१४औँ शताब्दीमा नेपालमा भएको मुसलमानी आक्रमण पुष्टि गर्ने यी दुई शिलालेख

A+ A A-

मानिसलाई आक्रमण गर्नुभन्दा कयौँ गुणा बलवान् हुँदोरहेछ मान्छेको पहिचानमा आक्रमण गर्नु ।

होइन भने १४औँ शताब्दीमा बङ्गालका सुलतान समसुद्दीनले मान्छेलाई आक्रमण नगरी देवल, मठमन्दिर र चैत्यहरूमा आक्रमण गर्ने थिएनन् । मूर्तिहरू टुक्र्याउने थिएनन् र भत्काउन आवश्यक ठान्ने थिएनन्, मानिसको आस्थाको धरोहर ।

इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यको विश्लेषणलाई सापटी लिने हो भने त्यो आक्रमण कुनै मामुली आक्रमण थिएन, भयङ्कर थियो ।

देवल, चैत्य, धारा, घर मात्र होइन लुटपाट, आगलागी पनि भएको थियो भन्ने संकेत गोपाल राजवंशावलीले (समस्त नेपाल भस्मीभवति) दिएको आचार्यको निचोड छ । त्यति मात्रै होइन, भक्तपुरमा भयङ्कर मारकाट नै चलेको थियो भन्ने संकेतसमेत वंशावलीले दिएको उनको ठम्याइ छ । संशोधन मण्डलद्वारा प्रकाशित पूर्णिमाको २७ अंकमा आचार्यले वंशावलीमा लेखिएको ‘महाकष्ट: महामरणं अभूत् भक्तपुरे’ अंशलाई उद्धृत गर्दै आक्रमणलाई सो निचोड दिएका छन् । यद्यपि सो आक्रमणमा नेपालीहरू मरेको वा भनौँ मारिएको तथ्य/तथ्यांकबारे भने कहीँ कतै ठोस उल्लेख पाइँदैन । केवल अनुमान मात्र गर्न सकिन्छ ।

त्यसो त १४औँ शताब्दीमा नेपालमा मुसलमानी आक्रमण भएको थियो भन्दा अधिकांशलाई पत्यारै नलाग्न सक्छ । इतिहासविद्, इतिहास अध्येताहरू पनि मुसलमानी आक्रमण भएको प्रसङ्गबारे कमै छलफल गर्ने गर्छन् ।

नेपालको इतिहासमा कहिल्यै पनि धार्मिक दङ्गा भएको छैन भन्ने कथनकै कारण पनि हुन सक्छ, मुसलमानी आक्रमणको स्मरण खासै भएको पाइँदैन । (मुसलमानी आक्रमण कुनै धार्मिक दङ्गा भने किमार्थ थिएन ।)

यद्यपि १४०६ मा नेपालमा मुसलमानी आक्रमण भएको थियो, जसको प्रमाण केवल स्वयम्भु र पिंबहालमा भएका दुई शिलालेखमा पाइन्छ । जसलाई केलाउन उपत्यकाको इतिहास, धार्मिक पहिचान र राजनीतिका सांकेतिक डोबहरूलाई पछ्याउनुपर्ने हुन्छ ।

पिंबहाल र स्वयम्भुको शिलालेखले दिएको संकेत

यस अर्थमा हेर्दा नेपाली इतिहासको कालखण्डमा भएको मुसलमानी आक्रमण चियाउने महत्त्वपूर्ण आँखीझ्याल हो, ललितपुरको पिंबहाल र स्वयम्भुनाथको शिलालेख ।

१४औँ शताब्दीमा नेपालमा भएको मुसलमान आक्रमण पुष्टि गर्ने पिंबहाल चैत्यको शिलालेख ।

पिंबहालको चैत्यमा भएको शिलालेखमा मुसलमानका राजा सुलतान समसुद्दीनले सारा नेपाल शहर ध्वस्त पारेको र त्यसै बेला सो चैत्य पनि ध्वस्त भएको देखेर असल पालहरूमा श्रेष्ठ (मेघपालले) आक्रमण भएको आठ वर्षपछि १४१४ मा जीर्णोद्धार गरेको प्रसङ्ग उल्लेख गरिएको छ ।

१४औँ शताब्दीमा नेपालमा भएको मुसलमान आक्रमण पुष्टि गर्ने स्वयम्भुको शिलालेख ।

त्यस्तै, स्वयम्भुमा भएको शिलालेख आक्रमणको २३ वर्षपछि स्वयम्भुनाथको पुनर्निर्माण गरी त्यसको स्मरणका लागि कान्तिपुरका एक जना महापात्र राजहर्ष भल्लोकले राखेका थिए, जुन प्रसङ्ग सोही शिलालेखमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

पिंबहाल र स्वयम्भुमा भएका दुवै शिलालेखले मुसलमानका सुलतान समसुद्दीनको आक्रमणभन्दा पनि आक्रमणपछि भएको जीर्णोद्धारका बारेमा प्रकाश पारेको छ, जसले हामीलाई मुसलमानी आक्रमणको प्रामाणिक इतिहास दिएको छ ।

यद्यपि यी दुई शिलालेखबाहेक पशुपतिको शंकरनारायण मठमा (तत्कालीन देउपतन, गचाननी चोक) भएको एक शिलालेखले पनि पशुपतिनाथको पुनर्निर्माण भएको संकेत गरेको इतिहासविद् महेशराज पन्त बताउँछन् ।

शिलालेखमा मात्रै होइन, पूर्वतिरबाट सुलतान समसुद्दीन नेपाल आएर पशुपतिनाथलाई तीन टुक्रा पारेको प्रसङ्ग गोपालराजवंशावलीमा पनि उल्लेख छ । सारा नेपाल नै भस्म भई हाहाकार फैलिएको प्रसङ्गलाई उल्लेख गर्दै गोपालवंशावलीले सो आक्रमणको तथ्यगत मिति पनि पस्किएको छ । वि.सं. १४०६ मंसिर शुक्ल पक्षको नवमी तिथिमा सो आक्रमण भक्तपुरबाट सुरु भएको र सुलतान समसुद्दीन ७ दिनसम्म उपत्यकामा बसी सबैतिर आगलागी गराएको उल्लेख छ । त्यसैले नेपालमा मुसलमानी आक्रमण भएको इतिहासलाई प्रामाणिक टेको पिंबहाल र स्वयम्भुको शिलालेखले मात्रै नभएर गोपालराजवंशावलीले पनि दिएको छ ।

मुसलमानी आक्रमण जनाउने शिलालेख भएको स्वयम्भुको शान्तिपुर परिसर ।

इतिहासविद् धनव्रज वज्राचार्यका अनुसार विभिन्न कालमा विभिन्न ठाउँमा लेखिएका ‘नेपाल स्मस्त भस्मीभवान्, नेपाल सर्वनगर भस्मीकरोति, भग्नो दग्धश्च सर्वशः’ किस्साले मुसलमानी आक्रमण कति भयङ्कर र ध्वंसात्मक थियो भन्ने सोझै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

जसमध्ये गोपालराजवंशावलीमा भक्तपुरमा भएको आक्रमणको मिति ने.सं. ४७० (वि.सं. १४०६) मार्ग शुक्ल नवमी र स्वयम्भुको शिलालेखमा बुद्ध चैत्य ध्वस्त पारेको मिति ने.स. ४७० मार्ग शुक्ल दशमी बृहस्पतिबार उल्लेख गरिएको छ ।

पिंबहालको चैत्य ।

ललितपुरको शिलालेखमा भने आक्रमण भएको मिति दिइएको छैन, जीर्णोद्धार गरेको मिति मात्रै दिइएको छ । तीनै लेखमा आक्रामक दलका नेताको नाउँ क्रमशः ‘सुरतान समसद्दीन, श्रुतान सामसदिन, सुरत्राण समस्दीन’ दिइएको वज्राचार्यले प्रस्ट्याएका छन् ।

आक्रमणको छनक दिने धमिला यी संकेत

शिलालेखका मल्लकालीन शिलापत्र जोकोहीले पढ्न नसके तापनि उपत्यकाका केही देवल, मठमन्दिरका मूर्तिहरूलाई नियालेर हेर्दा नेपालमा अवश्य पनि केही विध्वंश आक्रमण भएको अनुमान भने सहजै लगाउन सकिन्छ । चाहे त्यो पशुपतिमा देखिएका अङ्गभङ्ग प्राचीन देवमूर्ति होऊन् या चाँगुनारायणको अपूरो गरुडध्वज ।

सामान्यतः जुनसुकै गरुडध्वज पनि मन्दिरको ठीक सामुन्ने हुने गर्छ । तर, चाँगुनारायणको गरुडध्वज भने हाल मन्दिरको दायाँपट्टि छ । बरु मन्दिरद्वार अगाडि नै डेढ हात लम्बाइको खण्डित शिलालेख छ, जुन धाँजा फाँटेको खेतजसरी चर्किएको छ ।

चाँगुनारायणमा खण्डित भएको शिलालेखको जग, मूल शिलालेखबाट अलग्गिएको शिलालेख र गरुडासन ।

सोही खण्डित शिलालेखलाई पुरातत्त्वविद् एवम् इतिहासकारहरूले मानदेव शिलालेखको आधारस्तम्भ (जग) मान्दै आएका छन् । फुटेर खण्डित भएको अनुमान गरिएको शिलाको बाँकी अंश भने चाँगुनारायणमन्दिर छेवैमा दाहिनेपट्टि अवस्थित छ । ठूलो कछुवा आकारको ढुङ्गामा अड्याएर उक्त अक्षररूपी इतिहास कुँदिएको शिलास्तम्भ गाडिराखिएको छ । भनिन्छ, खण्डित शिलालेखमाथि अक्षर अंश भएको शिलास्तम्भ थियो । त्यसैमाथि थियो कमलको ‘पेडेस्टल’ । र, सो स्वरुपमाथि अवस्थित थियो गरुडासन । खण्डित भाग र शिलास्तम्भभन्दा माथि रहेको तर हाल छुट्टिएर रहेको गरुडासन, जसमा मानदेवको प्रतिमा उतारिएको विश्वास गरिन्छ ।

विडम्बना, कमलको पेडेस्टल हाल चाँगु प्राङ्गणभन्दा बाहिर सारिएको छ । गरुडासन भने हाल चाँगुनारायण मन्दिरको सामुन्ने नभई केही दाहिनेपट्टि छ । अक्सर यस्ता गरुडासन देवताको सामुन्ने रहेको पाइन्छ । यसरी एउटा सग्लो शिलालेख खण्डखण्ड भई किस्ताकिस्तामा छरिएर आफ्नो धुकधुकी जोगाउन संघर्षरत छ ।

‘यताबाट यो खण्डित स्तम्भ र अर्को ठूलो स्तम्भ एउटै हो, कुनै उपद्रववश यो दुई टुक्रा हुन पुगेको देखिन्छ’, इतिहासकार वज्राचार्यले आफ्नो पुस्तक ‘लिच्छवीकालका अभिलेख’मा शिला र लिपिको प्रकृति एकै हुनाले प्रारम्भिक चरणमा यी दुवै अंश एउटै स्तम्भ भएको अनुमान लगाएका छन् ।

२०३० सालमा धनव्रज वज्राचार्यले पुस्तक प्रकाशन गर्नुपूर्व गुजरातका इतिहासकार भगवानलाल इन्द्रजीले सन् १८८५ मा नेपाल आई संकलन गरी ‘ट्वान्टी थ्री इन्स्क्रिप्सन फ्रम नेपाल’ प्रकाशन गर्दाताका नै शिलास्तम्भ यसरी नै खण्डित रहेको उल्लेख गरेका थिए ।

गोपालराजवंशावलीमा उल्लेख भएको मुसलमानी आक्रमण / स्रोत : पूर्णिमा अंक

वि.सं १४०६ मंसिरमा भएको बङ्गालका सुलतान समसुद्दीनको आक्रमणले नै यो स्तम्भ खण्डित पारेको अनुमान वज्राचार्य लगाउँछन् । मानदेवको उक्त गरुडासन दुई टुक्रा हुनु, चाँगुनारायणको शिरोभाग पछि जीर्णोद्धार गरेको उल्लेख पाइनु तथा ‘नेपाल महात्म्य’मा केही कथा जोडिएको हुनाले उक्त अनुमान गर्ने आधार रहेको वज्राचार्यको दाबी छ ।

यसरी पशुपति, चाँगुलगायतका विविध देवमन्दिरले आक्रमणको इतिहास झल्काएको धनव्रजको भनाइ छ ।

रोचक कुरा त के छ भने शिलालेख, वंशावली र खण्डित मूर्तिले मात्रै नभएर पृथ्वीनारायणको दिव्योपदेशमा समेत आक्रमणको संकेत पाइन्छ । वज्राचार्यका अनुसार पृथ्वीनारायण शाहले यसअघि मुसलमानी आक्रमण भएको नेपाल अब आफ्नो संरक्षणमा रहने संक्षिप्त उल्लेख गरेका छन् ।

आखिर किन भयो आक्रमण ?

भनिन्छ, मुसलमानी आक्रमण हुनुभन्दा झण्डै ६० वर्षअघि जुम्लाका राजा जयस्थिति मल्लको आक्रमण हुँदा उपत्यकाका नेवारहरूले गाउँ/शहर नै छाडी जंगलको आश्रय लिएर लडेका थिए । यसबाट हामी सहजै अनुमान लगाउन सक्छौँ, मुसलमानी आक्रमणताका देवल, चैत्यहरू मात्रै नभएर लुटपाट, आगलागीसमेत हुँदा मानिसहरूमा कस्तो विचलन आएको हुँदो हो ।

हुन पनि मुसलमानी आक्रमण यस्तो बेलामा भएको थियो कि जुम्लाका मल्ल खस राजादेखि सिम्रौनगढका मैथिली राजाहरूसम्मले उपत्यकालाई बारम्बर निशानामा पारिरहन्थे ।

पिंबहालको चैत्यमा भएको शिलालेखको उतार/स्रोत :पूर्णिमा अंक ।

उता सत्तामा लिच्छवी र मल्ल शासक दुवैको प्रभुत्व थियो । उपत्यकाको राजधानी भक्तपुर थियो । अरि मल्लको मृत्युपछि राजगद्दी एक/दुई वर्षसम्मै खाली भएको थियो । राजदेव ल्याइतेपट्टिका छोरा भएकाले राजा मान्ने कि नमान्ने भन्ने विवाद एक/दुई वर्षसम्मै लम्बिएपछि उनी बल्लबल्ल राजा भएका थिए ।

नेपालका दुई शिलालेखले मुसलमानी आक्रमणको प्रामाणिकता दिए पनि मुसलमानी इतिहासमा नेपालमा भएको सो आक्रमणको भने कुनै रेकर्ड नपाइने इतिहासविद् महेशराज पन्त बताउँछन् । यस अर्थमा हेर्दा नेपालसँग उनीहरूको युद्ध शक्ति/सत्ताभन्दा पर धनधान्यको मोह र पहिचानको ध्रुवीकरणको क्षणिक विस्फोटन मात्रै हुन सक्ने पन्तको अनुमान छ ।

‘देवल र चैत्यहरूमा सुन, धनसम्पत्ति संगृहीत गरिन्थ्यो । जसका कारण देवस्थलहरू मुसलमानीको निशानामा परेको हुन सक्छ’, उनी लख काट्छन् । मुसलमानी आक्रमणले नेपालको राजकाज र सत्तामा कुनै पनि असर नपरेको हुनाले पनि यो अनुमान लगाउन सजिलो भएको उनको दाबी छ ।

हुन पनि मंसिर महिनाको जाडो । बङ्गालको गर्मीबाट आएका मुसलमानीको फौज र उनीहरूको एक हप्ताको छोटो बसाइ हेर्दा अनुमान लगाउन सकिन्छ, त्यो कुनै सुनियोजित युद्ध थिएन । यदि भएको भए मुसलमानी सुलतानले पुनः आक्रमण गर्ने थिए । इतिहासमा कतै न कतै यसको अभिलेख हुने थियो । नेपालको पराजयको इतिहास नभए पनि उनीहरूको विजयको इतिहास पक्कै पनि पाइने थियो ।

यद्यपि समसुद्दीनले नेपालीलाई आक्रमण नगरे पनि नेपालीको आस्थामा भने आक्रमण गरेरै गए । तत्कालीन नेपालको आस्थाका केन्द्रविन्दु (शैव र बौद्ध) मानिने संरचनागत सम्पदाहरूमा यसका छिटपुट अंश अझैसम्म पनि देख्न सकिन्छ ।

अचम्मको कुरा त के भने, आक्रमणमा परी क्षतिग्रस्त भएका पशुपति, पिंबहाल र स्वयम्भुको जीर्णोद्धार कुनै शासकले गरेनन् । उपत्यकाका सामन्तले गरेका थिए । पिंबहालको जीर्णोद्धार हुन ८ वर्ष, पशुपतिको ११ वर्ष र स्वयम्भुको २३ वर्ष लागेको थियो ।

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

(शिलापत्रकाे पृथक् सुरुवात हाे, शिलापत्र उत्खनन । काेभिड १९ काे स्वास्थ्य संकट बढेपछि हामीले यसलाई स्थगित गरेका थियाैँ । जनजीवन सामान्य बन्दै गएपछि हामी फेरि आफूलाई, आफ्नाे इतिहासलाई चियाउने जमर्काेमा छाैँ । कृपया हामीलाई सुझाव मार्गदर्शन गर्दै रहनुहाेला । या पल्ट हामीले १४औँ शताब्दीमा नेपालमा भएको मुसलमान आक्रमण पुष्टि गर्ने दुई शिलालेखबारे खाेजी सामग्री प्रस्तुत गर्‍याैँ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक १३, २०७८ १०:०२