१५ अक्टोवरमा नेपालमा दसैँको भव्य माहोल थियो । नेपालको सबैजसो समुदाय आ-आफ्नो तरिकाले खुसी साटासाट गर्न व्यस्त थिए । तर, हाम्रो छिमेकी देश बंगलादेशमा आपतकाे स्थिति थियाे । मूलत: दूर्गा पूजा दक्षिण एसियाको ठूलो संख्याले मान्ने चाड हो । बंगलादेशका करिब १० प्रतिशत हिन्दुहरूले यो चाड मनाउने गर्छन् । यो वर्षको दूर्गा पूजाको दिन बंगलादेशका स्थानीय मुस्लिम उग्रवादी समूहले दूर्गा मुर्ति र मण्डप तोडफोड गरेर ताण्डव मच्चाए । यस दिनलाई बंगलादेशको अल्पसंख्यक परिषद्ले इतिहासको कालो दिनको रूपमा चित्रित गरेको छ । चार जनाको हत्या भएपछि सरकारले २२ जिल्लामा अर्धसैनिक बल खटाएको छ । यो वर्षको घटना केही उग्र देखिए पनि साना-तिना आक्रमण बंगलादेशका हिन्दुले दिनहुँजसो भोग्दै आएका छन् ।
बंगलादेशमा हिन्दुमाथि सांगठनिक र नीतिगत आक्रमण सन् १९७५ जनरल जिया राष्ट्रपति बनेलगतै सुरु भएको पाइन्छ । उनको उद्देश्य बंगलादेशलाई पश्चिम बंगालभन्दा छुट्टै पहिचान दिनु थियो । त्यसैले, बहुमतवादको सिद्धान्तमा टेकेर उनले बंगलादेशलाई संस्थागत रूपमा इस्लामीकरण गर्न सुरु गरेका थिए । जुन अभियान बंगाली राष्ट्रवादलाई तुवाएर बंगलादेशभित्र नयाँ राष्ट्रवादको सुरुवात गर्नु थियो । यो अभियान धार्मिक बहुमतवादवाट प्रभावित थियो । तर, बंगाली राष्ट्रवादलाई अङ्गीकरण गर्ने हो भने हिन्दु समुदाय पनि बंगलादेशको अभिन्न अङ्ग हुन पुग्थ्यो ।
यो कुरा मुस्लिम कट्टरपन्थीलाई स्वीकार्य थिएन । किनकि, बंगलादेशलाई भाषिकरूपमा भन्दा पनि धार्मिकरूपमा पहिचान दिलाउनु थियो । यो अभियानले अरू धर्मलाई बन्देज नगरे पनि इस्लाम धर्मलाई बंगलादेशको राष्ट्रिय धर्म रहेको राजनीतिक र कानुनी रूपमा मान्यता दिएको थियो । यही मुद्दा धार्मिक उग्रवादी र कट्टरपन्थीका लागि राजनीतिक हतियार बन्न पुग्यो । समय बित्दै जाँदा बंगलादेशको इस्लामीकरण हिन्दु समुदायका लागि गलाको पासो हुनपुग्यो । अहिले दूर्गा पूजाको दिन भएको हिंसा इस्लाम धर्मालम्बीले हिन्दुमाथि गरेको आक्रमण साम्प्रदायिकजस्तो देखिए पनि राजनीतिक रूपमा बहुमतवादले बंगलादेशका हिन्दुको हत्या गरेको हो ।
बंगलादेशमा हिन्दु हुनुको अर्थ
राना दास गुप्ता हिन्दु, बुद्धिस्ट, क्रिस्चियन एकता परिषदका महासचिव हुन् । यो परिषद्ले विशेषगरी अल्पसङ्ख्यकको अधिकारको निम्ति वकालत गर्छ । उनका लागि ज्यान मार्ने धम्की, आतंकवादी र देशद्रोहीको ट्याग नौलो होइन । बंगलादेशमा हिन्दूहरूको उत्पीडन, हत्या, बलात्कार, सम्पत्ति लुटपाट नियमित हो ।
‘हिन्दु डेथ आफ्टर २००१ इलेक्सन’ किताबमा उल्लेख भएअनुसार बीएनपी पार्टी समर्थकले टापु जिल्ला भोलामा दस हिन्दू महिलाको बलात्कार गरेका थिए । त्यसैगरी, सन् २००४ को अन्तर्राष्ट्रिय धार्मिक स्वतन्त्रता प्रतिवेदनअनुसार चित्तगोङ्गमा ११ जना हिन्दुलाई जिउँदै जलाइएको थियो ।
सन् २०१४ देखि भारतमा भाजपा नेतृत्वमा सरकार बनेपछि मुस्लिम समुदायमाथि जसरी राज्यबाट प्रणालीगत रूपमा उत्पीडन गरिएको छ, त्यसको बदलामा बंगलादेशका हिन्दुमाथि अत्याचार पनि बढ्दो छ । बंगलादेशमा हिन्दुमाथि राज्यबाट हुने उत्पीडनको इतिहास निकै लामो छ । तर, पछिल्ला दिनमा यसमा बडोत्तरी भएको छ । छिमेकी देश भारतमा जति मुस्लिमहरूमाथि ज्यादतीको घट्ना बढ्छ, पूर्वी बंगालका हिन्दुले त्यति नै दु:ख पाउने गरेका छन् ।
पूर्वी बंगालमा किन लोपाेन्मुख बन्दैछ हिन्दु धर्म ?
अहिलेको बंगलादेशको हिन्दु जनसंख्या अवस्थाबारे ढाका विश्व-विद्यालयका प्राध्यापक अब्दुल बराकतले आफ्नो किताब ‘दपोलिटिकलइकोनामीअफरिफर्मिङ्गएग्रीकल्चर: ल्याण्डवाटरबडीजइनबंगलादेश’ (२०१६ ) मा अबको ३० वर्षभित्र बंगलादेशमा पूर्ण रूपले हिन्दुहरू हराउने दाबी गरेका छन् । यो दाबी सत्याेन्मुख देखिन्छ । अहिलेको बंगलादेश मूलत: पूर्वी बंगाल र पूर्वी पाकिस्तानको सम्मीश्रण हो ।
जहाँ हिन्दु-मुस्लिम इतिहास देखि नै निकै संवेदनशील विषय हो । त्यसकारण पनि अहिलेको बंगलादेशको हिन्दुहरूको दूरावस्थाको कारक केलाउने हो भने बंगलादेशको इतिहासभन्दा अघिको कालको योगदान निकै महत्त्वपूर्ण देखिन्छ । एक किसिमले सोच्ने हो भने बंगलादेशलाई, पूर्वी बंगाल र पूर्वी पाकिस्तानले गरेको गल्ती सुधार्ने मौका थियो । तर, बंगलादेशमा उदार राजनीतिभन्दा कट्टरपन्थी राजनीतिमा हाबी हुनु नै एउटा बिडम्वना हुन पुग्यो ।
अहिलेको बंगलादेशमा हिन्दुमाथिको अत्याचार सन् १९४६ को तत्कालीन पूर्वी बंगालको नोखाली नरसंहारको (दक्षिणपूर्वी बंगलादेश, हाल चित्तगोङ्ग डिभिजन) अर्को शृङ्खला मात्र हो । जहाँ भारतीय उपमहाद्वीपमा पहिलो पटक पाँच हजार हिन्दुहरूको नरसंहार भएको थियो । सयौँ महिला बलात्कार, हजारौँ सङ्ख्यामा मुस्लिम धर्ममा जबरजस्ती रूपान्तरण र लाखाैँ संख्यामा भारत पलायन भएका थिए ।
त्यो पलायन अहिलेसम्म जारी छ । त्यसैले सन् १९४० मा २८ प्रतिशत रहेको हिन्दु जनसंख्या सन् २०११ मा ८.९६ प्रतिशत झरेको थियो । बंगलादेशमा हिन्दू जनसंख्या ठूलो सङ्ख्यामा स्खलित भएको खासगरी २ वटा घट्नापछि हो । पहिलो, १९४७ तत्कालीन भारत र पाकिस्तान भागबन्डा अवधिको बीचमा भएको थियो । दोस्रो ठूलो हिन्दु जनसंख्या पलायन सन् १९७१ मा पश्चिम पाकिस्तानबाट बंगलादेशले छुटै देशको दर्जा पाउन गरेको विद्रोहको बीचमा भएको थियो ।
बंगलादेशको स्वतन्त्रापछि पनि हिन्दु जनसंख्या घटि नै रह्यो । सन् १९७४ मा १३.५ प्रतिशत रहेको जनसंख्या सन् २०११ मा ८.९६ प्रतिशत पुगेको थियो । बंगलादेशको स्थापनापछि केही आशाको किरण देखिएको थियो । पछि अन्तरिक राजनीतिक घट्नाक्रम विकसित हुँदै जाँदा दक्षिण एसियाको यो नयाँ देशमा हिन्दुहरूको दुर्गति बढ्दै गयो । बंगलादेशको आधुनिक कालखण्डलाई केलाउने हो भने सन् १९७१ को नरसंहारलाई हिन्दुहरूको सस्थागत रूपमा गरिएको जनसंख्याकिक नरसंहार थियो ।
सन् १९७१ पूर्वी बंगालका हिन्दुहरूको लागी डरलाग्दो समय थियो । तत्कालीन इस्लामावाद सरकारको निर्देशनमा हिन्दुहरूको सम्पत्ति लुटपाटदेखि जिउँदै जलाउनेसम्म गरिएको थियो । तत्कालीन अमेरिकन सिनेटर एडवार्ड केनेडीको रिपोर्टअनुसार तत्कालीन पाकिस्तानी सरकारले हिटलरले यहुदीहरूलाई उत्पीडन गर्ने तरिका अवलम्बन गरिएको थियो ।
हिन्दुहरूलाई पहेलो रङ्गले 'एच' को साइनले रंगित गरिन्थ्याे । तत्कालीन गृह युद्धको समयमा पाकिस्तानी सेनाको नेतृत्वमै हिन्दुहरूमाथि उत्पीडन भएको थियो । केही पाकिस्तान समर्थित समूहबाट पनि हिन्दुहरूमाथि अत्याचार भएको थियो । तत्कालीन जमात -ए -इस्लामी पार्टीको स्थानीय संगठन हिन्दुहरूको नरसंहारमा सक्रिय थियो । यो संगठन अहिले पनि बंगलादेशको राजनीतिमा एउटा शक्तिशाली समूहमा गनिन्छ । अहिले पनि हिन्दुविरोधी राग अलापिनुको कारण बंगलादेशमा यो संगठनको प्रभावलाई पनि प्रमुख कारक मान्न सकिन्छ ।
हिन्दुविरुद्ध संवैधानिक राजनीति
सन् १९४७ देखि नै हिन्दुहरूलाई दोस्रो दर्जाको नागरिकका रूपमा राखिएको थियो । माथि उल्लेख भएजस्तो १९७२ मा हिन्दुहरूका लागि बंगलादेशको राजनीतिक आकाशमा आशाको किरणजस्ताे देखिएको थियो । सन् १९७२ मा शेख मुजीवर रहमानको नेतृत्वमा संविधान लेख्दा ‘धर्मनिरपेक्षता’ चारवटा संवैधानिक सिद्धान्तमध्ये एक थियो ।
तर, अहिले नेपालमा चलेको हिन्दु राष्ट्रको बहसजस्तै बंगलादेशमा पनि मुस्लिम राष्ट्रको बहस चल्न थाल्यो । समय बित्दै जाँदा धार्मिक कटरपन्थ यसरी हाबी भयो कि संविधान बनेको तीन वर्षपछि सन् १९७५ मा सैन्य 'कु' मार्फत तत्कालीन राष्ट्रपति रहमानको हत्या भयाे । त्यसलगत्तै बंगलादेशलाई ‘इस्लामिक गणतन्त्र’ घोषणा गरियो ।
सन् २०११ मा प्रधानमन्त्री शेख हसिनाले संविधानमा फेरि धर्मनिरपेक्षता लेखाउन सफल भइन् । तर, राज्यको धर्म इस्लाम हो भन्ने धारा कायम नै राखिन् । यो धाराले हिन्दुलगायत अरू अल्पसङ्ख्यक धर्मावलम्बीलाई दोस्रो दर्जाको नागरिक रूपमा कायम गरी नै रह्यो । हिन्दुहरूमाथि सरकारले यति अत्याचार गर्थ्यो, सन् १९९३ मा बंगलादेशी गृह मन्त्रालयबाट भारतीय सीमानजिक बसोबास गर्ने हिन्दु समुदायलाई बैंकबाट पैसा झिक्न र ऋण दिन बन्द गर्न सर्कुलर जारी गरेको थियो ।
राज्य समर्थित सम्प्रादायिक हिंसा
सन् २००१ को आम निर्वाचनपछिको अवधि सन् १९७१ मा हिन्दु समुदायमाथि भएको आक्रमणलाई बिर्साउने खालको थियाे । आमनिर्वाचनमा जित हासिल गरेपछि बीएनपी पार्टी समर्थकले लगातार १५० दिन हिन्दु समुदायमाथि आक्रमण गरेका थिए । पछि सरकारले न्यायिक आयोग गठन गरी छानबिन गर्दा मुख्य घटना मात्रै १८ हजार रेकर्ड भएको थियो । २डिसेम्बेर, २०११ माद डेल्ली स्टारमाप्रकाशितएकरिपोर्टअनुसार एक हजार हिन्दु महिलाको बलात्कार, दई सयको सामूहिक बलात्कार र लगभग पाँच लाख हिन्दु भारत पलायन भएका थिए ।
हिन्दु समुदायको सम्पत्तिकाे असुरक्षा
सन् १९६५ मा भारत-पाकिस्तान युद्धपछि पाकिस्तान सरकारले इनीमी प्रोपर्टी एक्ट (ईपीए) कानुन जारी गर्याे, जहाँ सरकारले चाहेको खण्डमा जोकोहीको सम्पत्ति अधिग्रहण गर्न सक्थ्यो । तर, कानुन भने हिन्दु समुदायको सम्पत्ति कब्जा गर्न जारी भएको थियो । सन् १९७४ मा बंगलादेशी सरकारले पनि यो कानुन नयाँ नाम राखेर (भेस्टेड प्रपर्टी एक्ट, १९७४) जारी गर्याे । यो कानुनबाट लगभग १२ लाख हिन्दु परिवारको २० लाख एकड जमिन खोसिएको थियो ।
बंगलादेशको अन्तरिक राजनीतिमा हिन्दु अल्पसंख्यकलाई हेर्ने दृष्टिकोण
मूलत: बंगलादेशी राजनीति दुई भागमा बाँडिने गरेको छ: भारत समर्थित र पाकिस्तान समर्थित । अहिले बंगलादेशको सरकारको नेतृत्व गरिरहेको अवामी लिगलाई भारत समर्थित सरकारको आरोप लगाइन्छ । अर्को ठूलो दल बीएनपी भने लामो समयदेखि सरकार बाहिर छ । यो पार्टीले एन्टी-इन्डिया र एन्टी-हिन्दुको आरोप सुरुवाती दिनदेखि नै खेप्दै आएको छ ।
अहिले सरकारमा रहेको पार्टी अवामी लिगले सन् २००१ मा हिन्दुहरूको अफ्नो सम्पत्तिमाथि अधिकार कायम गर्न कानुनको तर्जुमा गरेको थियो । तर, यसको लागू भने निकै फितलो रह्यो । यो अभियान सफल नहुनुमा बीएनपी र अवामी लिगबीचको दुश्मनी मुख्य कारण रहेको थियो । दुई पार्टीबीचकाे झगडाले बंगलादेशमा हिन्दुहरूको अधिकार संस्थागत हुनबाट रोकिन पुग्यो ।
दुर्गा पूजा घटना: इतिहासकै निरन्तरता
१५ अक्टोबरमा सुरु भएको हिंसा अहिलेसम्म जारी छ । यो छोटो अवधिमा हिन्दु समुदायको ६० घर जलेर नस्ट भएका छन् । आक्रमण गर्ने समूहमा जमात-ए-इस्लामी को स्थानीय विद्यार्थी संगठन इस्लामी छात्र शिविरले नेतृत्व गरिरहेको छ । १९७१ को हिंसामा पनि यो संगठन ठूलो भूमिका थियो । अहिलेको हिंसा रोक्न हसिना सरकारले देखाएको तत्परता प्रसंशा गर्न लायक छ ।
तर, बंगलादेशी समाज धार्मिक बहुमतवादमा रुमल्लिएको कारण यसको दिर्घकालीन समाधान निकै कठिन छ । सरकारले संस्थागत रूपमा अल्पसंख्यक धार्मिक समुदायको सम्मानमा नीति तर्जुमा गर्ने हो भने अहिले भइरहेको हिन्दु समुदायमाथिको ज्यादती रोक्न सकिन्छ ।
प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ६, २०७८ ०६:३६
-1744104653.jpg)
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
