प्लास्टिकबाट बच्नुहाेस् : याे बच्चाकाे विकासमा बाधक बन्न सक्छ, दमदेखि क्यान्सरसम्म निम्त्याउँछ

प्लास्टिकबाट बच्नुहाेस् : याे बच्चाकाे विकासमा बाधक बन्न सक्छ, दमदेखि क्यान्सरसम्म निम्त्याउँछ

तस्वीर: ओजो क्लिनटेक ।

A+ A A-

आज हाम्रो घरभित्र र बाहिर सर्वत्र प्लास्टिकको प्रयोग भैरहेको छ । खानेकुराको प्याकेजिङ, पाइप, गाडी, फर्निचर, बिजुलीको स्विच, तार, पानीको बोतल, जार सबैतिर प्लास्टिक छ । हावा, पानी, अम्ल, क्षार तथा अरू रासायानिक पदार्थसँग प्रतिकृया नगर्ने, लचकदार, जुनसुकै आकार प्रकारको पनि बनाउन सकिने, नकुहिने, हलुकापन, पारदर्शी, विद्युतको कुचालकजस्ता गुणहरूले यसको प्रयोग नेपालमा मात्र हाेइन, विश्वव्यापी नै छ ।

यसले हाम्राे दैनिक जीवनलाई सरल बनाएकाे पनि सत्य नै हाे । बीसौँ शताब्दीभन्दा पहिलो दशकमा अमेरिकामा बकेलाइट (एक प्रकारको कडा खालको प्लास्टिक) को उत्पादनपछि प्लास्टिकको औद्योगिक उत्पादन र प्रयोग हुन थालेको पाइन्छ ।

केबाट बन्छ प्लास्टिक ?

पृथ्वीमा पाइने कोइला, पेट्रोलियम, प्राकृतिक ग्याँस, बिरुवाको सेलुलोज आदि प्लास्टिकका कच्चा पदार्थ हुन् । प्लास्टिकलाई रङ्गीन, पारदर्शी, कडा वा नरम, लचक, लामो समय टिकाउ बनाउनका लागि लागि विभिन्न रसायनहरूको प्रयोग हुन्छ । प्राङ्गारिक यौगिकका अणुहरू जोडेर कार्बन तत्वको लामो शृङ्खलाको रूपमा प्लास्टिक तयार पारिन्छ । जस्तै, हामीले प्रयोग गर्ने पोलिथिन निर्माणमा इथिन यौगिकका अणुहरू आपसमा जोडेर तयार पारिन्छ ।

जुनसुकै खालको प्लास्टिक पनि लामो समयपछि हावा, पानी, तथा अन्य वातावरणीय अवस्थाहरूले स-साना टुक्राहरूमा परिणत हुन्छन् । यी टुक्रा ५ मिलिमिटर वा त्यसभन्दा सानो आकारमा हुन्छन् । यिनीहरूलाई ‘माइक्रोप्लास्टिक’ भनिन्छ ।

एक मिलिमिटर भन्दा लाखौँ गुणा सानो आकारका कणहरूलाई ‘नानोप्लास्टिक’ भनिन्छ । माइक्रोप्लास्टिक हलुका हुने भएकाले यिनीहरू हावामा तैरिरहेका समेत हुन्छन् । त्यसैले यिनीहरू समुद्रदेखि सगरमाथासम्म फेला पर्छन् । हामीले प्लास्टिकको बोतलमा पानी पिउँदा, प्लास्टिकको प्लेटमा खाना खाँदा, प्रदूषित हावामा सास फेर्दासमेत माइक्रोप्लास्टिकका कणहरू हाम्रो शरीरमा पुग्न सक्छन् ।

प्लास्टिकले समुद्री जीव मर्दैछन्

विश्वमा प्रत्येक वर्ष २७० मिलियन मेट्रिक टन प्लास्टिक उत्पादन हुन्छ । त्यसमध्ये संसारभरका नदीमार्फत् ८ मिलियन मेट्रिक टन प्लास्टिक समुद्रमा पग्ने अनुमान गरिएको छ । हावा, पानी र वातावरणले यी प्लास्टिक टुक्रिएर माइक्रोप्लास्टिकमा परिणत हुन्छन् र खाद्य चक्रमा प्रवेश गर्छन् । समुद्री जीवले प्लास्टिक खान्छन् । समुद्रका एकतिहाइ माछाको शरीरमा माइक्रोप्लास्टिक पुगेको अनसन्धानकर्ताले बताएका छन् । समुद्री माछा खाने मानिसमा माइक्रोप्लास्टिक माछासँगै प्रवेश गर्छ ।

मृत समद्री माछा, चरा र अरू जनावरको आन्द्रा प्लास्टिकले भरिएको पाइएको छ । हालसम्म ६० प्रतिशत समद्री चराले प्लास्टिक खाएको अनुमान छ । सन् २०५० सम्म यो संख्या ९९ प्रतिशत पुग्ने प्रक्षेपण छ ।

लामखुट्टेबाट पनि प्लास्टिक खाद्य चक्रमा प्रवेश गर्छ । लामखुट्टेको लार्भाले माइक्रोप्लास्टिक खान्छ । अब यो चरालगायत अरू जनावरको शरीरमा प्रवेश गर्छ, जसले लामखुट्टेलाई खान्छ ।

माइक्रोप्लास्टिककले जनावरको पेट फुल्ने, पाचन प्रणाली अवरुद्ध हुने, वृद्धि विकास रोकिने तथा प्रजननमा असर गर्छ । कैयौँ जीवहरू प्लास्टिकको खाएको केही समयमै मर्ने गर्छन् ।

मानिसका लागि पनि खतरा

प्लास्टिक निर्माण गर्दा विभिन्न रासायानिक पदार्थको प्रयोग गरिन्छ । जस्तै लिड, क्याडमियम, पारो आदि । प्लास्टिकको बोतल तथा बच्चाका खेलौनामा ‘बाइस्फेनोल ए’ प्रयोग गरिएको हुन्छ । यसको चेन टुटेपछि पानी, खानाको माध्ययमबाट मानिसको शरीरमा पुग्छ । माछाबाट पनि मानिसको शरीरमा पुग्छ । यसले मानिसमा थाइरोइड हर्मोनलाई घटाउँछ र ‘हाइपोथाइरोडियम’ रोग लाग्छ । यो रसायनको सम्बन्ध क्यान्सरसँग पनि रहेको पत्ता लागेको छ ।

प्लास्टिक नरम बनाउन प्रयोग गरिने ‘फ्थालेट्स’ प्रजननको विकास र स्नायु प्रणालीमा आघात पुर्‍याउँछन् । युरोप तथा अमेरिकाका कैयौँ देशहरूमा यस्ता विषालु रसायन मिसाउन प्रतिबन्ध लगाएको पाइन्छ ।

प्लास्टिकमा पाइने यी पदार्थले प्रतिरोधात्मक प्रणालीमा असर गर्ने, बच्चाको विकासमा बाधा पुग्ने तथा स्नायु प्रणालीलाई बिगार्ने गर्छन् ।

प्लास्टिक बाल्दा निस्कने रासायनहरूले दम, स्वासप्रश्वास प्रणाली, मुटु र मस्तिष्कमा असर गर्छ । यसमा क्यान्सरजन्य कणहरू हुन्छन् । यसले कलेजो, मृगौलामा पनि गम्भीर असर पुर्‍याउँछ ।

जलवायुमा असर

वायुमण्डलमा पुगेका माइक्रोप्लास्टिकले धुलो कणले जस्तै सूर्यको प्रकाशलाई छेक्ने गर्छन् । यिनीहरूले प्रकाशको किरणमा पाइने इन्फ्रारेड तरंगलाई सोस्छन् र पृथ्वीको तापक्रम बढाउन भूमिका खेल्छन् ।

प्लास्टिक बाल्दा हरित गृह ग्याँस उत्सर्जन हुन्छन् । यीस्ताे ग्याँस पृथ्वीको तापक्रम बढाउन जिम्मेवार मानिन्छ ।

कसरी बच्ने ?

विज्ञहरूका अनुसार दैनिक जीवनमा प्लास्टिकको कम प्रयोग गर्नु नै यसबाट बच्ने उपाय हो । आजको दिनमा विश्वमा प्लास्टिकको प्रयोगको विकल्प तत्काल हट्ने देखिन्न । यसर्थ, आफ्नो घरमा प्लास्टिक कम भित्र्याउने उपाय अपनाउनु बुद्धिमानी हुन्छ ।

जथाभावी प्लास्टिक बाल्ने बानी हटाउनुपर्छ । पसलमा जाँदा आफ्नै झोला लैजाने गर्नुपर्छ । प्लास्टिकको सट्टा कार्डबोर्डको प्रयोग गर्नुपर्छ, जुन वातावरणमैत्री छ ।

खाना तथा पानी प्लास्टिकमा तताउने काम गर्नु हँदैन । किनकी तापले प्लास्टिकमा मिसाइएका रसायनलाई छिटो निस्कासन गर्दिन्छ र खानेकुरामा टाँसिन्छ ।

खानेकुरा सीसा वा धातुको भाँडोमा भण्डारण गर्नुपर्छ । सरकारले प्लास्टिकको कम प्रयोग गर्ने नीती, कार्यक्रम र योजना अघि सार्नुपर्नेमा विज्ञहरूकाे बारम्बार सुझाउने गरेका छन् । उनीहरूका अनुसार प्लास्टिकमा प्रयोग गरिने घातक रसायन प्रतिबन्ध गर्ने र त्यसको अनुगमन गर्नुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक ६, २०७८ १५:०३