शाहरुख खानको छवि किन ध्वस्त पार्न चाहन्छ भारतीय सत्ता ?

A+ A A-

गत साता हलिउडका सिनेमाटाेग्राफरलाई गोली हानेर मारियो । यो घटनाले चलचित्र र वास्तविकताबीचको अन्तरङ्ग सम्बन्ध उजागर गर्‍यो: हलिउडले बन्दुकको प्रयोगमार्फत हुने हिंसालाई बढाइचढाइ गरेर लामो समयदेखि बन्दुक उद्योगको नि:शुल्क प्रचारप्रसार गरिरहेको थियो । खासगरी, गैरश्वेत खलनायकलाई पराजित गर्न हुने यसको प्रभावकारिताको विज्ञापन हलिउडले गरिरहेको थियो ।

फिल्मले कोलम्बिया र औरोराका जस्ता भीडमा हुने गोलीबारीका घटनाहरू विभिन्न स्वरूपमा सापटी लिन्छ । अझ यस्ता फिल्मले विदेशमा अमेरिकी सेनाको साहसको महिमामण्डन गर्छन् ।

तर, यस्ता व्यावसायिक चलचित्रले हिंसात्मक र सामाज्यवादी वास्तविकतालाई देखाएर ग्राहक बटुल्ने काम मात्रै गर्दैनन् । उनीहरूले नश्लवादविरोधी र साम्राज्यवादविरोधी आन्दोलनलाई आकार पनि दिएका छन् । उदाहरणका लागि डिज्नीले बनाएको चलचित्र ‘फ्रोजन २’ (२०१९) जलवायु परिवर्तनको विपद सामना गरिरहेको विश्वमा उपनिवेशको सिकार भएका मानिसहरूलाई किन क्षतिपूर्ति दिनुपर्छ भन्ने भाष्यमा जोड दिएको छ र यसको आवश्यकतालाई प्रयोगात्मक रूपमा देखाएको छ ।

बम्बईका फिल्ममा उपनिवेशविरोधी संघर्षको प्रभाव

उपनिवेशवादको चोट सहेकाहरूबाट निर्मित भारतीय चलचित्र उद्‍योगले उपनिवेशवादविराेधी संघर्ष र यसलाई संस्थागत गर्ने कल्पनालाई स्थायित्व दिने दुवै कुरालाई प्रभावित गरेका छन् । शाहरुख खानका छोरा आर्यन खानमाथि भारतीय सरकारले लागुऔषधको मुद्दा चलाउनुको अर्थ संसारकै सबैभन्दा ठूलो फिल्मस्टारलाई पनि सरकारले कठघरामा उभ्याउन सक्छ भनेर आफ्नो शक्ति देखाउनु मात्रै होइन । भारतीय चलचित्रहरूले राष्ट्रवादी नै भए पनि अधिनायकवादी राज्यसत्ताविरोधी दृष्टिकोणलाई यो उपमहाद्वीपमा अघि सार्ने गरेका छन्, यसलाई चुनौती दिनु पनि हो ।

भारतीय फिल्मले अघि सार्ने यो दृष्टिकोण र फिल्म उद्योगको सम्बन्ध सुरुवाती दिनदेखिकै हो । ‘युवा क्रान्तिकारी भगत सिंह फिल्म पारखी थिए’, इतिहासकार काम म्याक्लिन लेख्छिन्, ‘सन् १९२० को दशकको उनको भेष र स्वभाव पक्कै पनि १९२० को दशकको सिनेमाबाट केही प्रभावित भएको हुनुपर्छ ।'

यसपछि उनको उपनिवेशविरोधी बलिदानको नायकत्वयुक्त जीवन असंख्य फिल्ममा चित्रित भयो । उनको क्रान्तिकारी ऊर्जाले उत्तर-उपनिवेशकालीन चलचित्रहरू शहीद-ए-आजम (१९५४), शहिद भगत सिंह (१९६३), द लिजेन्ड अफ भगत सिंह (२००२), शहिद-ए-आजम (२००२), रंग दे बसन्ती (२००६) लाई पनि प्रेरित गर्‍यो ।

सन् १९३० को दशकमा स्थापना भएको उपनिवेशविरोधी ‘प्रगतिशील लेखक आन्दोलन’मा आवद्ध गीतकार र लेखकहरूको प्रभावका कारण सन् १९४७ मा औपचारिक रूपमा स्वतन्त्रता प्राप्तपछि र ब्रिटिस इन्डिया विभाजन भएपछि पनि बम्बई चलचित्र उद्योगले कथा अझै अन्त्य नभएको दाबी गरिरह्यो । फिल्महरूले स्वतन्त्रता र भातृत्वको संघर्ष अझै निरन्तर हुनुपर्ने सन्देश प्रवाह गरिरहे । स्वतन्त्रतापछिका भारतीय र पाकिस्तानी राज्यबाट सताइएका बाम-झुकाव भएका मजरूह सुल्तानपुरी, बलराजा सहनी, फैज अहमेद फैजजस्ता कवि र अभिनेताका कारण पनि यो सन्देश बलिउडले प्रवाह गरिरहेको थियो । उनीहरूले यी सरकारहरूमा उपनिवेशवादी चरित्र भएको निर्क्यौल गरेका थिए ।

१९५७को फिल्म प्यासामा एक भ्रमित कविको कथा छ । सन् १९४९ मा पाकिस्तानबाट भारत आएका बामपन्थी कवि (यसै वर्ष उनको जन्मशताब्दी पनि मनाइँदै छ) साहिर लुधियानवीले यो फिल्मका लागि आफ्नो स्वतन्त्रतापूर्वको कविता ‘चक्ले’मा सामान्य परिवर्तन गरेर ‘जिन्हे नाज है हिन्द पर वो कहाँ है?’ गीत बनाएका थिए ।

उनी र समान सोच राख्ने विचारक र अभियन्ताका लागि १९४७ को परिवर्तनको बाबजुद उपनिवेशविरोधी आन्दोलन पूर्ण भएको थिएन । खासगरी भारत-पाक विभाजनले भ्रातृत्वको आदर्श खलबल्याएकाले पनि यो अपूर्ण थियो । यहाँ ‘हिन्द’ शब्द भारतको राष्ट्रिय सीमाभन्दा पनि बृहत् भौगोलिक काल्पनिकीलाई प्रस्तुत गर्न प्रयोग गरिएको छ । १९५८ को एक फिल्ममा उनले दाबी गरे, ‘वो सुबह कभी तो आएगी !’

यस चोपडा, भीष्म साहनी, आनन्द बक्शी, शैलेन्द्र, सज्जद जाहिर, प्रेम धवन लगायतका अरू लेखक, अभिनेता र फिल्म निर्माता विभाजनबाट फरक रूपमा प्रभावित भए । यसले पनि बम्बै फिल्म उद्योगमा स्वतन्त्रता र भातृत्वको निरन्तर संघर्षको आदर्शलाई प्रागाढ बनायो ।

यसको केन्द्रमा दूरीको भूमिकाविरूद्धको प्रतिरोध थियो । यो बिम्बलाई विरहको रहस्यमय-काव्यिक अवधारणामा प्रस्तुत गरिएको थियो, जसले रूमानी वा कामोत्तेजक सम्बन्धलाई धार्मिक भक्तिभावसँग जोड्थ्याे । र, यो सबै उमहाद्वीपको कला, काव्य, कथावाचन र उपनिवेशवादको विरोधले भरिएको हुन्थ्यो ।

सन् १९२९ मा जब भगत सिंह र उनका साथीहरूले जेलमा आमरण अनसन सुरू गरे, हजारौँ समर्थक अमृतसरमा भेला भए । उनीहरूले देशप्रति प्रेमलाई हिर-रांझाको कथासँग तुलना गर्दै कविता वाचन गर्न थाले । हिर-रांझा प्रख्यात पन्जाबी लोककथा हो, जसमा अभिशप्त प्रेमीप्रेमिका एकअर्काबाट छुटिन्छन् र पुनर्मिलनको मौका नआइपुग्दै मर्न पुग्छन् ।

यस्तै किस्साहरूका पात्रझैँ चर्खामा लगाव भएका महात्मा गान्धीले स्वराजको आफ्नो दृष्टिकोणमा सबै राजनीतिक शक्तिबाट मुक्तिप्राप्त गर्न असम्भव देखे । त्यसैले, ‘भिजुअल मेटाफोर’ प्रयोग गर्दै सन् १९४६ मा उनले भनेका थिए, ‘भारतलाई यसको पूर्णतामा कहिल्यै बुझ्न सकिँदैन, त्यसैले यसलाई जहाँजस्तो छ, त्यस्तै रूपमा बाँँच्न देऊ ।’

सुफी सिद्धान्तमा ईश्वरत्वसँगको एकत्व अथवा आदर्श चाहना प्राप्तिको क्रममा सबैभन्दा गहन अनुभूति मिलनअघिको छटपटाहटमा हुन्छ । यही कुरा विभाजनको समयमा प्रियजनसँगको विछोड र मृत्यु तथा आफ्नो ठाउँबाट विस्थापित हुँदा मानिसहरूले आम रूपमा महसुस गरे । बम्बै सिनेमाले पटकपटक यो सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्पदालाई एकठाउँ ल्याउने काम गर्‍यो । परिवार विभाजनका पीडादायी कथाहरू, दाजुभाई छुटिएका र भेटिएका अथवा पर्खालको दुईतिर परेका, विभाजनको पीडाका कारण मानिसहरूले दोहोरो जिन्दगी बाँच्नु परेका कथाहरू परिचित बिम्बहरूमा प्रस्तुत भए ।

यस्ता धेरै कथाहरूमा, खागरी पन्जाबीलाई, आफ्नो प्यारो मातृभूमिका लागि लडिरहेको परदेशी प्रेमीका रूपमा आदर्शकृत गरिएको हुन्छ ।

यस चोपडाको मरणोपरान्त सार्वजनिक भएको फिल्म जब तक है जान (२०१२) ले यो सन्देशलाई राम्रोसँग प्रस्तुत गरेको छ, जसमा शाहरुख खान मुख्य भूमिकामा छन् । यसमा गुलजारको गीत पनि छ, जसले हिर-रांझा र मिर्जा-साहिबाका किस्सालाई समेत समेटेकाे छ । समर भारतीय पन्जाबी हिरो हो (जसको पाकिस्तानी भाइ लन्डनमा छ), जो आफ्नी प्रेमिका मिरासँग अलग भएर युद्धग्रस्त काश्मीरमा संघर्ष गरिरहेको छ । मीराले आफ्नो प्रेमभन्दा माथि ईश्वरलाई राखेकी छ, जुन विभाजनको समयमा धेरैले गरेका थिए । मीरा नाम नै मध्यकालीन एक कविसँग जोडिन्छ, जसले कृष्ण आध्यात्मिक प्रेमका निम्ति सांसारिक प्रेम त्याग गरेकी थिइन् ।

शाहरुख खान । तस्वीर पीटीआई ।

त्यसपछि श्रृंखलाबद्ध फिल्महरू दिलवाले दुल्हनिया ले जायेगें (१९९५), वीर-जारा (२००४) आदिबाट शाहरुख खान अरू समकालीन अभिनेताभन्दा बढी नै परदेशी पन्जाबी प्रेमीका रूपमा देखा परे । यसैबेला उनी सिमान्तकृत भारतीयमाथिको उत्पीडनलाई चुनौती दिने दिल से (१९९८), चक दे इन्डिया (२००७) र माइ नेम इज खान (२०१०) जस्ता चलचित्रबाट प्रगतिशील छवि बनाउन पनि सफल भए । शाहरुख अभिनित पछिल्लो फिल्म रइस (२०१७) मा पाकिस्तानी अभिनेतृ माहिरा खानलाई प्रस्तुत गरिएको छ, जसले देशको सीमा बाहिरबाट प्रतिभा र प्रेरणा भित्र्याउने बलिउडको परम्परालाई निरन्तरता दिएको छ ।

अघिल्लो पुस्तामा अमिताभ बच्चनका फिल्मले अन्तर-धार्मिक भातृत्वले राज्यको शक्तिलाई चुनौती दिएको देखाउँथे । उनका प्रगतिशील कवि पिता हरिवंश राय बच्चनको प्रतिबद्धतालाई पछ्याउँदै अमिताभका फिल्मले मजदूर संघर्षको महत्त्व देखाउँथे । यसका लागि जावेद अख्तरको पटकथा र संवादले भूमिका खेलेको थियो । जाबेदका पिता कवि तथा गीतकार जाँ निसार अख्तर आफैँमा १८५७ को उपनिवेशविरोधी विद्रोहको कवि-नेता विरासत बोकेको परिवारबाट थिए ।

शाहरुख खान: भारतीय मुस्लिमका शक्तिशाली र आकर्षक प्रतीक

आफ्नो काम र जीवनमा शाहरुख खान खुदाइ खिदमतगार आन्दोलनबाट निर्मित आफ्ना पिताको चेतनासँग जोड्ने प्रयास गर्छन् । खुदाइ खिदमतगार अहिंसात्मक उपनिवेशविरोधी पस्तुन आन्दोलन थियो, जुन गान्धीको आन्दोलनसँग नजिक थियो र विभाजनको विपक्षमा थियो । भाजपाको सिद्धान्तसँग शिर झुकाउन अस्वीकार गरिरहँदा (जसको परिणाम उनी अहिले सामना गरिरहेका छन्) उनको भारतीय इस्लामको शक्तिशाली र आकर्षक छविले दक्षिणपन्थी हिन्दुहरूलाई चुनौती दिइरहेको हुन्छ ।

त्यसैले आर्यन खानमाथिको लागुऔषधको मामिलामा लगाइएको अभियोजन एक सेलिब्रेटीको छोरालाई राजनीतिमा तान्ने साधाारण मुद्दा मात्रै होइन । यो एउटा अभिनेताले कलामार्फत समावेशी र विभेदरहित ‘हिन्द’को लोकप्रिय दृष्टिकोणले वर्तमान सरकारको अन्धराष्ट्रवादी हिन्दु दृष्टिकोणलाई बलियो चुनौती दिएको र त्यसलाई सरकारले औपनिवेशिक युगका संयन्त्रमार्फत दबाउन खोजेको घटना हो ।

बलिउड फिल्महरू पितृसत्तावादी, जातिवादी, धार्मिक कट्टरपन्थी र संकीर्ण राष्ट्रवादी छैनन् भन्ने होइन । तर, यी अवधारणाविरुद्ध निरन्तर प्रतिरोध पनि बलिउडले गरिरहेको छ । यो प्रतिरोधी दृष्टिकोणसँग जोडिएका व्यक्तिमाथि हुने आक्रमण बलिउडलाई राज्यको एजेन्डालाई समर्थन गर्ने साम्प्रदायिक र अन्धराष्ट्रवादी बनाउने प्रयासको हिस्सा हो ।

फिल्मी र वास्तविक भारतीय जीवनबीचको सान्निध्यता क्रिकेटको संसारमा प्रकट हुन्छ, जसलाई चक दे ! इन्डियाको प्लट आश्चर्यजनक रूपमा प्रतिबिम्बित हुन्छ । फिल्ममा हिरोले सामना गरेको चुनौतीले फिल्म र यसले दिएको सन्देशलाई प्रकट गर्छ । जब आर्यन खानको गिरफ्तारीको नाटकका पर्दा खुल्दै थिए, यहीबेला क्रिकेटर मोहम्मद शमीमाथि आक्रमण सुरु भयो । शाहरुख खानको २००७ को चरित्र कबिर खानलाई जस्तै विश्वकपको खेलमा पाकिस्तानसँगको पराजयका लागि उनलाई दोषी देखाइयो ।

जतिबेला आर्यन खानको मुद्दा शाहरुख खानको इमान्दारीको छवि ध्वस्त पार्ने सरकारी योजनाअन्तर्गत भएकाे खुलासा हुँदै थियो, यसले अमिताभ बच्चनको मुख्य भूमिका रहेको फिल्म शक्ति (१९८२) को कहानी सम्झाइरहेको थियो । यो फिल्ममा खलनायक जेके बर्माले एक अति इमान्दार प्रहरी अधिकृतको छोरालाई उनको सत्यनिष्ठा तोड्नकै लागि अपहरण गरेको दृश्य छ । (यो मुद्दामा सरकार त्यही खलनायकको भूमिकामा देखिन्छ ।)

अहिले के मात्रै आशा गर्न सकिन्छ भने किङ खान पनि सरकारको अधिनायकवादी हिंसाबाट सुरक्षित छैनन् भन्ने सन्देशले निष्क्रिय उतरऔपनिवेशिक र चाँडो धनी हुने दौडमा रहेको मध्यमवर्गलाई सचेत तुल्याउन सक्छ, जो फ्रान्ज फाननले धेरैअघि भनेजस्तै ‘विचारविहीन छ र जनतासँग सम्बन्ध विच्छेद भएकाले आफैँमा बाँच्न बाध्य छ । उसले सरकारबाट सबैमाथि सिर्जना भइरहेको खतरालाई महसुस गर्न सक्छ ।

सम्भवत: उनीहरूले साहिरको आव्हान ‘जिन्हे नाज है हिन्द पर वो कहाँ है ?’ मा ध्यान दिनेछन् र लामो समयदेखि शालीन रूपमा असहमति राख्दै आफ्नो कित्ता क्लियर गरेका मानिसहरूसँग एकाकार हुनेछन्, जसमा उल्लेख्य संख्यामा पन्जाबीहरूसहित देशभर प्रदर्शन गरिरहेका किसानहरू छन्, साहसी परदेशी प्रेमीको छविलाई फेरि अगाडि ल्याइरहेका छन् र भगत सिंहको लोकप्रिय सम्झनालाई अघि सारिरहेका छन् ।

उनीहरूले धार्मिक रूपमा विभेदकारी नागरिकतासम्बन्धी कानुनविरूद्ध मुस्लिम महिलाको नेतृत्वमा लामो समय चलेको साहिनबाग आन्दोलनको अनुशरण गरेका छन् । यी प्रतिरोध र निरन्तरको असहयोगले भातृत्व, सामूहिकता र आपसी सहयोगको नयाँ स्वरूप विकास गरिरहेको छ । यो मोदीको अवधारणाको भारत, अझ मोदीको भारतलाई चुनौती दिने एउटा वैकल्पिक दृष्टिकोण हो ।

यो त्यही दृष्टिकोण हो, जसले विभिन्न समुदायहरू महिला, धार्मिक अल्पसंख्यक र सिमान्तकृत मानिसहरूबीच ऐक्यबद्धता सिर्जना गर्छ । चक दे ! इन्डियामा देशलाई यस्तै स्पोर्ट्स टिमको बिम्बबाट प्रस्तुत गरिएको छ, जसको सफलता सामूहिकता र पारस्परिकतामा आधारित छ (जुन चक दे शब्द पन्जाबी आशावादीताबाट प्रेरित छ) । फिल्मले देखाएजस्तै भारतीय सामूहिकता बलियो जरा गाडेर बसेको खण्डित पूर्वाग्रह र इर्ष्याको शिकार भएको छ तर सधैँ सामूहिकता र भातृत्वले जित्दै आएको छ । मानवीय सहकार्यको संघर्ष स्थायी मात्रै छैन, स्थायी रूपमा महत्त्वपूर्ण पनि छ ।

चलचित्र उद्योगले पनि निरन्तर आफ्नो उपनिवेशविरोधी प्रतिबद्धता नवीकरण गर्नुपर्छ । खासगरी, किसानहरूको अधिकार र आत्मसम्मानका कथाहरूमा फर्किनुपर्छ, जुन १९७० को दशकमा शक्तिशाली र प्रधान विषय थियो, किनभने कृषिमा भारतको आधा जनसंख्या काम गर्छ र किसानहरू राज्य र जवलायु संकटविरूद्धको संघर्षको केन्द्रमा छन् ।

धेरै भारतीय (र, पाकिस्तानी तथा बंगलादेशी) समन्वय, सहअस्तित्व र पुनःपरिभाषित भातृत्वको मर्ममा प्रतिबद्ध छन्, जसलाई बक्शीको प्रशन्नचित्त पंक्तिले नयाँ सम्भावनाका रूपमा देखाएका छन्: अनहोनीको होनी करदें होनीको अनहोनी, एक जगह जब जमा हो तीनों अमर अकबर एन्थोनी । यस्तो प्रतिबद्धता सिर्जनाका लागि बलिउडको काल्पनिक दृष्टिकोणको पनि थोरबहुत योगदान छ ।

आर्यनले आफ्ना हजुरबुवाको विरासतको गहनतालाई आफैँ महसुस गर्छन् कि गर्दैनन्, र यो उपमहाद्वीपमा सीमान्तबाट उठिरहेका सामूहिक प्रयासहरूमा एकाकार हुन्छन् कि हुँदैनन् थाहा छैन, उनका पिताको चर्चित डाइलग ‘पिक्चर तो अभी बाँकी है’ भने यहाँ सान्दर्भिक हुन आउँछ । यसले फैजले आफ्नो कविता सुभ-ए-आजादी (अगस्ट ‘४७) मार्फत् गरेको आव्हानलाई सम्झाउँछ, ‘चले चलो कि वो मन्जिल अभी नहीँ आयी ।’

(द वायरमा प्रकाशित याे लेख राेहेज खतिवडाले अनुवाद गरेका हुन्)

प्रकाशित मिति: आइतबार, कात्तिक १४, २०७८ १४:३३