शक्ति पाइन्छ भनेर पिइने इनर्जी ड्रिङ्कले मुटुलाई हान्छ, एक आइरिस खेलाडीले त ज्यानै गुमाए

शक्ति पाइन्छ भनेर पिइने इनर्जी ड्रिङ्कले मुटुलाई हान्छ, एक आइरिस खेलाडीले त ज्यानै गुमाए

तस्वीरः विजनेस इन्साइडर ।

A+ A A-

तिहार भन्नेबित्तिकै फूल र झिलिमिलीबाहेक मीठा परिकारको कुरा आइहाल्छ । मिष्ठान्न भोजनबित्तिकै अपवादबाहेक आयातीत पेयहरू छुट्दैनन् । ठ्याक्कै तथ्याङ्क नभए पनि दसैँ र तिहारमा क्याफिनयुक्त पेयहरूको खपत अत्यधिक हुने गरेको छ ।

रेमिटेन्सका कारण केही वर्षयता धेरैजसो नेपालीको क्रयशक्ति बढेको छ । यसले नागरिकमा बिलासी वस्तुको उपभोग अनि खाने, पिउने पदार्थप्रतिको मोह पनि बढाएको छ । त्यसैले अक्सर मानिसहरू पश्चिमा शैलीका खाने, पिउने कुरालाई आफ्नो भोजनमा समावेश गर्नुलाई इज्जत, प्रतिष्ठा वा यसको मानक ठान्न थालेका छन् । गाउँमा पहिलापहिला पाहुना आउँदा दही, मोही वा घरमै बनाएको सर्वत पिलाएर स्वागत गर्ने चलन थियो । अहिले त्यसकाे ठाउँमा डिउ, कोकाकोला वा यस्तै पेय पदार्थले स्वागत गर्ने गरिन्छ । अनि खानेकुरासँग सफ्ट ड्रिङ्क, इनर्जी ड्रिङ्क लिने क्रम बढ्दाे छ ।

खासमा इनर्जी ड्रिङ्कलाई लाभदायक पेय मानेर हामी निर्धक्क पिइरहेका हुन्छौँ । तर, यसको सिधा असर मुटुसँग जोडिएको कुराप्रति हामीमध्ये थाेरैलाई थाहा हाेला । त्यस कारण क्याफिनयुक्त इनर्जी ड्रिङ्क आयातमा नेपाल सरकारले रोक नै लगाएको छ । यद्यपि, बजारमा भएका इनर्जी ड्रिङ्क पनि उच्च क्याफिनयुक्त छैनन्, किटेर भन्न सकिने अवस्था छैन । किनकि, हाम्रा सरकारी संयन्त्रहरूकाे चुस्त अनुगमनमाथि बारम्बार प्रश्न उठ्ने गरेकाे छ । त्यसैले प्रथम पाइलामा उपभाेक्ता आफैँ सचेत हुन जरुरी छ ।

(यसअघि हामीले सफ्ट ड्रिङ्क भनिने काेकाकाेला, डिउलगायतका पेयले हाम्राे शरीरमा कस्ताे हानि गर्छन् भन्नेबारे विस्तृत रिपाेर्टिङ गरेका थियाैँ । उक्त रिपाेर्ट यहाँ छ ः जाेगिनुहाेस्, रोनाल्डोले त्यसै पन्छाएका होइनन् काेककाे बोतल)

०००

गत अप्रिलमा बेलायतका २१ वर्षीय युवकको उपचारपछि डाक्टरहरूले खुलासा गरे- शरीरलाई राम्रो हुन्छ भन्दै हामीले पिउने इनर्जी ड्रिङ्कले उल्टै हाम्रो मुटुमा गम्भीर असर पुर्‍याउन सक्छ ।

लण्डनको प्रतिष्ठित पत्रिका बीएमजेको केस रिपोर्टअनुसार ती युवक दुई वर्षदेखि नियमित दुई लिटर इनर्जी ड्रिङ्क पिउँथे । त्यसको अत्यधिक प्रयोगकै कारण उनले मुटुसम्बन्धी जटिल समस्याको सामना गर्नुपर्‍यो । उनी चार महिना बिरामी भए । पछि साससम्बन्धी समस्या बढ्यो । उनकाे तौल घट्दै गयो । अन्ततः युवक अस्पताल भर्ना भए । रगत जाँच, स्क्यान, ईसीजीपछि थाहा भयो- उनको मुटु र किड्नी दुवै फेल हुने चरणमा छ । युवकको नाम रिपोर्टमा उल्लेख गरिएको छैन ।

बीएमजे केस रिपोर्टमा डाक्टरहरूले बताए अनुसार इनर्जी ड्रिङ्कबाट पैदा हुने कार्डियोटोक्सिसिटी नै ती युवकको मुटु फेल हुनुको मुख्य कारण थियो । उनलाई अरू कुनै रोग पनि थिएन । जुन पेय उनले स्वस्थ हुने विश्वासमा लिइरहेका थिए, खासमा हरेक पटक त्यसबाट १६० मिलीग्राम क्याफिन उनकाे शरीरमा छिर्थ्याे ।

रिपोर्टमा ती युवकले भनेका छन्, ‘इनर्जी ड्रिङ्क पिएन भने जोडसँग मेरो टाउको दुख्थ्यो । त्यसैले दैनिक पिउथेँ । पछि मलाई मुटुसम्बन्धी समस्या देखापर्‍यो । यसबाट मेरो दैनिकीसँगै विश्वविद्यालयको पढाइ पनि प्रभावित भयो । अन्ततः म इन्टेन्सिभ केयर यूनिटमा भर्ना भएँ । त्यहाँको मेरो भोगाइ निकै दर्दनाक छ । ड्रिङ्क र यसमा हुने तत्वबारे मान्छेलाई जागरुक गराउनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।’ युवक ५८ दिन अस्पताल बसेर घर फर्किएका थिए ।

रिपोर्टमा डा केली मोर्गन भन्छिन्, ‘दैनिक इनर्जी ड्रिङ्क पिउने युवाहरूको जमात ठूलो छ । हाम्रो रिसर्चले पनि के खुलासा गर्छ भने, निम्न र उच्च सामाजिक आर्थिक समूहबीच प्रयोग दरमा व्यापक असमानता देखिन्छ । इनर्जी ड्रिङ्कको लोकप्रियतामा त्यो बेलासम्म कमी आउँदैन, जबसम्म वैधानिक, नीतिगत उपायहरू अवलम्बन गरिँदैन ।’
०००
मेडिकल न्युज टुडेको एउटा रिपोर्टअनुसार सन् २००० मा चार क्यान रेडबुल पिएर बास्केटबल खेल्न छिरेका आयरल्याण्डका १८ वर्षीय खेलाडी रस कुने (Ross Cooney) को केही घण्टामै मृत्यु भयो । उनी एक स्वस्थ खेलाडी थिए ।

घटनापछि फ्रान्सले रेडबुलमा प्रतिबन्ध लगायो । एक क्यान रेडबुलमा ८० मिलिग्रामसम्म क्याफिन हुन्छ, जुन एक कप कफीबराबर हो । त्यसमाथि यसमा सुगर पनि हुन्छ । फ्रेन्च साइन्टिफिक कमिटीले रेडबुलमा अत्यधिक क्याफिन भएको निष्कर्ष निकालेको थियो । नर्वे र डेनमार्कले पनि केही वर्ष रेडबुलमा प्रतिबन्ध लगाए । विषाक्तताबारे जाँच गर्ने बेलायतको कमिटीले सन् २००१ मा रेडबुलबारे अनुसन्धान गर्‍यो । गर्भवतीले रेडबुल पिउन नहुने चेतावनी उक्त कमिटीले दिएको थियो । किनकि, धेरै क्याफिन लिँदा गर्भपातको जोखिम उच्च हुन्छ । क्याफिनको बढ्ता सेवन गर्दा बच्चा जन्माउन गाह्रो हुने र कम तौलको बच्चा जन्मिने खतरा विशेषज्ञहरू औँल्याउँछन् ।

नेपालमा रेडबुल अत्यधिक बिक्री हुने इनर्जी ड्रिङ्क हाे । बजारमा रेड बुलको ट्रेडमार्क चोरी गरी 'रेड ब्लु' नामक पेय आएकाे थियाे, जुन पछि कारबाहीमा पर्‍याे । रेडबुलकाे क्यानमा पनि कम्पनीले पनि दाबी गरेभन्दा ज्यादा क्याफिन पाइएकाे अधिकारीहरू बताउँछन् । तस्वीरः सुशील श्रेष्ठ ।

२००१ देखि नै लागू भएको युरोपेली संघको एउटा निर्णयमा रेड बुल र यस्ता अन्य इनर्जी ड्रिङ्कमा क्याफिनको मात्रा उच्च हुने चेतावनी दिइएको थियो । आयरल्याण्डकै लिमरिकमा चार क्यान रेडबुल पिएर बास्केटबल खेल्न छिरेका एक विद्यार्थीको पनि मृत्यु भएको थियो । यसपछि कम्पनीका अधिकारीहरूलाई आफ्नो उत्पादन खतरापूर्ण नरहेकाे प्रमाण लिएर आउन भनियो । उनीहरूले विद्यार्थीको मृत्युसँग पेयको सम्बन्ध नरहेको दाबी गरे । तर पछि थाहा भयो किशोरको मृत्युको कारण सडन एडल्ट डेथ सिन्ड्रोम पाइयो, जुन अत्यधिक क्याफिन सेवनसँग सम्बन्धित रहेको निचोड टोलीले निकालेको थियो ।

सन् २००९ मा बेलायतका कतिपय स्कुलनजिकका स्थानीय पसलेहरूलाई आग्रह गरिएको थियो- विद्यार्थीलाई इनर्जी ड्रिङ्क नबेच्नू । यसो गरिनुको पछाडि विद्यार्थीको ध्यान केन्द्रित गर्ने क्षमतामा इनर्जी ड्रिङ्कले विचलन ल्याउने तर्क थियो । कतिपय पसलमा त ‘इनर्जी ड्रिङ्क नमाग्नुहोला’ भनी लेखिएका पोस्टरसमेत टाँसिएको थियो । बेलायतमा अहिले पनि केही स्कुलले विद्यार्थीलाई इनर्जी ड्रिङ्क पिउन रोक नै लगाएका छन् । पुरुषमा बाँझोपन आउने भन्दै फिलिपिन्सले पनि कतिपय इनर्जी ड्रिङ्कको बिक्रीमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो ।

अमेरिकाको वासिङटन तथा मिचिगन राज्यले १० नाेभेम्बर २०१० मा क्याफिन तथा अल्कोहल भएका इनर्जी ड्रिङ्कहरू बेच्न प्रतिबन्ध नै लगाएका थिए । पछि न्युयोर्क र ओकलोहामामा पनि आयात तथा बिक्रीमा प्रतिबन्ध लगाइयाे । कलेजका विद्यार्थीहरू यस्ता इनर्जी ड्रिङ्क पिएपछि बिरामी भएका तथा दुर्घटना भई अस्पताल भर्ना हुनु परेका घटनाहरू बढेकाले राेक लगाउनुपरेकाे तर्क अधिकारीहरूकाे थियाे ।

०००

नेपालमा पनि इनर्जी ड्रिङ्क पिउने जमात ठूलो छ । रक्सी पिइरहेको कोही साथीलाई साथ दिनुपर्दा रक्सी नपिउनेहरूले अक्सर इनर्जी ड्रिङ्क मागेको पाइन्छ । फुटबललगायत खेल खेल्नुअघि वा खेलेर थाकेका बेला प्रायः युवाहरू इनर्जी ड्रिङ्क नै पिउँछन् । जिम क्लब धाउने युवायुवतीको झोलामा अक्सर इनर्जी ड्रिङ्ककाे क्यान भेटिन्छ । रक्सीको लाभदायक विकल्प मानेर होस् वा शारीरिक तागत बढाउने प्रयासमा युवाहरूले इनर्जी ड्रिङ्क लिने गरेका छन् ।

केही वर्षअघिसम्म ‘साहसीको एक मात्र चाहना’ भन्दै चुरोटलाई हिम्मत प्रतीकका रूपमा खुबै प्रचार गरिएको थियो । इनर्जी ड्रिङ्कलाई पनि अक्सर विज्ञापनमा शक्ति र सफलताका लागि भनेर प्रचार गरेको पाइन्छ । तर जसरी साहसको प्रतीक मानिएको चुरोटले सेवनकर्तालाई क्यान्सर, दम, खोकी, एलर्जीजस्ता रोगहरूको शिकार बनायो, उसैगरी शक्तिबर्द्धक वस्तुका रूपमा प्रचार गरिएको इनर्जी ड्रिङ्कले मानिसको शरीरलाई कसरी गाँजिरहेको छ, माथि उल्लेखित प्रसंगहरूले प्रस्ट पारिसकेका छन् ।

विशेषज्ञहरूका अनुसार इनर्जी ड्रिङ्क मुख्यतः क्याफिन, चिनी र अन्य केही वस्तु मिसाएर तयार गरिएको हुन्छ । यी पेयमा प्रशस्त चिनी राखिएको हुन्छ, त्यसमाथि कृत्रिम रङ, घोलङ्क तत्व, फिज ल्याउने, अम्लियपना कायम राख्ने, रङ उड्न नदिने तत्वहरू पनि हुन्छन् । विज्ञहरूका अनुसार, एक लिटरका यस्ता पेयमा १२५ मिलीग्रामभन्दा बढी क्याफिन राख्न हुँदैन । तर, कथित शक्तिवर्द्धक झोलमा क्याफिनको मात्रा तीन गुणा बढी पाइएको छ । कुनैकुनै इनर्जी ड्रिङ्कमा अल्कोहलको मात्रा पनि मिसाइएको हुन्छ । उत्पादक कम्पनीहरूले यसमा मानिसलाई थप शक्ति दिने विशेष तत्व हुने दाबी गरिरहेका छन् । तर, यसको गुणस्तर नियन्त्रणसम्बन्धी चासो राख्ने विकसित देशका संस्थाहरूले यसलाई मान्यता दिएका छैनन् । अमेरिकाको खाद्य तथा औषधि प्रशासन र कृषि विभागले इनर्जी डिंकमा थप इनर्जी हुन्छ भन्ने उत्पादक कम्पनीहरूको दाबीलाई इन्कार गरेको छ ।

वाणिज्य आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभागमा छ्याङ, बदामसहितका केही इनर्जी ड्रिङ्कका स्याम्पल परीक्षणका क्रममा छन् ।

जनस्वास्थ्यविद् डा. अरुणा उप्रेतीका अनुसार, यस्ता पेयमा प्रशस्त चिनी हुने भएकाले यसमा कुनै इनर्जी हुँदै नहुने भने होइन । तर, उत्पादकहरूले दाबी गरेजस्ताे विशेष शक्ति भने हुँदैन । हल्का थाकेको बेला र मानसिक थकान भएका बेला यस्तो पेय पदार्थ पिउँदा केही क्षण परिवर्तनको महसुस हुन्छ । क्याफिन तथा अन्य मिश्रणले यस्तो बदलाव ल्याएको हुनसक्छ । तर, शक्ति उपयोग हुने काम गर्न यसले कुनै थप इनर्जी नदिने बरु स्वास्थ्यमा विभिन्न किसिमका समस्या उत्पन्न गर्ने अध्ययनकर्ताहरू बताउँछन् ।

विभिन्न मुलुकमा इनर्जी ड्रिङ्कको बजार विस्तारसँगै यो विवादस्पद पनि बन्दै गएको छ । कतिपय मुलुकमा त यसलाई प्रतिबन्ध नै लगाउनुपर्ने आवाज उठिरहेको छ । बालवालिका, युवा, मुटुसम्बन्धी रोग भएकाहरूका लागि यो निकै हानिकारक हुने बालराेग विशेषज्ञ डा. गणेश राई बताउँछन् ।

कुनैकुनै इनर्जी ड्रिङ्कमा अल्कोहलको समेत मिश्रण हुन्छ । त्यसैले त यस्ता इनर्जी ड्रिङ्क पिएर सवारी साधन चलाउनेहरू मापसे कारबाहीमा पर्ने गरेका छन् । पोषणविद् उप्रेतीका अनुसार, कुनै इनर्जी ड्रिङ्कमा क्याफिन बढी हुने भएकाले कडा हुन्छ । ‘तपाईंले कति याद गर्नुभएको छ, केही इनर्जी ड्रिङ्कहरूमा फलफूलको बास्ना आउँछ’, डा. उप्रेती भन्छिन्, ‘तर, त्यसमा फलफूलको रस भने मिसाइएको हुँदैन । फलफूलको बास्नाकै कारण यस्ता इनर्जी ड्रिङ्कहरू युवामाझ प्रिय छन् ।

०००

विश्व स्वास्थ्य संगठनको सहयोगमा उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चले २०७०/०७१ सालमा गरेको एक अध्ययनले नेपालमा इनर्जी ड्रिङ्कका १० ब्राण्ड, यसका उपभोक्ता र गुणस्तरबारे केही तथ्य बाहिर ल्याएको थियो । सर्भेमा काठमाडौंका २ सय जनालाई इनर्जी ड्रिङ्कबारे विभिन्न प्रश्न गरिएको थियो ।

अध्ययन टोलीका पोषणविद् केपी लम्सालका अनुसार, त्यस बेला २० देखि ३० वर्ष उमेर समूहका युवाले इनर्जी ड्रिङ्क बढी लिने गरेको पाइएको थियो । ‘अझ शिक्षित जमातले बढी यसको उपभोग गर्दा रहेछन्’, लम्सालले भने, ‘इनर्जी ड्रिङ्क पिउनेमा विद्यार्थीको संख्या बढी देखियो ।’

अध्ययनमा सोधिएको थियो, ‘तपाईं इनर्जी ड्रिङ्क किन लिनुहुन्छ ?’

४८ प्रतिशतको जवाफ थियो, ‘शक्ति बढाउन ।’

अनि ३८ प्रतिशतले चाहिँ फ्रेस हुन पिउने गरेको जवाफ दिए । इनर्जी ड्रिङ्कको विज्ञापन हेरेर ३६.७ प्रतिशतले यसको उपभोग गरेको पाइयो । साथीलाई हेरेर वा साथीको अनुरोधमा ३६ प्रतिशतले इनर्जी ड्रिङ्क पिउँदा रहेछन् । ‘इनर्जी ड्रिङ्कभित्र केकस्ता तत्व हुन्छन्, तपाईंलाई थाहा छ ?' भन्ने प्रश्नमा ८५ प्रतिशत उपभोक्ताले थाहा नभएको जवाफ दिए । ‘उनीहरूलाई एउटै भ्रम रैछ, इनर्जी ड्रिङ्क पिउँदा शक्ति बढ्छ’, लम्सालले भने ।

डब्लूएचओ र कन्जुमर फोरमको अध्ययनअनुसार दुई सयमध्ये ६५ प्रतिशत उपभोक्ताले इनर्जी ड्रिङ्कले आफ्नो स्वास्थ्यमा असर गरेको बताएका थिए । ६५ प्रतिशतमध्येका ६७.७ प्रतिशतले निन्द्रा नलाग्ने समस्या सुनाएका थिए ।

उपभोक्ता संरक्षण ऐन, २०७५ ले प्रत्येक उपभोक्तालाई गुणस्तरीय वस्तु तथा सेवा प्राप्त गर्ने अधिकार दिएको छ । वस्तु वा सेवाको मूल्य, परिमाण, शुद्धता, गुणस्तर आदिबारे सूचित हुने अधिकार पनि उपभोक्तालाई हुन्छ । दुई वा दुईभन्दा बढी पदार्थको मिसावटमा बनेका वा उत्पादित वस्तुमा रहेका त्यस्ता पदार्थको मात्रा, तत्व वा प्रतिशतबारे उत्पादक, पैठारीकर्ता वा बिक्रेताले जानकारी गराउनुपर्ने हुन्छ ।

पोषणविद् लम्साल भन्छन्, ‘हामीले गरेको अध्ययनमा एउटाले उत्पादन मिति नै खुलाएको थिएन । अर्कोले ब्याच नम्बर राखेको थिएन । उपभोग गर्ने तरिका नखुलाएका ४ वटा ब्राण्ड थिए । कसैले खान नहुने भए त्यो लेख्नुपर्नेमा ६ वटामा लेखिएकै थिएन ।’ उनका अनुसार अहिले पनि यस्ता गुणस्तरहीन पेयहरू बजारमा पाइन्छन् ।
केही ब्राण्डले लेवलमा गरेको दाबी र ल्याबमा आएको परिणामसँग नमिलेकाे उनले बताए । ‘कुनैकुनैमा त प्रति सय ग्राममा दुई सय मिलिग्रामसम्म क्याफिन पाइयो । एउटामा प्रति सय ग्राममा ४ सय ७६ एमजी सोडियम भेटियो ।’

विश्व स्वास्थ्य संगठनले एउटा वयस्कलाई दिनमा १ सय ५० एमजीसम्म क्याफिन खान मिल्ने भनेको छ । यो मात्रा युरोपेली र अमेरिकीहरू केन्द्रित हो । हामीलाई यो मात्रा बढी हुने पोषणविद्हरू बताउँछन् । युरोपेली र अमेरिकी नागरिक बिहानै उठेर कडा कफी पिउँछन् । त्यसैले उनीहरूसँग क्याफिन पचाउने क्षमता हामीभन्दा ज्यादा हुने पोषणविद् लम्सालको तर्क छ । किनकि, हामीकहाँ कफीको लत हुने मानिसहरू कमै छन् । ‘त्यसैले हामीले सोधपुछ गरेकामध्ये ६५ प्रतिशतले निन्द्रा नलाग्नेजस्ता समस्या आएको बताएका थिए’, लम्सालले भने ।

पोषणविद् डा. अरुणा र लक्ष्मण अधिकारीको पुस्तक ‘खाना खानुभयो ?’ मा इनर्जी ड्रिङ्कले स्वास्थ्यमा पुर्‍याउने असरबारे केही तथ्य छन् । नेपालमा खासगरी युवा, त्यसमा पनि खेलाडी र बालबालिकामा इनर्जी ड्रिङ्क निकै लोकप्रिय छ । तर, खेलाडी तथा बालबालिकालाई यस्तो इनर्जी ड्रिङ्कले लाभभन्दा बढी हानी गर्छ । शारीरिक श्रम बढी गर्ने मानिसहरूको शरीरलाई पानीजन्य वस्तुको बढी आवश्यकता हुन्छ । यस्तो अवस्थामा अन्य पेय पदार्थको सट्टा इनर्जी ड्रिङ्कको भर पर्नाले कतिपय अवस्थामा जलवियोजन (डिहाइड्रेसन) भएर बेहोस हुने समस्या आउने गरेको पोषणविद् डा. उप्रेती बताउँछिन् ।

पोषणविद् डा. अरुणा उप्रेती।

खाना खानुभयो ? पुस्तकमा नेपाल स्पोर्टस मेडिसिनसँग सम्बद्ध, वरिष्ठ हाडजोर्नी विशेषज्ञ डा. सरोजकृष्ण श्रेष्ठको भनाइ पनि छ । अन्य आवश्यक पेय पदार्थको सट्टा इनर्जी ड्रिङ्क बढी सेवन गरेका कारण कतिपय खेलाडीहरू खेल प्रतियोगिता तथा अभ्यासका क्रममा डिहाइड्रेसन भई बेहोस हुने गरेको डा. श्रेष्ठ बताउँछन् । भन्छन्, ‘यस्ता उत्पादनमा चिनीको मात्रा तोकिएको सीमाभन्दा निकै बढी हुन्छ । यसका धेरै हानिकारक पक्ष छन् ।’

इनर्जी ड्रिङ्क भनेको स्पोर्टस् ड्रिङ्क होइनन् । स्पोर्टस ड्रिङ्क मा कार्बाेहाइड्रेडकाे मात्रा (CHO) ६ देखि ८ प्रतिशत मात्र हुनुपर्ने हो तर बजारमा पाइने इनर्जी ड्रिङ्कमा यसको मात्रा २० प्रतिशतसम्म पाइएको पोषणविद् उप्रेतीको भनाइ छ । यसले डिहाइड्रेसन (शरीरमा पानीको मात्रा कम हुनु) हुन्छ । खेलाडीले त खानै हुँदैन । ‘खेल्नुअगाडि तथा खेलपछि यस्ता इनर्जी ड्रिङ्क पिएमा मासु बाउँडिने, बेहोस भएर ढल्ने समस्या हुन्छ । दगुर्ने खेलमा थोरै दगुर्ने हो भने पानी र धेरै दगुर्ने हो भने एक लिटर पानीमा ३ चम्चा जीवनजल राखेर खानुपर्छ । लामो दौडमा पसिना आउने भएकाले आयन, नुन (इलेक्ट्रोलाइट)को मात्रा कम हुन्छ । त्यसको पूर्तिका लागि जीवनजल उपयोगी हुन्छ । साथै नुन, चिनी, पानी पनि उपयोगी हुन्छ । तर इनर्जी ड्रिङ्क खाएमा झन् बेहोस भइन्छ’, खाना खानु भयो ? पुस्तकमा लेखिएको छ ।

आफ्ना केटाकेटीलाई यसबाट टाढै राख्नुहोस्

इनर्जी ड्रिङ्क लतकै रूपमा पिउनेहरूमा बालबालिका पनि देखिएका छन् । अर्को एक अध्ययन अनुसार ६५ प्रतिशत यसका उपभोक्ता १३ वर्षदेखि ३५ वर्ष उमेर समूहका छन । बालरोग विशेषज्ञ डा. गणेश राईका अनुसार बालबालिकाहरू यस्तो पेय पदार्थमा पल्केपछि उनीहरूमा लत लाग्ने गरेको र यस किसिमको कुलतले शारीरिक विकासमा समेत बाधा पुर्‍याइरहेको छ । ‘इनर्जी ड्रिङ्कले पछि ठूलो असर गर्छ । यो खाएपछि पोषिलो कुरा शरीरले लिन मान्दैन । मोटोपन र दुब्लोपन दुवै समस्या देखिन सक्छ’, डा. राईले शिलापत्रसँग भने, ‘मोटोपनाले सानै उमेरमा मुटुमा समस्या, दम, हड्डीमा खराबी निम्त्याउँछ । दुब्लो हुँदा रोगसँग लड्ने क्षमतामा ह्रास आउँछ ।’

उनका अनुसार क्याफिनले केटाकेटीको स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर गर्ने भएकाले १० वर्षसम्मका केटाकेटीलाई खान दिनै हुँदैन । मानिसहरूको मस्तिष्क १६ वर्षसम्म (कसैकसैले २१ वर्ष भनेका छन् ) लगातार बढिरहेको हुन्छ तर क्याफिनले वृद्धि भइरहेको मस्तिष्कमा नकारात्मक असर पुर्‍याउँछ ।

वरिष्ठ वाल रोग विशेषज्ञ डा. विष्णु पण्डित बालबालिकालाई इनर्जी ड्रिङ्क मात्र होइन, सफ्ट ड्रिङ्क समेत नदिन सुझाउँछन् । यस्ता पेय पदार्थका कारण बच्चाहरूमा खाना नरुच्ने हुन्छ अनि आधारभूत इनर्जी पुग्दैन । यस्ता हल्का पेय वस्तुहरू खानेहरूमा मोटोपना आउँछ ।

राेयटर्समा प्रकाशित एक न्युज स्टाेरीमा अमेरिकन एकेडेमी अफ पेडियाट्रिक्सका डा. हली बेन्जामिन भन्छन्, ‘केटोकेटीलाई इनर्जी ड्रिङ्क चाहिँदै चाहिँदैन । क्याफिन र अरु उत्तेजना बढाउने वस्तु पोषणयुक्त हुँदैनन् । त्यसैले यस्ता वस्तुको सेवन नगर्नु नै उचित हुन्छ । इनर्जी ड्रिङ्क लिने ११ देखि १८ वर्षका ७८ जनामा गरिएको एक सर्वेक्षणअनुसार ४२ प्रतिशत केटाकेटीमा चिन्ता बढेको र किशोरहरूमा रक्तचाप बढेको पाइएको थियो ।

ह्युमन पर्फरमेन्स ल्यावोरेटरीमा भएको अनुसन्धान अनुसार अल्कोहल मिसाइएका इनर्जी ड्रिङ्कले कारण मुटुसम्बन्धी समस्याहरू निम्त्याउँछ । यसबाट मुटु फेल हुनेसम्मका समस्या सिर्जना हुन सक्ने विभिन्न विशेषज्ञ चिकित्सकलाई उद्धृत गर्दै डा. उप्रेतीको पुस्तकमा चेतावनी दिइएको छ ।

अमेरिकाको फुड एण्ड ड्रग एडमिनिस्ट्रेसनले १७ डिसेम्बर २०१० मा अल्कोहल मिसाइएका क्याफिनयुक्त इनर्जी ड्रिङ्क उत्पादन नगर्न कम्पनीहरूलाई चेतावनी दिएको थियो । क्याफिन र अल्कोहल मिसाइएको झोल पिउँदा स्वास्थ्यमा हानी पुग्ने अनुसन्धानमा पाइएकाले प्रतिबन्ध लगाउनुपरेको अधिकारीहरूले बताएका थिए ।

युनिभर्सिटी अफ टेक्सासको मेडिकल स्कुलले गरेको एक अध्ययनमा क्याफिन तथा अल्कोहललगायत अन्य रसायन मिसाइएका इनर्जी ड्रिङ्कहरूले मुटुको चालमा वृद्धि गर्ने, रक्तचाप अनि मानसिक तनाव बढाउने कुरा उल्लेख छ । ‘कतिपयमा क्याफिनका कारण डावरहरू आउने, चिलाउने, स्वास फेर्न गाह्रो हुने, निन्द्रा नआउने, छाति भारी हुने, जीब्रो, ओठलगायत अनुहार सुन्निने, डायरिया हुने बान्ता आउनेजस्ता, एलर्जीजस्ता समस्या देखिएको रिपाेर्टमा उल्लेख छ ।

केपी लम्सालले २०७२-०७६ सम्म राष्ट्रिय खेलकुद परिषदमा पोषण सल्लाहकार भएर काम गरेका थिए । त्यो बेला नेपाली खेलाडीहरूले खेलपछि इनर्जी ड्रिङ्क लिने गरेको लम्साल सम्झिन्छन् । विज्ञापनमा दाबी गरिएजस्तो यस्ता पेय पदार्थले खेलाडीहरूलाई कुनै शक्ति प्रदान नगर्ने बरु उल्टै हानी गर्ने लम्साल बताउँछन् । डिपार्टमेन्ट अफ एक्सरसाइज साइन्सकाे अध्ययन अनुसार यसले खेल जित्न कुनै पनि प्रकारले सघाउँदैन । २० एनसीएए डिभिजन १ फुटबलमा सहभागी खेलाडीहरूमा गरिएको सर्वेक्षण प्रतिवेदनले पनि यस्ता क्यालोरीयुक्त क्याफिन, ट्वौरिनले खेलाडीहरूलाई छिटो दौडन शक्ति नदिने कुरा पुष्टि गरेको थियो । द युनिभर्सिटी अफ लफयेतका अनुसार यस्ता पेय पदार्थले मानिसलाई मानसिक र शारीरिक असरहरू पुर्‍याएका हुन्छन् । यसले निन्द्रा खलबल्याउँछ । मुटुको चाल (धड्कन) लाई अस्तव्यस्त पार्छ र स्वास्थ्यमा वाधा पुर्‍याउँछ । अरू यस्तै अनुसन्धानले पनि इनर्जी ड्रिङ्क निरन्तर सेवन गर्नेलाई चेतावनी दिएका छन् ।

पोषणविद् डा. अरुणा उप्रेतीका अनुसार वाल्टर रीड आर्मी इन्स्टिच्युटले सैनिक कमाण्डरहरूमा गरेको अनुसन्धानले यस्ता पेय पदार्थ लिएकाहरूको निन्द्रामा बाधा पुगेको पाइएको थियो । ‘यस्तै अर्को एउटा अनुसन्धानअनुसार दुई क्यानभन्दा बढी इनर्जी ड्रिङ्क लिने सैनिकहरूलाई अनिद्रा हुने, तनाव हुने र शरीरमा थकान महसुस हुने गरेको पाइएको थियो’, डा. उप्रेतीले भनिन् ।

मानव स्वास्थ्यमा इनर्जी ड्रिङ्कको प्रभावबारे अनुसन्धान गरेका पोषणविद् केपी लम्साल शरीरमा यसले कुनै फाइदा नगर्ने बताउँछन् । शक्ति बढाउँछ भन्नु त भ्रमशिवाय केही नभएको उनको भनाइ छ ।

पाेषणविद् केपी लम्साल ।

'सिधै ब्लडमा ग्लुकोज बढ्छ । क्याफिन र टवरिङले केन्द्रीय स्नायु प्रणालीलाई अप्राकृतिक रूपमा सक्रिय गराउँछ । मान्छे फूर्ति भएजस्तो हुन्छ । तर पछि यसले उल्टो हानी गर्छ ।’ चिनी र रासायनिक तत्वले दाँतलाई हानी गरिरहेको हुन्छ भने शरीरमा विषालु तत्व पनि थपिइरहेको हुन्छ । लम्सालका अनुसार पिसाब लगाउने क्षमतालाई पनि यसले असर गर्ने कुरा अनुसन्धान प्रतिवेदनहरूले औँल्याएका छन् । ‘यसले शरीरभित्रको वाटर सप्लाइ र नेचुरल डेटेक्सिफिकेसनलाई बाधा पुर्‍याउँछ’, उनले भने ।

खेलाडी र गर्भवतीलाई उस्तै घातक

हामीले माथि नै चर्चा गरिसक्यौँ, इनर्जी ड्रिङ्कमा जुनसुकै उमेर समूहलाई असर गर्न सक्ने तत्वहरू मिसाइएको हुन्छ । लत लागेको खण्डमा यसले हामी जोकोहीलाई खतरासम्म पुर्‍याउन सक्छ । खासगरी केटाकेटी र गर्भवतीकाे सन्दर्भमा केही फ्याक्ट हामीले माथि नै प्रस्तुत गरिसकेका छौँ । इनर्जी ड्रिङ्कमा कृतिम सुगरको प्रयोग धेरै हुने भएकाले गर्भवतीको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर गर्ने बताउँछिन्, परोपकार प्रसूति तथा स्त्रीरोग अस्पताल थापाथलीकी निर्देशक डा. संगिता मिश्र । ‘इनर्जी ड्रिङ्कलाई मिठो बनाउन नर्मल सुगर नराखेर कृतिम सुगर राखिएको हुन्छ । त्यसले महिलाको स्वास्थ्यमा हानी गरिरहेको हुन्छ’, उनी भन्छिन्, ‘महिलामा तत्कालै ब्लडप्रेसर बढ्न सक्छ । तर, ड्रिङ्कमा कुन कम्पोनेन्ट प्रयोग गरिएकाेको छ, त्यसमा भर पर्छ ।’

अस्ट्रेलियन कन्जुमर एसोसिएसनको अध्ययनअनुसार केटाकेटी र युवाहरूले इनर्जी ड्रिङ्कहरू सेवन गरेमा उनीहरूलाई निन्द्रा नलाग्ने समस्या हुन्छ । ओछ्यानमा पिसाब आउने र चिन्ता तथा तनावको समस्या हुन्छ । कुनै केटाकेटीले एक दिनमा दुई वटा क्यान अर्थात् दुई ग्लास इनर्जी ड्रिङ्क पिएमा उसलाई चिडचिडाहट हुने, नर्भस तथा छटपटाहट हुनेजस्ता समस्या हुनसक्छ । एक ग्लास इनर्जी ड्रिङ्कमा एक कप कडा कफीजत्तिकै मात्रामा क्याफिन हुन्छ । अर्थात् कोकाकोलामा भन्दा भण्डै दुई गुणा बढी क्याफिन हुन्छ । बच्चालाई यति धेरै क्याफिन खुवाउनु स्वास्थ्यका दृष्टिले राम्रो होइन । त्यस्तैगरी रेड बुलजस्तै एक ग्लास (२५० एमएल/एक क्यान) इनर्जी ड्रिङ्कमा ५ चम्चाजति चिनीको मात्रा हुन्छ, जुन बच्चाहरूका लागि निकै बढी हो । केही इनर्जी ड्रिङ्क कम्पनीले भिटामिनहरू राखेको दाबी पनि गर्ने गरेका छन् । तर, यो गलत दाबी रहेकाे विज्ञहरू बताउँछन् ।

नेपालमा ४० रुपैयाँदेखि डेढ, दुई सय रुपैयाँसम्म पर्ने ३० भन्दा बढी ब्राण्डका इनर्जी ड्रिङ्क पाइन्छन् । विदेशबाट आयात हुने इनर्जी ड्रिङ्क अत्यन्तै कम गुणस्तरको पाइएपछि सरकारले राजपत्रमा सूचना प्रकाशित गरी क्याफिनयुक्त इनर्जी ड्रिङ्कको आयातमा रोक लगाएको छ । भारत, चीन, थाइल्याण्ड, भियतनाम कोरियालगायतका मुलुकबाट इनर्जी ड्रिङ्क आयात गरिन्थ्यो ।

आयतमा रोक लगाइए पनि बजारमा अझै गुणस्तरहीन, लेवलिङ नगरिएका इनर्जी ड्रिङ्क पाइने गरेको उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चका अध्यक्ष ज्योति बानियाँ बताउँछन् । ‘यसरी उपभोक्ताको स्वास्थ्यमा हानी पुर्‍याउने पेयलाई निगरानीमा राख्नुपर्छ, आवश्यक कारबाही गर्नुपर्छ भनेर हामीले निरन्तर आवाज उठाइरहेका छौँ’, उनले भने, ‘हामीले मुद्दा नै हालेका छौँ ।’ धेरैजसो कम्पनीले नेपालमै उत्पादन गरे पनि कतिपयले ट्याङ्कीमा कच्चापदार्थ ल्याएर नेपालमा प्याकिङ मात्र गर्ने गरेको उनको भनाइ छ । ‘यतै उत्पादन भएकाकाे पनि गुणस्तरमा सम्झौता हुनुभएन’, उनले भने ।

वाणिज्य आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभागका प्रवक्ता शिवराज सेढाईंले बजारबाट ५/६ वटा ब्राण्डका शंकास्पद इनर्जी ड्रिङ्कको नमुना ल्याएर ल्याबमा पठाएको जानकारी दिए । ‘बजारमा शंकास्पद इनर्जी ड्रिङ्क पाइएको गुनासो, उजुरी आएमा हामी अनुगमन, परीक्षण गरेर आवश्यक कारबाही गर्छौं’, प्रवक्ता सेढाईंले भने । (शिलापत्र आर्काइभबाट)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक १८, २०७८ १७:५८