पूजा लगाएकी स्थानीय शर्मिला श्रेष्ठको पनि उस्तै तीतो अनुभव छ । अपाङ्ग भएकी श्रेष्ठ भन्छिन्, ‘म त अहिले तल जान पनि सक्दिनँ ।’ प्रायः पानी जमिरहने उक्त ठाउँ हिजोआज दिसापिसाब गर्ने, गाँजा, चुरोट खाने स्थलमा परिणत भएको देख्दा आफूलाई खिन्न लाग्ने गरेको शर्मिला बताउँछिन् ।

‘गुरुयोजना बनाइरा"को छ त भन्छन् तर कोषलाई ध्यान नै छैन,’ परिक्षितमान केही आक्रोशित हुन्छन् ।

विष्णुविक्रान्तको हालको अवस्थाबारे आफूहरू अवगत भएको पशुपति विकास कोषका कार्यकारी निर्देशक घनश्याम खतिवडा बताउँछन् । ‘ठूलो पानी परेर खाल्डो भएको ठाउँमा पानी जम्नु त स्वाभाविक नै हो । स्थानीयहरू आफैँ धेरै फोहोर फाल्ने काम गर्छन्’, उनी भन्छन्, ‘त्यो मूर्तिलाई अन्त लगेर संरक्षण गर्ने होइन, त्यहीँ नै संरक्षण गर्ने हो ।’

गुरुयोजनाभित्र त्यस क्षेत्र परेकाले कोष हाल बस्ती उठाउनकै लागि पहल गरिरहेको खतिवडा बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘बस्ती निकालेपछि विष्णुविक्रान्तको मूर्तिलाई विशिष्ट तरिकाले राख्ने भन्ने योजना नै छ हाम्रो ।’

त्यसो त वामन द्वादशीका दिन वर्षको एकपटक ठूलो मेला लाग्ने गर्छ, यहाँ । मरेको मान्छेको नाममा रातभरि बत्ती बालेर जाग्राम बस्छन् मानिसहरू ।

मरेको मान्छेका नाममा बत्ती बाल्ने ठाउँ त छ तर प्राण खोसिएको मूर्तिको नाममा चेतनाको बत्ती बाल्ने ठाउँ कहाँ होला ? सम्भवतः मूर्तिले यस्तै प्रश्न गरिरहेछ ।

छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयमा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति ।

लाजिम्पाटको धोवीचौरबाट संग्रहालयसम्म

एउटा मूर्ति ढलको आहालमा छ भने अर्को जुम्ल्याहा विष्णुविक्रान्तको मूर्ति भने छाउनी संग्रहालयको कक्षमा सजाएर राखिएको छ ।

कुनै समय लाजिम्पाटको धोवीचौरमा भएको उक्त मूर्ति कसरी संग्रहालयमा अवतरण भयो त ?

प्रश्नको उत्तर हो, संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीले गरेको ‘अपहरण’ ।

२०१६ सालको कुरा हो । ३९ वर्षीय सत्यमोहन जोशी एकाएक ‘नन गजेटेड’ कर्मचारीबाट पुरातत्त्व तथा संस्कृति विभागका निर्देशक भए । उनी यस्तो बेला निर्देशक भए, जतिखेर उपत्यकामा मूर्ति चोरीका घटना चुलिइरहेको थियो ।

यस्तो बेलामा आफ्नो भूमिका के हुन सक्छ ? जोशीलाई मूर्ति संरक्षणमा नलागी भएको थिएन । उनले उपत्यकाका विभिन्न ठाउँहरू अध्ययन/अन्वेषण गर्ने निधो गरे ।

सिल्भाँ लेभीद्वारा लेखिएको ‘ले नेपाल’ पुस्तकमा प्रकाशित लाजिम्पाटको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति, जुन हाल छाउनी संग्रहालयमा सजाएर राखिएको छ ।

सोही क्रममा जोशी एक दिन टुकुचा किनारमा रहेको लाजिम्पाट धोवीचौरको थुम्कोमा पुगे । चौरभरि छरिएर रहेका पुराना मूर्ति, शिवलिङ्गहरूको बीचमा एकाएक उनको नजर घाँस काट्न लागेका एक व्यक्तिमा पुग्यो, जसले एक अनुपम मूर्तिमा एक सुरले हँसिया उध्याउँदै थिए ।

घसिँयाराले हँसिया उध्याउँदै गरेको विष्णुविक्रान्तको यो त्यही मूर्ति थियो, जसलाई राजा मानदेवले एकैदिन पशुपति र लाजिम्पाटमा प्रतिस्थापन गरेका थिए । नेपालको ट्वीन आइडेन्टिकल मूर्तिमध्येको एक थियो त्यो ।

मूर्तिचोरी बिगबिगी भएको बेला यसरी घसिँयाराका लागि उध्याउने साधन बनेको मूर्तिको संरक्षण नभएको देखेपछि उनले सो मूर्ति संरक्षण गर्नका लागि अपहरणकारी बन्न तयार भए । रातको समयमा कसैले थाहा नपाउने गरी उनले सो मूर्तिलाई अपहरण गरी वीर पुस्तकालयमा ल्याई लुकाएर राखे ।

त्यसपश्चात् धोवीचौरमा ठूलै हंगामा मच्चियो । भनिन्छ, धोवीचौरमा भएको विष्णुविक्रान्तको मूर्तिलाई कर्माचार्य/वज्राचार्य (हरू)ले आफ्नो कुल देवता मान्ने गर्थे रे ।

सत्यमोहन सम्झन्छन्, ‘तीन/चार महिना म पनि चुपचाप नै बसेँ । त्यसपछि मैले घण्टाघरबाट झिकाएर विष्णुविक्रान्तको मूर्तिलाई छाउनीस्थित राष्ट्रिय संग्रहालयमा सुम्पिएँ ।’

छाउनी संग्रहालयमा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्तिको विवरण ।

हाम्रो संरक्षण चेत !

अपहरण गरेर नै सही, राष्ट्रका लागि ठूलो सम्पत्ति चोर्नबाट जोगिएकोमा खुसी हुनुपर्ने सत्यमोहन बताउँछन् ।

तर, यसरी संरक्षणको नाममा अपरहण गर्नुलाई विभिन्न इतिहासप्रेमीले आलोचना गरेका छन् । विष्णुविक्रान्तको मूर्ति लाजिम्पाटबाट उखेली छाउनी म्युजियममा लगेर राख्ने सत्यमोहन जोशीको कामप्रति आपत्ति जनाउँदै इतिहासविद् महेशराज पन्तले त मुखै फोरेर नेपाल साप्ताहिक पत्रिकामा लेखेका पनि थिए ।

पन्त भन्छन्, ‘डिरेक्टरको काम मूर्ति चोरी हुन्छ भन्ने डरले त्यही ठाउँमा जोगाएर राख्ने प्रबन्ध मिलाउने हो कि चोरेर ल्याएर संग्रहालयमा राख्ने हो ?’

तर सत्यमोहन यसमा आफ्नो नियत सफा भएकाले ती टिकाटिप्पणीहरूले गर्दा दुःखी हुनुभन्दा पनि मूर्ति संरक्षण भएकोमा खुसी हुनुपर्नेमा जोड दिन्छन् ।

‘यदि त्यतिखेर त्यसो नगरेको भए आज यो मूर्ति संरक्षण हुने थिएन । सायद हराएर जाने थियो वा लोप भएर जाने थियो’, सत्यमोहन निकै बेर गम्छन् ।

पानीको दह र फोहोरमा तिलगंगाको विष्णुविक्रान्तको मूर्ति ।

जीवन्त इतिहास बोकेको शिलालेख हामीले यथास्थानमा जोगाउन नसक्नु पनि हाम्रो चेतनाको द्योतक भएको इतिहासविद् ज्ञानमणि नेपाल बताउँछन् ।

नेपाल भन्छन्, ‘मूर्ति चोरेर संग्रहालयमा जोगाउनु गौरवको विषय होइन । संरक्षणको नाममा मूर्ति चोरेर संग्रहालयमा राख्दा त्यहाँको मूर्त तथा अमूर्त इतिहास लोप भएको छ । जुन ठाउँमा मूर्ति पाइयो, त्यही ठाउँमा मन्दिर बनाइदिनुपर्थ्यो । पुरातत्त्व विभागको डिरेक्टरको हिसाबले जीर्णोद्धार गरिदिनुपर्थ्यो ।’

वास्तवमा मूर्ति एक्लै जीवित हुँदैन । मूर्तिसँग जोडिएको इतिहास, परिवेश, अमूर्त सम्पदाले मूर्तिको प्राण भरिएको हुन्छ । संग्रहालयमा राखिएका यस्ता अपूर्ण शिलालेखले इतिहास बुझ्न कठिन बनाइदिएको ज्ञानमणिको अनुभव छ । उनी भन्छन्, ‘एकातिर म्युजियममा राखिनु पनि गलत हो । अर्कोतिर मूर्तिलाई ढलको आहालमा अपहेलित गरी राखिनु पनि गलत हो ।’

ज्ञानमणि भन्छन्, ‘यी दुवै जुम्ल्याहा मूर्तिले हाम्रो संरक्षण चेत उदाङ्गो पारिदिएको छ ।’

मूर्ति संग्रहालयमा होइन, यथास्थानमा जोगाइनुपर्छ

पाटनको पटको टोलबाट चोरी भएको ३७ वर्षपछि गत वैशाखमा लक्ष्मीनारायणको मूर्ति नेपाल फर्किएको छ । चोरीको सिलसिलामा अमेरिकाको टेक्सासस्थित डाल्स आर्ट म्युजियममा पुगेको लक्ष्मीनारायणको मूर्ति आउने महिना टोलवासीहरूले क्षमापूजा गरी साविककै मन्दिरमा पुनर्स्थापना गर्ने निधो गरेका छन् ।

३७ वर्षअघि पाटनको पटको टोलबाट हराएको लक्ष्मीनारायणको मूर्ति हाल पाटन संग्रहालयमा छ, जसलाई साविकको स्थानमा आगामी महिनामा नै सारिनेछ ।

चोरी भएर विदेशका संग्रहालय पुगेका मूर्ति त फर्किएर यथास्थानमा संरक्षण हुने क्रममा छन् भने नेपालभित्रै लाजिम्पाटको चौरबाट उखेलेर छाउनी संग्रहालयमा राखिएको विष्णुविक्रान्तको मूर्तिलाई साविककै ठाउँमा जोगाउने यत्न किन गरिँदैन ? पन्त भन्छन्, ‘मूर्ति संग्रहालयमा होइन, यथास्थानमा जोगाइनुपर्छ ।’

दायाँपट्टि छाउनी संग्रहालय र बायाँपट्टि तिलगंगामा रहेको विष्णुविक्रान्तको जुम्ल्याहा मूर्ति ।

जुम्ल्याहा मूर्तिको विशेषता

भनिन्छ, नेपालको पहिलो जुम्ल्याहा (ट्वीन आइडेन्टिकल) मूर्ति हो विष्णुविक्रान्तको मूर्ति ।

विष्णुविक्रान्तको यस जुम्ल्याहा मूर्ति एक मात्र काव्यिक शिलालेख हो, जसले नेपाली भाषा तथा वाङ्मयको प्राचीनतालाई स्पर्श गर्ने आधार दिएको छ ।

उस्तै आकार, बनोट अनि मूर्ति भएको लाजिम्पाट र तिलगंगाको अभिलेख पनि एउटै छ । लिच्छवीकालीन अभिलेख पुस्तकका अनुसार ‘कुँदाइमा मात्र अलिकति अन्तर छ । लाजिम्पाटको अभिलेखमा उठानमा ॐ पनि छ । यसमा ॐ छैन । लाजिम्पाटको अभिलेखमा ‘वैशाखशुक्लदिव २’ दोस्रो पङ्क्तिको अन्त्यमा दिइएको छ । तिलगङ्गाको यस अभिलेखमा चाहिँ सो तिथिमिति दोस्रो पङ्क्तिको उठानमा दिइएको छ । लाजिम्पाटको अभिलेख अलि खिइएको छ । तिलगंगाको चाहिँ सफा छ ।’

तर विडम्बना, हाल तिलगंगाको शिलालेख ढलमा छ भने लाजिम्पाटको शिलालेख सफा छ ।

लिच्छवीकालीन साहित्य भएको, तिथिमितिसहित लेखिएको काव्यिक शिलालेख र अनुपम कलाकृतिले सुसज्जित विष्णुविक्रान्तको मूर्तिलाई आखिर राजा मानदेवले किन एकैदिन दुई ठाउँमा प्रतिस्थापन गरे होलान् त ?

लाजिम्पाट र तिलगङ्गाका यी वामनमूर्ति कुन उद्देश्यले स्थापना गरिएका हुन् भन्ने कुराको सबभन्दा बलियो प्रमाण त यी मूर्तिमा कुँदिएका अभिलेख नै छन् ।

अभिलेखमा राजा मानदेवले ‘आफ्नी आमा राज्यवतीको पुण्यको बढिबढाउका लागि भगवान् वामनको मूर्ति स्थापना गरेको हुँ’ भनी स्पष्टसँग लेखाई राखेका छन् । यस कारण अरु आधारहीन तर्क गर्ने ठाउँ नै नभएको धनवज्रले तर्क गरेका छन् ।

यद्यपि सारा संसार नै कब्जा गर्ने चक्रवर्ती राजाको आदर्शलाई प्रकट गर्नका लागि मानदेवले चारैतिर जित्न सकूँ भन्ने कामनासहित सो मूर्ति राखिएको हुन सक्ने अनुमान इतिहासविद् ज्ञानमणिको छ ।

‘लक्ष्मीवद् भवनं कारयित्वा’ उल्लेख भएको हुँदा मानदेवले वामनमूर्ति स्थापना गर्दा सुन्दर मन्दिर पनि बनाउन लगाएका थिए भन्ने संकेत भेटिएको वज्राचार्यले पुस्तकमा चर्चा गरेका छन् । तर हाल लाजिम्पाट र तिलगङ्गा दुवै ठाउँमा मन्दिरको कुनै अवशेष देखिँदैन ।

तिलगंगामा रहेको विष्णुविक्रान्तको मूर्तिको छोपिएको शिलापत्र ।

लाजिम्पाटमा भएको विष्णुविक्रान्तको शिलालेखको मूलपाठ:

१. ॐ संवत् ३८९ मातुः श्रीराज्यवत्या हितकृतमनसः सर्वदा पुण्यवृद्वच्यै
राजा श्रीमानदेवः शुभविमलमतिः पात्रदानम्बुवर्षी
२. लक्ष्मीवत्कारयित्वा भवनमिह शुभं स्थापयामास सम्यक्
विष्णुं विक्रान्तमूर्तिं सुरमुनिमहितं सर्वलोकैकनाथम्
वैशाखशुक्लदिव २ ।

स्रोत : लिच्छवीकालका अभिलेखहरू/धनव्रज वज्राचार्य

(भावार्थ : राजा मानदेवले आफ्नी माता राज्यवतीको नाममा एउटा विशाल मन्दिर बनाउन लगाई तीनै लोकका देवता कहलिएका भगवान् विष्णुविक्रान्त (त्रिविक्रम वामन) को मूर्ति यस ठाउँमा विधिपूर्वक स्थापना गरे ।)

तिलगंगामा भएको विष्णुविक्रान्तको शिलालेखको मूलपाठ:

१. संवत् मातुः श्रीराज्यवत्या हितकृतमनसः सर्वदा पुण्यवृद्वच्यै
राजा श्रीमानदेवः शुभविमलमतिः पात्रदानाम्बुवर्षी
२. वैशाख लक्ष्मीवत्कारयित्वा भवनमिह शुभं स्थापयामास सम्यक्
शुक्लदिव २ विष्णुं विक्रान्तमूर्तिं सुरमुनिमहितं सर्वलोकैकनाथम् ।

स्रोत : लिच्छवीकालका अभिलेखहरू/धनव्रज वज्राचार्य

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २७, २०७८ ०६:३३

सविना देवकाेटा

प्रतिक्रिया दिनुहोस्

भर्खरै

कांग्रेसको प्रभाव क्षेत्रमै सुहाङलाई ११ सय ५५ मतको अग्रता, तेस्रो स्थानका लागि थेगिम र लिम्बूको प्रतिस्पर्धा

रेडक्रसको भ्रष्टाचार छानबिन गर्न बन्यो छानबिन समिति, दीर्घकालीन महत्वका निर्णय गर्न रोक

इराकमा समलिङ्गी सम्बन्धलाई अपराध मान्ने विधेयक पारित, १५ वर्ष जेल हुन सक्ने

लगानी सम्मेलनबारे के भन्छन् स्वदेशी उद्यमी व्यवसायी ?

बझाङमा एमालेका दमन भण्डारी निरन्तर अगाडि

लोकप्रिय

सहकारी ठगीले इलाम २ मा तनाव दिएपछि रवि लामिछानेको नयाँ स्टन्ट, धन्यवाद दिन गृह मन्त्रालय पुग्ने को हुन् ?

सरकार ढाल्न कांग्रेसले दाेहाेराे संवाद थालेपछि प्रचण्डले तयार पारे तीन विकल्प

बुद्धनगरमा कांग्रेस–एमालेका चार नेताकाे वार्ता, बालकाेट पुग्दासम्म गगन थापा निराश

इलाम २ः प्रारम्भिक मतपरिणाममा एमाले र 'पूर्वएमाले'बीच टक्कर

इलाम २ अपडेटः यस्तो छ प्रारम्भिक मतपरिणाम

विचार

चीनमा एउटै भूकम्पले लिएको थियो ८ लाख ३० हजारको ज्यान (भिडियो)

तीन जनाको मुट्ठीमा ३ करोड जनताको लोकतन्त्र

बीसौँ शताब्दीका प्रभावशाली नेता लेनिन (भिडियो)

ब्लग

कसरी हटाउने सार्वजनिक सवारीको बेथिति ?

सधैँ हाँसीखुसी देखिने गाउँकी काकी, डाक्टर र अर्जुन मैनालीले राेजेकाे गलत बाटाे

छोटो तर मनमोहक पदयात्रा 'लाङटाङ'

शिक्षा

युवा विद्यार्थी लक्षित परिसंवाद गर्दै हिमालयन ह्वाइटहाउस स्कुल, एमाले अध्यक्ष ओली पनि सहभागी हुने

बौद्धिक पलायन रोक्न पाठ्यक्रम समय सान्दर्भिक बनाऔँ : प्रधानमन्त्री

कक्षा १२ को परीक्षा आजदेखि, तीन लाख ९० हजार परीक्षार्थी सहभागी हुँदै